Here naverokê

Zimanên îranî

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Zimanên Îranî
Zimanên Arî
Welatên lê tê axaftin  Îran
 Kurdistan
 Efxanistan
 Pakistan
 Îraq
 Sûrî
 Rojava
 Ermenistan
 Azerbaycan
 Başûrê Alanistanê
 Gurcistan
 Rûsya
 Tirkmenistan
 Ûzbekistan
 Tacîkistan
 Hindistan
 Qazaxistan
 Çîn
Herêm Êranax (Ariyanem)
Anatolya
Axiverên zimanê zikmakî
Malbata zimanî Zimanên hind û ewropî
Awayên kevn
Zarava Rojavayî
Rojhilatî
Rewşa fermî
Welatên lê zimanê fermî ye  Îran
 Efxanistan
 Tacîkistan
 Başûrê Alanistanê
 Îraq
Cihê lê zimanê kêmnetewe  Ermenistan
 Rûsya
Sazkerên zimên
Kodên zimanî
ISO 639-1 ira
ISO 639-3 –


Zimanên îranî şaxeke ji malbata zimanên hind û ewropî ye ku tê texmînkirin li tevahiya cîhanê ji aliyê 200 milyon kesan ve tê axaftin.[1] Di nav vê komê de zimanên wekê zimanê kurdî, farisî, peştoyî û zimanê tacîkî hene.

Cihêkirin bi erdnigarî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Mirov dikare zimanên îranî têxe du cihan: yê rojhilat û yê rojava; her yek ji wan jî cardin têxe du cihan: yê bakur û yê başûr.

Cihêtiya dengan di zimanên îranî yên rojava û zaraveyên kurdî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Îranî a Kevn Partî Goranî Zazakî Talî Semnanî Zaraveyên Hezarî Zaraveyên Navend Beluçî Kurmancî Farisî
*ś/ź s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z h/d
*č -ž- -ž- -ž- -ǰ- -ž- ǰ.ž -ǰ- ǰ.ž.z -č- -ž- -z-
*ǰ ž ž ž (y-) ǰ ž ǰ.ž ǰ (z-) ǰ.ž.z ǰ -ž- z
*thr hr (ya)r (h)r (hī)r (h)*r (h)r r r s s s
*d b b b b b b b b b(?) d d

Zimanên îranî yên rojhilat

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bakûr

  1. Avestayî (mirî ye; wateya olî heye)
  2. Xwarizmî (mirî ye)
  3. Baktrî (mirî ye)
  4. Sogdî (mirî ye; Zaraveyên wê: Xiristiyan, Budî, Mana) --> Yagnobî (li Tacikistan)
  5. Sikitî (mirî ye), Sarmatî (mirî ye), Alanî,
  6. Osetî (Zaraveyên wê: Îron, Dîgoron)

Başûr

  1. Muncî, Sanglexî, Îşkaşmî, Zebakî, Sarikolî, Şugnî, Ruşanî, Yazgulamî, Waxî, Yidga, Wanecî
  2. Sakî (mirî ye; Zaraveyên wê: Xotî û Tumşuqî )
  3. Peşto

Zimanên îranî yên rojava

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bakur

Partî (mirî ye)

  1. Urmûrî, Paraçî
  2. Darî ya Zerdeştan (ne Darî ya Efxanistanê ye)
  3. Kurdî: hewramî, kurmancî, kelhûrî, lekî, soranî
  4. Başkurdî
  5. Zazaki ,
  6. Semnanî, sengeserî
  7. Gîlekî, mazenderanî, şehmîrzadî
  8. Belûçî
  9. Talişî, herzanî

Başûr

  1. Farisiya kevn (mirî ye)
  2. Farisiya pehlevî
  3. Farisî (zarave: zimanê nivîsê darî, tacîkî, hazaragî)
  4. Lorî, bextiyarî
  5. Tatî bi tatiya cihûdan
  6. Fars, larî (laristanî), başkardî

Cihêkirina dîrokî û erdnigarî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
dabeşkirina genetîkî ya zimanên îranî

Zimanên îranî yên nû

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Yên ku Îro tên axaftin:

Bakûrê Rojhilat

Başûrê Rojhilat

Bakûrê Rojava

Başûrê Rojava

Zimanên îranî yên nîvkevn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Zimanên îranî yên kevn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Zimanên îranî yên kevn ji 5000 hate 1000 (b.z.) hatin axaftin.

Di lêkolînên nû yên Nicholas Sims-Williams ji Zanîngeha Londonê hat dîtin ku Avestî zimanê herî kevn e.

Yên din ji wî peyda bûne.

Tabloya peyvên zimanên îranî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Îngilîzî Kirmanckî Kurmancî/Soranî Peşto Belûçî Mazenderanî Farsî Pehlevî Partî Farsiya kevn Avestayî Osetî
beautiful rind rind,bedew, delal/cwan ʂkulai/xkulai, ʂɑjista/xɑjista sharr, soherâ ṣəmxâl/ Xəş-nəmâ zibâ/ xuš-chehreh hučihr, hužihr hužihr naiba vahu-, srîra ræsughd
blood gunî xwîn, xûn/xwên wina hon xun xūn xōn gōxan vohuni- tug
bread nan nan ɖoɖəi, nəɣɑn nân, nagan nûn nân nân nân dzul
bring ardene anîn/hênan/weranîn, hawirdin rɑ wɺ̡əl âurten, yārag, ārag biyârden âvardan/biyar âwurdan, āwāy-, āwar-, bar- āwāy-, āwar-, bar- bara- bara, bar- xæssyn
brother bira bira, brader wror brāt, brās birâr barādar brād, brâdar brād, brādar brâtar brâtar- æfsymær
come amayene hatin/wara rɑ tləl āhag, āyag Biyamona, enen âmadan âmadan, awar awar, čām ây-, âgam âgam- cæwyn
cry berbayene girîn ʒaɺ̡əl greewag, greeten bərmə/ qâ geristan/geryeh griy-, bram- kæwyn
dark tarî tarî/tarîk tjɑrə thár siyo târîk târīg/k târīg, târēn sâmahe, sâma tar
daughter/girl kêna keç, qîz, dot/kiç, kîj, kenîşk lur dohtir, duttag kijâ/ dether doxtar duxtar duxt, duxtar duxδar čyzg (Iron), kizgæ (Digor)
day roce/roje/roze roj wrad͡z roç rezh rûz rōz raucah- raocah- bon
do kerdene kirin/kirdin kawəl kanag, kurtin hâkerden kardan kardan kartan kạrta- kәrәta- kænyn
door çeber derî, derge/derke, derga war, daɺ̡a gelo, darwāzag bəli dar dar dar, bar duvara- dvara- dwar
die merdene mirin/mirdin mrəl mireg mərnen murdan murdan mạriya- mar- mælyn
donkey her ker xar her xar xar xar xæræg
egg hak hêk/hêlke hagəi heyg, heyk merqâna toxm toxmag, xâyag taoxmag, xâyag taoxma- ajk
earth êrd erd, zemîn/herd zməka zemin zemi zamin zamīg zamīg zam- zãm, zam, zem zæxx
evening şan êvar/êware mɑʂɑm/mɑxɑm begáh nəmâşun begáh sarshab êbêrag izær
eye çim çav/çaw stərga ch.hem, chem bəj, Çəş chashm chašm chašm čaša- čašman- cæst
father pî bav/bab, bawk plɑr pit, piss piyer pedar pidar pid pitar pitar fyd
fear ters tirs vera, tars turs, terseg təşəpaş tars tars tars tạrsa- tares- tas
fiancé waşte dezgîran t͡ʃanɣol nām zād xasgar nâm-zad - - usag
fine weş xweş ʂa/xa wash, hosh xaar xosh dârmag srîra xorz / dzæbæx
finger gişt til/qamik, engust gwəta lenkutk, mordâneg angoos angošt angust dišti- ængwyldz
fire adir agir/awir, agir or âch, âs tesh âtaš, âzar âdur, âtaxsh ādur âç- âtre-/aêsma- art
fish mase masî kab mâhi, mâhig mahi mâhi mâhig mâsyâg masya kæsag
food / eat werdene xwarin/xwardin xoɺ̡ə / xwaɺ̡əl warag, warâk Xərak/ xəynen Gaza / xordan parwarz / xwâr, xwardīg parwarz / xwâr hareθra / ad-, at- xærinag
go şîyayene çûn tləl jwzzegh, shutin shunen / burden raftan raftan, shudan ay- ai- ay-, fra-vaz cæwyn
god heq xwedê/xwa xwdai hwdâ homa, xəda khodâ bay, abragar baga- baya- xwycaw
good rind baş, rind/baş, çak ʂə/xə jawáin, šarr xâr xub / nîuū xūb, nêkog vahu- vohu, vaŋhu- xorz
grass vaş giya/gya wɑʂə/wɑxə rem, sabzag sabzeh, giyâh giyâ dâlūg urvarâ kærdæg
great girs / pîl mezin, gir/gewre, mezin loj, ɣwara mastar, mazan gat, belang, pila bozorg wuzurg, pīl vazraka- uta-, avañt styr
hand dest dest lɑs dast dess dast dast dast dasta- zasta- k'ux / arm
head ser ser sar, kakaɺ̡ai saghar kalə sar, kalleh sar sairi sær
heart zerre dil/dill zɺ̡ə dil, hatyr dil/dill del dil dil aηhuš zærdæ
horse estor hesp/esp ɑs asp istar asp, astar asp, stōr asp, stōr aspa aspa- bæx
house keye mal/mall, xanu kor, xuna log, dawâr səre xâneh xânag demâna-, nmâna- xædzar
hunger vêşan birçîtî/birsêtî lwəʐa/lwəga shudhagh veyshna gorosnegi gursag, shuy stong
language (also tongue) ziwan, zon ziman/ziman, ziwan ʒəba zevân, zobân ziwân zabân zuwân izβân hazâna- hizvâ- ævzag
laugh huyayene kenîn/pêkenîn, kenîn xandəl khendegh, hendeg xandidan xandīdan karta Syaoθnâvareza- xudyn
life jewiyaene jiyan ʒwandun zendegih, zind zendegi zīndagīh, zīwišnīh žīwahr, žīw- gaêm, gaya- card
man merd mêr/ pyaw saɺ̡ai, meɺ̡ə merd merd mard mard mard martiya- mašîm, mašya adæjmag
moon aşme heyv/mang spoʐmai/spogmai, mjɑʃt máh mithra mâh māh māh mâh- måŋha- mæj
mother maye dayik, mak mor mât, mâs mâr mâdar mādar mādar mâtar mâtar- mad
mouth fek dev, fek/dem xwlə dap dahân dahân, rumb åŋhânô, âh, åñh dzyx
name name nav/naw num nâm num nâm nâm nâman nãman nom
night şewe şev/şew ʃpa šap, shaw sheow shab shab xšap- xšap- æxsæv
open akerdene vekirin/kirdinewe prɑnistəl, xlɑsawəl pabožagh, paç vâ-hekârden bâz-kardan abâz-kardan būxtaka- būxta- gom kænyn
peace kotpy aştî, aramî roɣa ârâm âshti, ârâmeš, ârâmî âštih, râmīšn râm, râmīšn šiyâti- râma- fidyddzinad
pig xoz beraz, xinzîr xug, seɖar khug xi xūk xūk hū xwy
place ja cih/jê d͡zɑj hend, jâgah jâh/gâh gâh gâh gâθu- gâtu-, gâtav- ran
read wendene xwendin/xwêndin lwastəl wánagh baxinden xândan xwândan kæsyn
say vatene gotin/witin, gutin wajəl gushagh baotena goftan, gap(-zadan) guftan, gōw-, wâxtan gōw- gaub- mrû- dzuryn
sister wae xweh, xweşk, xoe xor gwhâr xâxer xâhar/xwâhar xwahar x ̌aŋhar- "sister" xo
small qic biçûk kut͡ʃnai, waɺ̡ukai, kam gwand, hurd pətik, bechuk, perushk kuchak, kam, xurd, rîz kam, rangas kam kamna- kamna- chysyl
son qij, lac kur, law/kurr zoj baç, phusagh pisser pesar, pûr, baça pur, pusar puhr puça pūθra- fyrt
soul gan gan, gyan, rewan arwɑ rawân ravân rūwân, gyân rūwân, gyân urvan- ud
spring usar bihar/behar psarlai bhârgâh wehâr bahâr wahâr vâhara- θūravâhara-
tall berz bilind/berz lwaɺ̡, d͡ʒəg bwrz, buland boland / bârez buland, borz bârež barez- bærzond
ten des deh/de les deh da dah dah datha dasa dæs
three hîrê sê, sisê dre sey se se sê hrē çi- θri- ærtæ
village dewe gund/dê kəlai helk, kallag, dê deh deh, wis wiž dahyu- vîs-, dahyu- vîs qæw
want waştene xwestin/wîstin ɣuʂtəl/ɣuxtəl lotagh bexanen xâstan xwâstan fændyn
water owe av/aw obə âp ab âb/aw âb âb âpi avô- don
when key kengê/key, kengê kəla ked kay kay ka čim- kæd
wind va ba bɑd gwáth wâ bâd wâd vâta- dymgæ / wad
wolf verg gur/gurg lewə, ʃarmuʂ/ʃarmux gurkh varg gorg gurg varka- vehrka birægh
woman ceniye jin ʂəd͡za/xəd͡za jan zhənya zan zan žan gǝnā, γnā, ǰaini-, sylgojmag / us
year serre sal/sall kɑl sâl sâl sâl θard ýâre, sarәd az
yes / no ya / ne erê, belê, a / na, no ho (wo) / na, ja ere / na baleh, ârē, hā / na, nee hâ / ney hâ / ney yâ / nay, mâ yâ / noit, mâ o / næ
yesterday vizêr duh/dwênê parun zí direz diruz dêrûž diya(ka) zyō znon
Îngilîzî Kirmanckî Kurmancî/Soranî Peşto Belûçî Mazenderanî Farsî Pehlevî Partî Farsiya kevn Avestayî Osetî

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ "The Iranian Languages". Routledge & CRC Press (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 27 gulan 2024.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Zimanên_îranî&oldid=1740582#Ziman.C3.AAn_.C3.AEran.C3.AE_y.C3.AAn_rojava" hatiye standin.