Estonya

Eesti Vabariik
Komara Estonyayê
(Ala) (Nîşan)
Sirûda netewî: Mu isamaa, mu õnn ja rõõm
Zimanên fermî	Estonî
Paytext	Tallinn
Sîstema siyasî	Komarî
- Serokdewlet  - Serokwezîr	Alar Karis Kaja Kallas
Rûerd  - Giştî	45.226 km2
Gelhe  - Giştî  - Berbelavî	1.401.945 kes 31 kes/km2
Dirav	Euro (EUR)
Dem	UTC+2
Nîşana înternetê	.ee
Koda telefonê	+372
Nexşeya Estonyayê

Estonya an jî Komara Estonyayê (bi estonî: Eesti Vabariik) welatekî li Ewropayê ye. Yek ji welatên kevn ê Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst e. Di sala 1991'an de ji Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst veqetiya ye. Cîranê Letonya û Rûsyayê ye. Li rojava û bakurê Estonyayê jî Kendava Fînlenda cih digre.

Dîrok

Ji 1561, Estonya di bin Împaratoriya Swêd de bû, lê piştî Şerê Mezin ê Nordîk bû beşek ji Rûsyayê, bi fermî di aştiya Nystad de di 1721 de.

Piştî Şoreşa Cotmehê ya li Rûsyayê, Estonya di 24ê Sibata 1918an de serxwebûna xwe îlan kir, ku bi Şerê Serxwebûnê yê Estonya re hate yekkirin û ji hêla Rûsyayê ve bi Peymana Aştiyê ya Dorpat (Tartu) di 2ê sibata 1920an de hate nas kirin.

Piştî ku Almanyaya Nazî di sala 1939an de Polonya dagîr kir û keştiya rûsî Metalist li peravên Estonyayê binav bû, Yekîtiya Sovyetê ji bo şerê nêzîk daxwaza baregehên hewayî û deryayî yên li ser axa Estonyayê kir. Ev di dawiyê de bû sedem ku leşkerên Sovyetê tevahiya welêt dagir bikin. Parlameneke nû hat destnîşankirin ku tenê endamên Partiya Komunîst dikarin bên hilbijartin. Vê parlemenê bi dû re tevlêbûna Estonya di nav Yekîtiya Sovyetê de îlan kir. Bi tevlêbûna Yekîtiya Sovyetê, Estonya di 21 Tîrmeh 1940 de veguherî Komara Sovyetê-SSR ya Estonî. Di navbera 1941 û 1944 de, Estonya ji hêla Almanya ve hate dagir kirin heya ku di sala 1944an de ji nû ve bi Yekîtiya Sovyetê ve hate girêdan. di nav welatên yekem de ku Estonya wekî beşek ji Yekîtiya Sovyetê nas kir.

Estonya di 20 Tebaxê 1991 de ji nû ve serxwebûna xwe îlan kir. Serxwebûn di 6ê Îlona 1991 de ji hêla Yekîtîya Sovyetê ve hat nas kirin. Piştî vê yekê, Parlamena Estonya entegrasyonê bi Ewropaya Rojava re peyde kir û ev yek bû sedem ku welat di 29 de bibe endamê NATOyê. Adar 2004 û Yekîtiya Ewropî di 1 Gulan 2004. Estonya di 2010 de bû endamê OECD.

Erdnîgarî

Estonya li perava rojhilatê Deryaya Baltîkê ye, li beşa bakur-rojavayê Platforma Rojhilata Ewropayê ya ku di navbera 57,3° û 59,5° Bakur û 21,5° û 28,1° Rojhilat de ye. Bilindahiya welat ji asta deryayê tenê 50 metre ye û xala herî bilind a welat Suur Munamägi ye li başûrê rojhilatê ku digihîje 318 metreyan ji asta deryayê.

Depoyên neftê û kevirên kilsinî, ligel daristanên ku ji sedî 47 ê welêt vedihewînin, di aboriya Estonya de rolek sereke dilîzin, ji ber ku welat bi gelemperî xwedan çavkaniyên hindik in. Li Estonya zêdetirî 1400 gol hene, lê piraniya wan pir piçûk in. Gola herî mezin Peipus (Girê Peipsi) ye ku li ser sînorê Rûsyayê ye, 3,555 km². Di heman demê de welat xwedî jimarek marş û 3,794 kîlometre peravê ye, ku ji hêla çend bay, teng û gol ve hatî destnîşan kirin. Hejmara giravan li dora 1,500; du herî mezin, Ösel (Saaremaa) û Dagö (Hiiumaa) wîlayetên xwe ava dikin. Çemê herî dirêj ê Estonyayê Võhandu ye ku 162 kîlometre dirêj e. Çemê herî mezin Narva ye.

Çand

Çanda li Estonyayê ji bo demek dirêj pêşî ji hêla Almanya ve hate nîşankirin - nifûsa bajarî û esilzade Alman (Baltîk) bûn - û Swêd û welatên mayî yên Nordîk, paşê ji hêla Rûsyayê ve. Huner û mîmarî bi giranî tîpîk ên herêma Deryaya Baltîk a serdest a Alman bûn. Lê taybetmendiyek neteweyî, avahiyên bi kevirên kilsinî ne, wek dêrên serdema navîn; li vir hûn dikarin bandora Gotlanda nêzîk jî bişopînin. Di nîvê sedsala 19an de, şiyarbûnek neteweyî pêk hat, û wê gavê bû ku çanda Estonî di nav de, afirandina destana neteweyî Kalevipoeg û sirûda neteweyî dest pê kir.

Kevneşopek muzîkê ya Estonî heye ku bi ya Fînlendî re têkildar e, ji stranên rûnîkî bigire heya amûra kantele (ku bi estonî jê re kannel tê gotin) her tişt heye. Ya herî tîpîk a jiyana muzîka Estonî ji şiyarbûna neteweyî ve, lêbelê, festîvalên stranbêjên mezin in (ya yekem di 1869 de hate organîze kirin). Ew bi kevneşopî li ser sehneyek mezin a derve, Sångarfältet, li Tallinn pêk tên. Modernîzm jixwe di serdema tsarîstan de hatiye Estonya û ji wê demê ve maye. Kompozîtorê hemdemî yê herî navneteweyî yê naskirî Arvo Pärt e, ku karê wî bi gelemperî hestek ortodoks a pîroz heye. Veljo Tormis mîrata muzîka gelêrî ya Estonî di karên koralên mezin de rêvebir û nû kir.

Li Estonya, kevneşopiya stranbêjiyê bi zexmî ve girêdayî ye. Li ser sifrê stran gotin hevpar e. Di salên 1987-1988 de, protestoyên girseyî yên li dijî desthilatdariya Moskoyê, di nav tiştên din de, bi riya xwenîşandanek girseyî ya stranan li Tallinn hatin kirin. Nêzîkî 300.000 kes (ji çaryeka nifûsa Estonyayê zêdetir) beşdarî xwepêşandanê bûn. Bûyer bi navê Şoreşa Stranbêjê hat binavkirin. Edebiyata bi estonî di gotara edebiyata estonî de tê vegotin. Fîlma Estonî di gotara dîroka fîlmê ya Estonî de tê vegotin.

Pêjgeh

 Gotara bingehîn: Pêjgeha estonî

Herêmên Estonyayê

Estonya ji 15 herêman pêk tê û bi maakond (bi kurdî: welat) tên bi nav kirin.

• Harjumaa
• Hiiumaa
• Virumaa oriental (Ida-Virumaa)
• Jarvamaa
• Jogevamaa
• Laanemaa
• Virumaa occidental (Lääne-Virumaa)
• Parnumaa
• Polvamaa
• Raplamaa
• Saaremaa
• Tartumaa
• Valgamaa
• Viljandimaa
• Vorumaa

Girêdanên derve

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Estonya de hene.