Riyad

Riyad

الرياض
Riyad الرياض
Bajarên paytext;
	الرياض
	Riyad li ser nexşeyê;
	Riyad
	Koordînat: 24°39'0"Bk, 46°42'36"Rh
Dûgel	Erebistana Siyûdî
Beşa îdarî	Riyadh Province ;
Paytexta	Erebistana Siûdî (Diriyah, Second Saudi State, Third Saudi State, 2, 1819–); Riyadh Province; Riyadh governorate ;
Dema avabûnê	Sedsala 18an
Rûerd
• Giştî	1798 km² ;
• Bilindahî	612 ±1 m
Gelhe	7.009.100 (2022)
Dem	UTC+3
Malper	riyadh.sa/en/
	biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Riyad (bi erebî: الرياض‎, lat. er-Riyadh), paytext û bajarê herî mezin ê Erebîstana Siûdî ye ku bajêr navenda parêzgeha Riyadê û navenda rêveberiya parêzgeha Riyadê ye.^[1] Riyad bajarê herî mezin li Nîvgirava Erebî ye û bajêr li navenda Çola En-Nafûd, li rojhilata Deşta Necdê hatiye avakirin. Bajar bi navînî 600 mêtre li ser asta deryayê bilind e^[2] û her sal pêşwaziya dora 5 milyon geştyaran dike ku bi vê awayê bajêr bûye 49em bajarê herî seredankirî ya li cîhanê û 6em bajarê seredankirî ya li Rojhilata Navîn e. Li gorî daneyên sala 2022an nifûsa bajêr 7.0 milyon kes e ku Riyad bajarê herî qerebalix ê Erebistana Siûdî ye 3yem bajarê herî qerebalix li Rojhilata Navîn û 38em bajarê herî qerebalix ê li Asyayê ye.^[3]

Yekem behsa bajêr bi navê Riyad di sala 1590an de ji hêla kronîknivîsek kevnar a ereb ve hatiye kirin.^[4] Di sala 1737an de Deham Ibn Dawwas ku li gundê Manfuhayê jiyan dikir (niha taxek dîrokî ya Riyadê ye) li bajêr bi cih bû û bajar xiste bin kontrola xwe. Deham li dora bajêr dîwarek çêkir û çavkaniya herî naskirî ya navê Riyadê ji vê serdemê ye.^[5] Berî dîwarê ku ji hêla Ibn Dawwas ve hatiye çêkirin, tê texmînkirin ku behsa bajarên berê yên oazê dike. Di sala 1744an de Mihemed îbn Ebdulwehab bi Emirê Diriyê Mihemed Bîn Siûd re tifaqek çêkir û Riyad ji destê Dehamê stand. Lêbelê dewleta wan, ku niha wekî Dewleta Yekem a Siûdî tê zanîn, di sala 1818an de hilweşiya. Turkî ibn Abdullah di destpêka sedsala 19an de Dewleta Siûdî ya Duyem ava kir û di sala 1825an de Riyad wekê paytexta xwe ragihand lêbelê desthilatdariya wî ya li ser bajêr ji hêla hevpeymanek hevpar a Osmanî-Raşîdî ve hate asteng kirin. Di dawiyê de, di destpêka sedsala 20an de, 'Ebduleziz îbn Saud ku li rojava bi tenê wekî Ibn Saud dihate zanîn, di sala 1902an de padîşahiya bav û kalên xwe Necd vegerand û di sala 1926an de bi fetha Suûdî ya dawî ya Hecazê, hikumdariya xwe bihêz kir û Keyaniya 'Erebistana Siûdî' di îlona sala 1932an de bi paytextiya bajarê Riyadê re ragihandiye.^[6]^[7]

Riyad bajarê navenda siyasî û îdarî ya Erebistana Siûdî ye. Meclisa Şêwirmendiyê (ku bi navê Şûra yan jî wek Konseya Şûrayê jî tê zanîn), Meclisa Wezîran, Qralê Erebistana Siûdî û Meclisa Dadwerî ya Bilind hemi li bajêr cih digirin. Li gel van çar dezgehên ku bingeha sîstema yasayî ya Erebistana Siûdî pêk tînin, navenda saziyên din ên mezin û biçûk ên hikûmetê jî li Riyadê ne.^[8] Bajar malavaniya 114 balyozxaneyên biyanî dike ku piraniya wan li taxa dîplomatîk a li rojavayê bajêr in.

Riyad di heman demê de xwedî girîngiyek aborî ya mezin e ji ber ku ew malavaniya baregehên gelek banqe û pargîdaniyên mezin, wek Banqeya Neteweyî ya Erebistana Siûdî (SNB), Banqeya Al-Rajhi, SABIC, Almarai, STC, û Samba Financial Group dike. Rêya 65em ku li herêmê wekî Rêya Qral Fahd tê zanîn, di nav hinek ji van navendên girîng ên di nav bajêr re derbas dibe, di nav de Navçeya Darayî ya Qral Abdullah ku yek ji mezintirîn navçeyên darayî yên cîhanê û Navenda Feyseliyah û Navenda Qraliyetê ye. Riyad weke bajarekî cîhanî hatiye destnîşankirin.