Here naverokê

Serdema helenîstî

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
(Ji Çaxa helenî hat beralîkirin)
Vênûs de Mîlo, yan jî Afrodîta Mîlosî, yek ji karên hunerî yên mezin ên serdema helenîstî ye.

Serdema helenîstî yan şaristaniya helenîstî an jî helenîzm, serdemek ji serdemên tarîxa Yewnanistana Kevn e. Ev bi mirina Îskenderê Mezin di sala 323an de dest pê dike û bi serhildana Împeratoriya Romê diqede. Li serdema helenîstî tesîra keltûrî û desthilatê Yewnanistanê li Asya û Ewropayê hatine bandeva xwe. Herwisa li vê serdemê huner, zanist, bîrkarî, muzîka û felsefeya Yewnanistanê hate geşekirin.

Navê gotina "helenîstî" (yan jî "helenîstîk") (bi almanî: hellenistisch, ji bi yewnaniya kevn: Ἑλληνιστής, lat. Hellēnistḗs "kesê yewnanîaxêv") ji aliyê tarîxnasê alman Johann Gustav Droysen ve hatiye çêkirin.[1]

Helenîzm

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çanda helenîstî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dewletên helenîstî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di 323 b.z. de Îskenderê Mezin piştî ziyafetek li Babîlê mir.[2] Ev tarîx destpêka kevneşopî ya serdema Helenîstî e.[3] Yek ji fermandarên Îskenderê, Ptolemaîos I Soter, kontrola Misrê degire destê xwe û dibe fîrewn. Ptolemaîos I cesedê Îskenderê girt da ku rewabûna xwe bipejirîne. Sala din, cesedê Îskenderê tê gihîşt Îskenderiyê û dibe tiştek pîroz. Nêzîkî sala 320-an, Ptolemaîos dest bi avakirina Mouseion (en) û Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê kir.[4] Li Dîcleyê li hember Babîlê, bajarê nû Seleukeia bi karanîna materyalên ji bajarê kevn hatî çêkirin. Avakirin di 312 de dest pê kir.[2] Seleukos I Nikator bajar wekî paytexta xwe ya rojhilat ava kir û navê xwe lê kir. Ew li Babîlonyayê bajarê herî girîng ê helenî bû.[5] Di sala 301-an de, Ptolemaîos I padîşahiya xwe ji Misrê ber bi Orşelîmê ve berfireh dike.[2] Di sala 299-an de, Seleukos I Antîoxeia (Antalya) ava kir. Antioxeia li ser riya bazirganiyê ya di navbera Mezopotamya û Ewropayê de bû.[2] Li dora sala 300-an, Fenîke bû beşek ji împeratoriya Helenî. Mîratgirên Îskenderê ji bo xwedîkirina wê şer kirin.[6] Nêzîkî sala 300-an, Iqlîdes, li Pirtûkxaneya Îskenderiyê xebitî, pirtûka xweya dersê ya li ser geometriyê nivîsand.[4]

Nêzîkî sala 280-an, Pharos Îskenderiyeyê dest bi avakirinê kir.[4] Gelê Cihû yê Îskenderiyê dest bi peyva "diyaspora" kir. Li Îskenderiyê, pirtûkên pîroz ên Cihûyan li yewnaniya kevn hatin wergerandin; ev berhevok Septuagint (en) e.[4]

Di 264-an de, Şerê Pûnîk ya Yekem (en) bi cenga li Sîsîlyayê dest pê dike; Rûm li dijî Kartacayan şer dikin.[7]

Di dora sala 260 an de, kataloga Pirtûkxaneyê bixwe 120 pirtûk dirêj e. Di katalogê de nîv mîlyon pirtûk hene.[4] Nêzîkî sala 250 -an, Ktesibios (en) organa muzîkê (hudralis (en)) li Îskenderiyê dahênand. Di heman demê de, alkemîstên (en) yekem dest bi xebatê kirin; wan dest bi pratîka kîmyayê kir.[4]

Di cenga deryayî de li nêzîkê Drepana (en) (Trapani) li Sîsîlyayê di 241 b.z. de, Rûm Kartaciyan têk dibin û Şerê Pûnîk ya Yekem diqedînin.[7]

Di 239-an de, Ptolemaîos III Euergetês yekem nivîsa duzimanî bi sê tîpên cihêreng, ku li ser kevir hatî xemilandin, derxist.[4]

Di 218-an de, fermandarê kartacayî Hannibal bi derbaskirina çiyayên Alp û fîlên xwe derbasî Îtalyayê bû. Şerê Pûnîk ya Duyem (en) dest pê dike.[7]

Rûm yekem car li Cenga Zama (en) di 202 b.z. de Hannibal têk birin.[7]

Li dora sala 201-an, bajarê Palmura (Tadmur (en; ar)) li ser riya bazirganiyê ya di navbera Mezopotamya û Deryaya Navîn de bûye bajarek girîng.[2]

Di 196 de, Kevirê Rosetta tê nivîsandin, bi sê zimanan: Misirî hîeroglîfîk, Misirî demotîk (en), û Yewnaniya kevn.[4]

Di 183 de, Hannibal li Libussa (en) (Gebze (tr; en)) li Bithunya (en) xwe dikuje.[2]

Çîmento (en) li dora 200 ji bo avahiyê dihat bikar anîn. Dibe ku ew li Pergamon (en) (Bergama) hatibe kifş kirin.[2] Parçem (en) (nivîsa ku ji çermê heywanan hatî çêkirin) di 170-an de hate çêkirin. Dibe ku keyê Pergamonê, Eumenês II (en), dahênerê wê be.[2]

Di 149 de, Rûm di Şerê Pûnîk ya Sêyem (en) de êrişî Kartacayan dikin. Di 146 de, Rûm bajarê Kartacayê wêran kirin, û Şerê Pûnîk ya Sêyem qediya.[7]

Di 168 de, Antîoxos IV Epiphanês peykerek Zeus li Perestgeha Duyemîn a Orşelîmê (en) saz kir. Ji aliyê Cihûyan ve bertekek tund hat nîşandan.[2] Di 165 de, Yehuda Makabe (en) Orşelîmê digire. Ew peykerê ji Perestgehê radike.[2] Di 141 de, Simeon Makabe (en) dibe Serokkahînê Orşelîmê (en). Paşê Serokkahîn ji hêla endamên din ên heman malbatê ve mîras bû.[2] Li dora sala 140-an, li Sanhedrînê (en), Fêrisî (en) li hember Sadûqiyan (en) disekinin.[2]

Li dora sala 120-an, Antipatros Sidonios (en) navnîşa heft nuwazeyên cîhanê dinivîse.[2]

Nêzîkî sala 100-an, Împeratoriya Eşkanî paytext Tîsfûnê li hember Seleukeia li ser Dîcle ava dikirin.[2] Li dora sala 100-an Essênoi (en), mezhebek Cihû, diçin çolê.[2]

Di 80 b.z. de, generalê Romî Pompeius (en) di şerekî li Afrîkaya Bakur de bi ser ket. Leşkerên wî jê re digotin "Pompeiusê Mezin" (bi latînî: Pompeius Magnus).[7]

Di sala 64-an de, Pompeius ji bo Komara Romê Antîoxeia dagir kir. Sûrî bû parêzgeha Romê Syria. Dagirkirina Romê ya Sûrîyê pergala Riya Hevrîşimê tîne perava Deryaya Navîn.[2] Împeratoriya Seleukî bi dawî bû dema ku Rûm kontrola Sûriyê xist destê xwe. Fenîke bû beşek ji parêzgeha "Syria". Wekî beşek ji împeratoriyê, bajarên Turos û Sidon (ar; tr; en) xweserîtî parast.[6] Di 63 de, Pompeius Orşelîm dagir kir.[2] Rûm Iudaea (en) (Cihûstanê) xist bin kontrola xwe.[8]

Di sala 53-an de, Marcus Licinius Crassus (en) li Cenga Karrai (en) (Herran) dimire, li dijî Împeratoriya Eşkanî şer dike. Mirina Crassusê "yekem triumviratus (en)" diqede.[2]

Di sala 51-an de, Ptolemaîos XII Neos Dionusos (en) mir. Kurê wî yê piçûk, Ptolemaîos XIII Theos Philopator (en), û keça wîya mezin, Kleopatra VII, key û keybanu bûn.[4] Ptolemaîos XIII û Kleopatra her du jî xwestin bibin serwerê yekane. Şerê navxweyî di sala 48 -an de dest pê kir.[4] Di sala 47-an de, Julius Caesar beşek ji Anatolya (bi latînî: Asia Minor) pir zû bi dest dixe. Ew peyvên "veni, vidi, vici (en)" bikar tîne.[2] Di 46 b.z. de, Iulius Caesar bajarek nû li ser kavilên Kartaca ava dike. Navê wê dike bi latînî: Colonia Iulia Carthago.[7] Pompeius, ji Iulius Caesar vekişiya, gihîşt Misrê û ji hêla Ptolemaîos XIII ve hat kuştin. Caesar, ku ber bi Misrê ve diçe, nerazî ye. Dema ku Caesar û Kleopatra hev dîtin, ew ji hev hez kirin.[4] Kleopatra û Rûm di Cenga Nîlê (47 b.z.) (en) de Ptolemaîos têk birin. Ptolemaîos mir.[4] Birayê piçûk ê Kleopatra, Ptolemaîos XIV Philopator (en) fîrewn bû.[4] Iulius Caesar ji Îskenderiyê bi artêşa xwe re dihêle ku vegere Îtalyayê.[4] Kleopatra û Caesar kurekî wan hebûn. Di 44-an de, Kleopatra kurê xwe wekî fîrewn destnîşan kir: Ptolemaîos XV Kaisarion (en); Ptolemaîos XIV mir – dibe ku Kleopatra birayê xwe kuşt.[4]

Li dora sala 50-an, Fenîkeyan (en) pêvajoya çêkirina camê bi nefes vedîtin.[2] Bikaranîna hewayê di çêkirina camê de belkî li Syria Romê di sedsala yekem a berî zayînê de dest pê kiriye. Di pîşesaziya çêkirina camê de bû sedema guherînek mezin.[9]

Di sala 41-an de, Marcus Antonius (en) gazî Kleopatra VII kir ku wî li Tarsos (Tarsus) bibîne. Wî dixwest ku Kleopatra dilsoziya wê bi Komara Romî re îsbat bike.[10] Kleopatra VII li Tarsosê Marcus Antoniusê nas kir. Ew ketin evînê.[2] Kleopatra Marcus Antonius razî kir ku Arsînoê IV (en) darve bike. Arsînoê IV tenê xizm û dijberê paşîn ê Kleopatra VII ji bo hêzê bû. Marcus Antonius û Kleopatra li Îskenderiyê zivistanê 41 b.z. ma.[4] Zarokên cêwî yên Kleopatra (Aleksandros Hêlios (en) û Kleopatra Selênê II (en)) di sala 40 b.z. de ji dayik bûn.[4] Di sala 37 b.z. de, Marcus Antonius û Kleopatra li Antioxeia zewicîn.[2] Kurekî din (Ptolemaîos XVI Philadelphos Antonios (en)) di 36 b.z. de tê dinê.[4]

Di sala 37 de, Hêrodêsê Mezin ji aliyê Senatus Romanus (en) ve dibe padîşahê Iudaea. Hêrodêsê kontrola li ser Filistînê ava dike.[2]

Di 34 b.z. de, Marcus Antonius û Kleopatra parêzgehên rojhilatê Komarê Romê di navbera zarokên xwe de dabeş dikin.[4]

Di 30 b.z. de, Octavianus bi artêşa xwe re hate Îskenderiyê. Wî Kleopatra xist zindanê. Marcus Antonius xwe kuşt, bawer kir ku Kleopatra mirî ye. Kleopatra xwe kuşt, û kurê wê Ptolemaîos XV dibe fîrewn. Octavianus zû Ptolemaîos kuşt û Misir li Komara Romê zêde kir. Hemî perava Deryaya Navîn nuha di bin kontrola Romayê de bû.[4]

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ Erskine, Andrew (2005). "Approaching the Hellenistic". Bi Erskine, Andrew (edîtor). A Companion to the Hellenistic World (bi îngilîzî). Malden, MA, USA: Blackwell Publishing Ltd. rr. 1–15. doi:10.1002/9780470996584.ch1. ISBN 978-0-470-99658-4.[girêdan daimî miriye]
  2. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w "Timeline: West Asia: c. 90,000 years ago – 2011". Oxford Reference (bi îngilîzî). HistoryWorld. doi:10.1093/acref/9780191736018.timeline.0001. Roja gihiştinê 2 îlon 2021.
  3. ^ "Hellenistic Age". Oxford World Encyclopedia (bi îngilîzî). Philip's. doi:10.1093/acref/9780199546091.001.0001/acref-9780199546091-e-5233.
  4. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t "Timeline: Egypt: c. 4400 BCE – 2011". Oxford Reference (bi îngilîzî). doi:10.1093/acref/9780191735806.timeline.0001. Roja gihiştinê 2 îlon 2021.
  5. ^ Everett-Heath, John (2020). "Seleucia, Iraq (Seleukeia)". Seleucia (bi îngilîzî) (Çapa 6). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780199580897.001.0001/acref-9780199580897-e-6704.
  6. ^ a b "Timeline: Lebanon and Syria: c. 3000 BCE – 2011". Oxford Reference (bi îngilîzî). doi:10.1093/acref/9780191736056.timeline.0001. Roja gihiştinê 2 îlon 2021.
  7. ^ a b c d e f g "Timeline: North Africa: c. 5000 BCE – 2011". Oxford Reference (bi îngilîzî). doi:10.1093/acref/9780191735790.timeline.0001. Roja gihiştinê 3 îlon 2021.
  8. ^ "Timeline: Palestine and Israel: c. 90,000 years ago – 2009". Oxford Reference (bi îngilîzî). HistoryWorld. doi:10.1093/acref/9780191736070.timeline.0001. Roja gihiştinê 2 îlon 2021.
  9. ^ Pryce, Frederick Norman; Vickers, Michael (2012). "glass". Bi Hornblower, Simon; Spawforth, Antony; Eidinow, Esther (edîtor). Oxford Classical Dictionary (bi îngilîzî) (Çapa 4). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780199545568.001.0001/acref-9780199545568-e-2847. ISBN 978-0-19-954556-8.
  10. ^ "Timeline: Turkey: c. 7000 BCE – 1923". Oxford Reference (bi îngilîzî). HistoryWorld. doi:10.1093/acref/9780191736094.timeline.0001. Roja gihiştinê 2 îlon 2021.

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Serdema helenîstî de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Serdema_helenîstî&oldid=1826336" hatiye standin.