Gelê Farsê

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
(Ji Pers hat beralîkirin)
Gelê Farsê
Gelhe tevahî
49 - 53 mîlyon
 Îran 51 - 54% ji nifûs
Herêmên ku lê şêniyên sereke ne
 DYA1,500,000[1]
470,000 (hevwelatî)[2]
1 - 2 mîlyon (peşbinî)[3]
 Iraq525.000[4]
 Mîrnişînên Erebî yên Yekbûyî500.000 (bi kurd, azerî, ermenî…)[5]
 Îsraêl200,000 - 250,000[6]
 Almanya180,000[7]
 Kanada147.000[8]
 Behreyn100.000 (esîl acam)[9]
 Tirkiye90.000 - 129.000[10]
 Qeter21.000[11]
Ziman
Farsî
(darî, hazarayî, tacîkî, tatî)
Baweriya dînî
Îslam
(Şiî, sunnî)
zerdeştîtî, bahaî, cihûtî, mesihi
Têkildarên komên etnîkî
Ariyan
Lûr

Gelê Fars an ji Pers, komekî gel ya îranî ye û di Rojhilata Navîn e ku kesên wekî Zimanê farisî bi zikmakî diaxivin tenê bi „Faris“ zanin.[12] Di dîroka Rojhilata navîn de roleke mezin lîstiye û gellek dewlet û împeratoriyên mîna ya sasanî ava kiri.[13][14] Zimanê farisî, zimanekî hind û ewropî ye.[15]

Etîmolojî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Navê Farsiya bi rastî Parsî ye, lê dema Misilman Îran feth kirûn di zimanê erebî de "p" tuneye di dewsa "p"yê de "f" nivîsandin û ji wan re weke "Fars"-"Faris" gotin û ket nav gel. Ji xwe sebehabê navdar Selmanê Farisî jî di dema Mihemed de bû misilman ji wî re jî Selmanê Farisî digotin[16]

Ziman[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

 Gotara bingehîn: Zimanê farisî
 Gotara bingehîn: Farsiya kevn
 Gotara bingehîn: Farisiya nûjen

Farisî zimane gelê faris e. Hin Efxan û Tacîk jî bi farisî wek zimanê duyem diaxivin. Li Îranê 70 milyon,[17] li Efxanistanê 30 milyon,[18] li Tacîkistanê 9 milyon[17] û li Ûzbêkistanê 7 milyon[19][20] kes bi farisî diaxvin. Yanî li cîhanê de 110 milyon kes farisî dizanin.[21]

Zimanê farisî çend Dewran û merheleyê dîrokê pişt serê xwe xistine ta gihîştiye vir. Ev ziman yekem car di serdema Hexamenişiyan de hat nivîsîn ku belgeyên wê bi navê farisiya kevn tê nas kirin. Piştî farsiya kevn farisiya navîn e, û piştî wê jî farisiya derî an jî farsiya nû û di dawiyê de jî farisiya nûjen peyda bû.[22]

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

 Gotara bingehîn: Dîroka Îranê
Mîr û leşkerên farsî

Împeratoriya Hexamenişî di dîroka kevin da ew împeratorî mezintirîn, xurttirîn û berfirehtirîn împeratorî bûye.[23] Li deman demekê, desthilata wê li aliyê rojhilatê digehişt Efxanistan û Pakistana niha, li aliyê Bakurê rojhilatê digehişt Asyaya Navîn, li aliyê Bakurê Rojhilat digehişt peravên Deryaya Reş, li rojava digehişt tevaya Anatolî û parek ji nîvgirava Balkanê, tevaya welatên rojhilata navîn mîna Îraq, Sûrî, Urdun, Libnan, Filistîn, Îsraêl, Nîvgirava Erebistanê, Misir û parek ji welatê Lîbyayê. Rûberê împeratorî ya Hexamenişiyan nêzî 7.5 - 8.5 milyon kîlometirên çargoşe bû.[24]

Ev împeratorî wekî serhildanekê dijberî împeratorî ya Mîdiyan hat avakirin û bi qasekî xurt û bihêz bû ko du caran nêzîk bû tevaya Yewnanistana kevnare bigirt. Li dawiyê jî liser destê Îskenderê Mezin herifya. Leşkerê Îskender paytextê Hexamenişiyan, Persepolîs anko Parse şewitand.[25]

Împeratoriya Hexamenişî 490 BZ

Niştecîhbûn[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

 Gotara bingehîn: Fars
 Gotara bingehîn: Pars
Welatê Parsan "Fars" an "Farsistan"

Şûna Farisî rûdinin, Farsistan an jî tenê Fars tê gotin, li Rojavayê ev bi navê Parsya, bi yewnanî Persis bi îngilîzî Persia bi almanî Persien bi frensî la Perse, tê zanîn, ew hemû navana ji yonanî, latînî û bi farsiya kevn hatine girtin, û Osmaniyan vê derê re digot Ecem an Ecemistan û Ereban jî dogotin al-Acam an al-furs, welatê farisiyên îrohîn (nexşe: Farsiyên îranê) jî eynî deme merkeza welatê ariyanê, yane em karin bejin Îrana navendî.

Binêre[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ↑ https://web.archive.org/web/20210605224223/https://iranian.mfa.ir/files/mfairanian/Amar.pdf
  2. ↑ https://archive.org/details/2011AmericanCommunitySurveyAncestry
  3. ↑ http://www.bartarinha.ir/fa/news/31988/اعلام-دقیق-تعداد-ایرانیان-خارج-از-کشور
  4. ↑ https://joshuaproject.net/people_groups/14371/IZ
  5. ↑ https://web.archive.org/web/20150711160839/http://www.bqdoha.com/2015/04/uae-population-by-nationality
  6. ↑ https://www.fpri.org/article/2022/12/iranian-jews-in-israel-protests-and-the-palestinians/
  7. ↑ https://www.iranicaonline.org/articles/germany-x
  8. ↑ https://joshuaproject.net/people_groups/14371/CA
  9. ↑ https://intlhistory.blogspot.com/2015/10/the-ajam-of-manama.html?m=1
  10. ↑ https://joshuaproject.net/people_groups/14371/TU
  11. ↑ https://goal.blogs.nytimes.com/2011/01/10/ghotbi/?src=twrhp
  12. ↑ Beck, Lois (2014). Nomads in Postrevolutionary Iran: The Qashqa'i in an Era of Change. Routledge. p. xxii. ISBN 978-1317743866. (...) an ethnic Persian; adheres to cultural systems connected with other ethnic Persians (...)
  13. ↑ Fyre, R. N. (29 March 2012). "IRAN v. PEOPLES OF IRAN". Encyclopædia Iranica. The largest group of people in present-day Iran are Persians (*q.v.) who speak dialects of the language called Fārsi in Persian, since it was primarily the tongue of the people of Fārs."
  14. ↑ Samadi, Habibeh; Perkins, Nick (2012). Ball, Martin; Crystal, David; Fletcher, Paul (eds.). Assessing Grammar: The Languages of Lars. Multilingual Matters. p. 169. ISBN 978-1-84769-637-3.
  15. ↑ Anonby, Erik J. (20 December 2012). "LORI LANGUAGE ii. Sociolinguistic Status of Lori". Encyclopædia Iranica. Conversely, the Nehāvand sub-province of Hamadān is home to ethnic Persians who speak NLori as a mother tongue. (...) The same is true of areas to the southwest, south, and east of the Lori language area (...): while the varieties spoken there show more structural similarity to Lori than to Persian, speakers identify themselves as ethnically Persian.
  16. ↑ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 3 adar 2016 de hat arşîvkirin, roja wergirtinê: 10 kanûna paşîn 2016
  17. ↑ a b "Adult literacy rate, population 15+ years (both sexes, female, male)". UIS Data Centre. UNESCO. Roja wergirtinê: 20 çiriya paşîn 2019.
  18. ↑ Reinman, Suzanne L. (21 îlon 2010). "The World Factbook". Reference Reviews. 24 (7): 7–8. doi:10.1108/09504121011077057. ISSN 0950-4125.
  19. ↑ Jonson, Lena (1976) Tajikistan in the New Central Asia, I.B.Tauris, ISBN 085771726X, p. 108: "According to official Uzbek statistics there are slightly over 1 million Tajiks in Uzbekistan or about 3% of the population. The unofficial figure is over 6 million Tajiks. They are concentrated in the Sukhandarya, Samarqand and Bukhara regions."
  20. ↑ Richard Foltz (1996). "The Tajiks of Uzbekistan". Central Asian Survey. 15 (2): 213–216. doi:10.1080/02634939608400946.
  21. ↑ "Persian | Department of Asian Studies" (bi American English). Roja wergirtinê: 2 kanûna paşîn 2019. There are numerous reasons to study Persian: for one thing, Persian is an important language of the Middle East and Central Asia, spoken by approximately 70 million native speakers and roughly 110 million people worldwide.
  22. ↑ Dîroka Zimanê Farsî Dr. EbolQasimî
  23. ↑ "The Achaemenid Empire | World Civilization". courses.lumenlearning.com. Roja wergirtinê: 1 sibat 2023.
  24. ↑ "Achaemenian Dynasty | Definition, Achievements, & Facts | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 1 sibat 2023.
  25. ↑ "History of Iran: Achaemenid Empire". www.iranchamber.com. Roja wergirtinê: 1 sibat 2023.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Gelê_Farsê&oldid=1186936" hatiye standin.