Recep Tayyip Erdoğan

Recep Tayyip Erdoğan
Recep Tayyîp Erdoğan 2024
12em Serokkomarê Tirkiyeyê
Niha wezîfedar e
Dest bi kar kir 28ê tebaxa 2014an
Serokwezîr	Ahmet Davutoğlu (2014-2016) Binali Yıldırım (2016-2018)
Cîgirserok	Fuat Oktay (2018-2023) Cevdet Yılmaz (2023-heta îro)
Berê	Abdullah Gül
Serokwezîrê Tirkiyeyê
Wezîfedarî 14ê nîsana 2003an – 28ê tebaxa 2014an
Serokdewlet	Ahmet Necdet Sezer Abdullah Gül
Cîgirên serokwezîrê	Kabineya I (2003–2007) Abdullah Gül Mehmet Ali Şahin Abdüllatif Şener Kabineya II (2007–2011) Cemil Çiçek Hayati Yazıcı (2007–2009) Nazım Ekren (2007–2009) Bülent Arınç (2009–2011) Ali Babacan (2009–2011) Kabineya III (2011–2014) Bülent Arınç Ali Babacan Beşir Atalay Bekir Bozdağ (2011–2013) Emrullah İşler (2013–2014)
Berê	Abdullah Gül
Paşê	Ahmet Davutoğlu
Serokê Partiya Dadwerî û Werarê
Niha wezîfedar e
Dest bi kar kir 21ê gulana 2017an
Berê	Binali Yıldırım
Wezîfedarî 14ê tebaxa 2001ê – 27ê tebaxa 2014an
Berê	Meqam hat sazkirin
Paşê	Ahmet Davutoğlu
Parlementerê Meclîsa Mezin ya Neteweyî
Wezîfedarî 9ê nîsana 2003an – 28ê tebaxa 2014an
Herêma hilbijartinê	Sêrt (2003) Stembol (2007, 2011)
Şaredarê Stembolê
Wezîfedarî 27ê adara 1994an – 6ê çiriya paşîn a 1998an
Berê	Nurettin Sözen
Paşê	Ali Müfit Gürtuna
Jiyan
Jidayikbûn	26ê sibata 1954an(1954-02-26)  Kasımpaşa, Stenbol, Tirkiye
Partiya siyasî	Partiya Dadwerî û Werarê (2001–2014; 2017–heta îro)
Partiyên siyasî yên din	Partiya Selameta neteweyî (berê 1981) Partiya refahê (1983–1998) Partiya faziletê (1998–2001)
Hevjîn	Emine Gülbaran ​ (z. 1978)​
Zarok	Ahmet Bilal Esra Sümeyye
Cîwar	Seraya Serokkomariyê, Ankara
Perwerde	Zanîngeha Marmarayê
Malper	Malpera hikûmetê
Şanenav
biguhêre

Recep Tayyip Erdoğan (jdb. 20ê Sibat 1954) siyasetmedarekî tirk e ku ji sala 2014an vir ve 12emîn û serokkomarê niha yê Tirkiyeyê ye. Berê ji sala 2003 heta 2014 wek serokwezîrê 25emîn wek beşeke Partiya Dad û Geşedanê (AKP), ku di sala 2001ê de hevparê wê damezirandiye. 1994-1998 şaredariya Stembolê kir.

Erdoğan di sala 2002an de di hilbijartinên Meclisa Neteweyî ya Mezin de AKP bi ser ket û piştî ku di sala 2003an de li Sêrtê di hilbijartina pêşwext bi ser ket, bû serokwezîr. ji vejandina aborî ya ji krîza aborî ya 2001, destpêkirina danûstandinên endametiya Yekîtiya Ewropayê û kêmkirina bandora leşkerî li ser siyasetê pêk dihat. Di dawiya sala 2012an de, hikûmeta wî dest bi danûstandinên aştiyê bi Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK) re kir ji bo bidawîkirina nakokiya neteweya kurdan bi hikûmeta Tirkiyeyê re, danûstandin piştî sê salan bidawî bûn.

Di sala 2014an de Erdoğan bû yekem serokkomarê welêt ku rasterast hat hilbijartin. Serokatiya Erdoğanê bi paşveçûneke demokratîk û guherî ber bi şêwazeke desthilatdarîyê ya otorîter ve hat nîşandayîn. Polîtîkayên wî yên aborî bûne sedema rêjeyên bilind ên enflasyonê û daketina nirxê Lîraya tirkî.

Jiyana pêşîn û xwendin

Recep Tayyîp Erdoğan di 26ê Sibata 1954an de di malbateke misilman a muhafizekarî û feqîr de hatiye dinê. Malbata Erdoğan bi eslê xwe ji Acaristanê ye ku herêmeke Gurcistanê ye. Bavê wî Ahmet Erdoğan (1905–1988) û dayika xwe Tenzile Erdoğan (née Mutlu; 1924–2011) ye.

Xwendin

Erdoğan di sala 1965an de Dibistana Seretayî ya Kasimpaşa Piyale, di sala 1973an de jî Lîseya Îmam Hatîp a Stembolê ku lîseya pîşeyî ya olî ye, qedand. Heman rêya perwerdehiyê ji aliyê hev-damezrînerên din ên AKPê ve hatiye şopandin. Ji çaryeka mufredata mektebên Îmam Xetîbê xwendina Quranê, jiyana pêxemberê îslamê Muhemmed û zimanê erebî ye. Erdogan li Îmam Xetîbê Qur'an dixwend û hevalên wî yên polê jê re digotin “Îmam“.

Li gor jînenîgariya wî ya fermî hatiye îdîakirin ku Erdogan piştre li Dibistana Zanistên Aborî û Bazirganiyê ya Aksarayê (bi tirkî: Aksaray İktisat ve Ticaret Yüksekokulu), ku niha bi navê Fakulteya Zanistên Aborî û Îdarî ya Zanîngeha Mermereyê tê zanîn, rêveberiya karsaziyê xwendiye lê payîn ku xwendina wî yê zaningehê bi guman e. Hem rêxistinê fermî û hem jî statûya pileya wî bûye mijara nakokî û gengeşiyê li ser wê yekê ku ew dîploma meşrû ye û pêdivî ye ku têr were hesibandin da ku ew wekî namzedê serokkomariyê guncav be.

Kariyera siyasî ya destpêkê

Di sala 1976an de Erdoğan bi tevlîbûna Yekitiya Xwendekarên Tirk a Netewî ku komeke çalakiya li dijî îdeolojiya Komûnistan e, destpêka siyasetê kir. Di heman salê de bû serokê şaxa ciwanên Beyoglu ya Partiya Rizgariya Netewî ya Îslamî (MSP) û piştre bû serokê şaxa ciwanan a Stembolê. Heta derbeya leşkerî ya sala 1980î ku hemû partiyên siyasî yên sereke hilweşand, ev wezîfe girt. Piştî derbeyê di sektora taybet de şêwirmend û rêveberê payebilind bû.

Sê sal şûnda, di sala 1983an de, Erdoğan li pey piraniya şagirtên Necmettin Erbakan ket nav Partiya Refahê (RP) ya ku nû hatibû damezrandin. Partîya nuh, wek berê xwe, çewsandina Erbakan ya îslamî nerîna Netewî qebûl kir. Di sala 1984an de bû serokê navçeya Beyoglu ya partiyê û di sala 1985an de jî bû serokê şaxa wê ya Stenbolê. Erdogan di sala 1986an de wek berendam beşdarî hilbijartinên pêşwext ên parlementoyê bû li herêma 6emîn a Stenbolê, lê nekarî bê hilbijartin. Piştî 3 salan Erdoğan ji bo şaredariya navçeya Beyogluyê bû namzet û bi %22,8 dengan di rêza duyemîn de cih girt.

Di hilbijartinên giştî yên sala 1991ê de, Partiya Refahê rêjeya dengên xwe li Stembolê li gorî çar salên berê du qat zêdetir kir û bû 16,7%. Di destpêkê de Erdoğan ê ku serokatiya lîsteya navçeyan a partiya xwe dikir, dihate fikirîn ku ji bo parlementoyê hatiye hilbijartin. Lêbelê, wekî hilberek pergala nûneratiya rêjeyî ya bi lîsteya vekirî ya ku di heyama berê de hate pejirandin, piştî ku hemî dengên ku tercîha namzedan nîşan didin hatin tabloyê, li şûna wê Mustafa Baş bû ku kursî ji Partiya Refahê re bi dest xist. Cûdahiya nêzîkî 4000 dengên tercîhî ev her du ji hev veqetand, 13000-ê Baş û 9000-ê Erdogan.

Serbajarê Stembolê (1994-1998)

Di hilbijartinên herêmî yên 1994an de Erdoğan bû namzetê Şaredariya Stembolê. Ew namzedê hespê ciwan û tarî li qadeke qelebalix bû. Di dema kampanyayê de, ew ji hêla medyaya sereke ve hate tinaza kirin û ji hêla dijberên wî ve wekî mêtîngerek welat hate hesibandin. Di nerazîbûnekê de, wî bi %25.19ê dengên gel bi dest xist û ev bû cara yekê ku şaredarek Stembolê ji partiya xwe ya siyasî tê hilbijartin. Serkeftina wî bi pêleke serketinên Partiya Refahê re li seranserê welêt hevdem bû, ji ber ku wan 28 şaredariyên parêzgehan - ku piraniya wan partiyan - û gelek kursiyên metropolan, di nav de paytext, Enqere, bi dest xistin.

Erdoğan di konferansa Stembolê de yekemîn maseya dor a şaredariyan da destpêkirin û bû sedema tevgereke cîhanî û rêxistinkirî ya şaredariyan. Jûriya navneteweyî ya ji 7 kesan a Neteweyên Yekbûyî bi yekdengî xelata UN-Habitat da Erdoğan.

Ceza û Zindan

Di Kanûna 1997an de li Sêrtê, Erdoğan guhertoya helbesta "Duaya Leşker" ya ku ji hêla çalakvanê pan-tirkîst ê destpêka sedsala 20an Ziya Gökalp ve hatibû nivîsandin xwend. Di vê guhertoyê de di serî de risteke zêde hebû, du beytên wê yên ewil "Mizgeft baregehên me ne, qube helmetên me ne / Minare bayonên me û dilsoz leşkerên me ne..." Li gorî xala 312/2 ya zagona cezayê ya Tirk xwendina wî ji aliyê dadger ve weke teşwîqkirina tundûtûjiyê û nefreta olî û nijadî hate dîtin. Erdoğan di parêznameya xwe de got ku ev helbest di pirtûkên dewletê de hatine weşandin. Çawa ev guhertoya helbestê di pirtûkeke ku ji aliyê Saziya Standardên Tirkî ve hatiye çapkirin de derketiye mijara nîqaşê.

Ji Erdogan re 10 meh cezayê girtîgehê hat birîn. Ji ber mehkûmiyeta xwe neçar ma dest ji şaredariyê berde. Di vê mehkûmkirinê de qedexeyek siyasî jî hatiye destnîşankirin, ku nehiştiye ku ew beşdarî hilbijartinan bibe. Wî îtîraz kiribû ku ev ceza bibe cezayê pereyî, lê ew ji bo çar mehan hat daxistin (24 Adar 1999 heta 27 Tîrmeh 1999).

Erdoğan di girtîgeha Kirklareliyê hatî girtin. Roja ku Erdoğan ket girtîgehê, bi navê Ew sitran li vir ne bi dawî ye albumek derxist. Di albûmê de lîsteyek ji heft helbestan pêk tê û di sala 1999an de bû albûma herî firotan a Tirkiyeyê, ku zêdetirî mîlyonek nusxe hat firotin. Di sala 2013an de Erdoğan piştî çardeh salan cara yekem careke din çû Girtîgeha Pinarhisar. Piştî serdanê got, "Pinarhisar ji bo min sembola ji nû ve zayînê ye, me li wir avakirina Partiya Dad û Geşepêdanê amade kir".

Partiya Dad û Geşedanê

Dema ku di sala 2001ê de Partiya Xêrxwazî ​​jî hat qedexekirin, parçebûneke teqez pêk hat: alîgirên Necmettin Erbakan Partiya Felsîtiyê (SP) û reformxwazan Partiya Dad û Geşepêdanê (AKP) di bin serokatiya Abdullah Gül û Erdoğan de ava kirin. Siyasetmedarên alîgirê reformê têgihîştin ku partiyek bi tundî ya îslamî ji aliyê dezgeha dewletê ve tu carî wekî partiyek desthilatdar nayê pejirandin û wan bawer kir ku partiyek îslamî ji sedî 20 ê dengdêrên Tirkiyê zêdetir gazî nake. AK Partî bi tundî xwe wek partiyeke muhafizekar a demokratîk a berfireh bi siyasetmedarên nû yên navenda siyasî (wek Ali Babacan û Mevlüt Çavuşoğlu) bi cih kir, di heman demê de rêz li pîvan û nirxên îslamî digire, lê bêyî bernameyek olî ya eşkere. Ev yek serketî bû ji ber ku partiya nû di hilbijartinên giştî yên 2002 de %34 dengan bi dest xist. Erdoğan di Adara 2003 de bû serokwezîr piştî ku hikûmeta Gül bidawîkirina qedexeya wî ya siyasî.

Serokwezîr

Qezenceya hilbijartinên 2022an

Di hilbijartina parlamentoyî de Erdoğan û AKPê serkeftineke mezin di hilbijartinan de bi dest xistin, lê ji ber qedexeya heyî ya li ser siyasetê nekarî posta serokwezîrtiyê bigire dest. Li gorî rewşa yasayî ya wê demê tenê parlamenterek dikare bibe serokwezîr. Ji ber vê yekê cîgirê wî Abdullah Gül bû serokwezîr. Tenê piştî guhertina makezagonê ku qedexeya wî ya li ser siyasetê rakir û hilbijartina parêzgeha Sêrtê hat betalkirin, karîbû wek endam bikeve meclîsê. Di 12ê Adara 2003an de bû serokwezîr û Gül jî bû wezîrê derve.

Di destpêkê de parlemento ji bo demokratîzekirina welat reformên berfireh pejirand. Cezayê îdamê hat rakirin, di destpêkê de azadiya ramanê hat berfirehkirin û têkoşîna li dijî îşkenceyê hat xurtkirin. Bi pejirandina qursên zimanê kurdî û bernameyên televîzyonê rewşa kurdan baştir bû. Di vê demê de Erdoğan jî bi Ermenîstanê re li pey nêzîkbûnekê bû. Wî hukûmeta ermenî vexwend ku komîsyonek ji dîroknasan ku ji zanyarên tirk û ermenî pêk tê, ji bo lêkolîna nijadkujiya ermeniyan, ku ew bi xwe înkar dike, ava bike.

Di warê siyaseta derve de, Erdoğan tenê di destpêkê de bi mebesta endametîya zû ya Tirkiyeyê, nêzîkbûna Tirkiyê ya bi Yekîtiya Ewropayê re, ku berovajî helwestên wî yên berê bû. Di bin serokatiya wî de, têkiliyên Tirkiyê bi cîranên xwe yên rojhilat re gelek pêşde çûn. Têkiliyên bi rejîma Sûriyeyê re heta Şerê navxweyî yê Sûriyê gelekî baş dihat dîtin.

Hilbijartina Parlamenê 2007 û 2011

Di bin serokatiya Erdoğan de AKPê di hilbijartinên parlemena 2007an de ji sedî 46,58 dengan bi dest xist û bi vî awayî piraniya mutleq a parlemenê bi dest xist. Di wê demê de Erdoğan got ku ew dixwaze di siyaseta derve de li ser kursa Ewropayê berdewamiya xwe bidomîne. Ji 29ê tebaxa 2007ê ve serokatiya kabîneya duyem a Erdoğan kir.

Di hilbijartinên parlemanî yên sala 2011 de, AKP di bin serokatiya Erdoğan de ji sedî 49.84 bi dest xist û bi vî awayî 327 kursiyên Meclisa Neteweyî bi dest xist, lê ji sê parên duduyan pirraniya ku pêwîst bû ji bo guhertina makezagonê bêyî partiyên din û referandûman bi dest nexist. Ji 5’ê tîrmeha 2011an heta 28ê tebaxa 2014an kabîneya sêyem a Erdoğan bi rê ve bir û di 29’ê tebaxa 2014an de derbasî meqamê serokkomariyê bû. Cigirê wî yê serokwezîr Ahmet Davutoğlu bû.

Protestên 2013an

Di Gulana 2013an de hikûmeta Erdoğan li dijî xwepêşanên ku li Taksîma Stembolê dest pê kirin û li bajarên din belav bûn, li dijî wî tundî bikar anî. Ev nêzîkatî li Tirkiyê bû sedema rexneyên tund. Medyayên almanî wiha dinivîsen: “Serokwezîr Erdoğan protestoyên li dijî birîna daran tepeser dike. Her diçe wek despotan tevdigere, tirk serî hildidin.”

2013 skandala gendeliyê

Di kanûna 2013’an de hikûmeta ku ji aliyê Erdogan ve hatibû avakirin ketibû nava skandala gendeliyê. Di encamê de lêpirsînerên polîsên tirk di nav de kurên Wezîrê Karên Hundir Muammer Guler, Wezîrê Karên Ewropayê Egemen Bagiş, Wezîrê Aboriyê Zafer Çaglayan û Wezîrê Hawirdorê Erdogan Bayraktar girtin. Di rojên pêş de her çar jî ji wezîfeyên xwe îstifa kirin. Di bin zextên dewleta Erdogan de hejmareke zêde ya lêpirsînerên polîsan ji kar hatin avêtin.

Di 25ê sibata 2014ê de pêwendiyeke telefonî ya ku tê îdiakirin di 17ê kanûna Pêşîn a 2013ê de di navbera Erdoğan û kurê wî yê duyem Necmettin Bilal de pêk hatiye, di medyaya Tirkiyê de hatibû belavkirin. Serokwezîr Erdogan jê re dibêje sexte. Berovajî vê yekê, li Tirkiyê mixalefet gihîştiye wê encamê ku ev pêwendiya telefonî rast bûye. Erdoğan di vê pêwendiya telefonî de talîmat dide kurê xwe ku bi lez û bez pereyan ji malê derxîne.

Dijberên gumandar ya ve bûyerê

Erdoğan bi xwe jî guman dike ku ev îdiayên gendeliyê komploya waîzê misilman Fethullah Gülen bû. Cemaeta Gülen ku Erdoğan bi hewla derbeya 2016an du sal şûnde sûcdar kiribû, ji sala 2014an û vir ve hewl dida “dewleta di nava dewletê de” ava bike û beriya hilbijartinên herêmî yan jî serokkomariyê yên 30’ê adarê, dixwest wî û AKPê têk bibe. zerara Adar 2014. Gelek çavdêr jî texmîn dikin ku Fethullah Gülen dijberê Erdoğan û plansazê rastî yê skandala gendeliyê ye.

Ji sibata 2014an ve bangewaziyên îhaleyan hatin weşandin

Ji sibata 2014an vir ve du axaftinên telefonê yên din ên Erdoğan hatin weşandin, ku Erdoğan rastiya wan qebûl kir. Erdoğan di pêwendiyeke telefonî de ferman dide wezîrê dadê ku li dijî karsazê medyayê Aydin Dogan ku rexne li hikûmetê dike, cezayê giran bide. Lêbelê Dogan di dadgehê de ji ber sûcên ku ji bacê reviyane beraat kir û vê yekê jî Erdoğan hêrs kir. Di axaftina din a telefonê de Erdoğan bang li Serokê Odeya Pîşesaziya Keştiyan kir ku li dijî dayîna îhaleyên çêkirina keştiyên şer ji bo şantiyeya saziya Koç şermezar bike. Erdoğan jî pîşesaz Mustafa Koç wek dijberê xwe dît

Gotinên Erdoğan ên derbarê kurdan de

• Heger hûn pirsgirêka kurd nefikirin, pirsgirêk jî nîne.
• Heger li Arjentînayê jî Kurdistanê damezirînin, emê hilweşînin.

Siyaseta wî ya nû ji aliyê YE û DYAyê ve tê pesindan. Ev yeka han dibe sedem ku li dijî artêşê hinde qîmeta wî bilind be. Artêş li dijî Erdoğan nerazîbûnên xwe tîne zimên. Çepgîr û rastgîrên tirkan li dijî wî û partiya wî têdikoşin û wî wekî "kesê ku li dijî berjewendiyên dîrokî yên neteweyî" destnîşan dikin.

Girêdanên derve

Li Wikimedia Commons medyayên di warê Recep Tayyip Erdoğan de hene

• Malpera fermî ya Erdoğan ^{Girêdana arşîvê 2014-03-11 li ser Wayback Machine}