Here naverokê

Mamekî

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
(Ji Tunceli hat beralîkirin)
Mamekî
Dêrsim
Bajar
Tunceli
Bajarê Dêrsimê
Mamekî li ser nexşeya Dêrsim nîşan dide
Mamekî
Mamekî
Mamekî li ser nexşeya Bakurê Kurdistanê nîşan dide
Mamekî
Mamekî
Koordînat: 39°06′23″Bk 39°32′33″Rh / 39.10639°Bk 39.54250°Rh / 39.10639; 39.54250
WelatBakurê Kurdistanê
DewletTirkiye
ParêzgehDêrsim (parêzgeh)
SerbajarMamekî
Hejmara nahiyeyan4 nahiye
Hejmara bajarokan1 bajarok
Hejmara gundan52 gund
Qada rûerdê
 • Giştî882 km2 (341 sq mi)
Bilindahî
914 m (2999 ft)
Nifûs
 (2009)
35.909 [1]
 • Berbelavî9,8/km2 (25/sq mi)
 • Serbajar
 (2009)
31.599
Koda postayê
62000
Koda telefonê(+90) 428
Map
biguhêreBelge

Mamekî, Mamekiye yan jî Dêrsim (1928: ماميكى / Mamiqui; 1946: Mamiki (Kalan); bi tirkî: Tunceli) bajarekî Bakurê Kurdistanê ye û navenda parêzgeha Dêrsimê ye ku di nav Geliyê Munzirê de li ser peravê Çemê Munzirê hatiye avakirin. Li gorî daneyên sala 2009an nifûsa bajêr 35.909 kes e.

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di despêkê de bajêr bi navên Kalan yan jî Mamekî hatiye binavkirin. Navê Dêrsîmê ji du peyvên kurmancî/zazakî ji peyvên der (derî) û sim (“zîv”) pêk tê ku bi vî awayî tê wateya “deriyê zîv”. Navê bajêr wekî yek ji navên din ên erdnîgarî ya li Bakurê Kurdistanê ye ku hatine guhertin ku hinek caran bûye sedema nakokiyan.

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Serdema kevnare

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li gorî lêkolînên arkeolojîk ên ku li Dêrsimê hatine birêvebirin herêm ji serdema kalkolîtîkê (5500-3500 b.z.) vir ve bûye wargeha mirovan. Dîroka nivîskî li herêma bi navê Îşuva (hurrî-mîtanî) beriya zayînê di sala 2200an de bi subaruyan re dest pê kiriye. Di encama têkoşîna Mîrektiya Îşûva ya ku ji aliyê hûriyan ve li herêmê, bi hîtîtan re hatiye avakirin, beriya zayînê di sala 1600an de herêm dikeve bin desthilatdariya hîtîtan. Piştre herêm dikeve bin serweriya ûrartûyan ku herêm beşa herî rojava yê welatê ûrartiyan pêk tîne. Piştî ûrartûyan herêm ji aliyê Împeratoriya Medan û Împeratoriya Axamenî ya Farisan ve hatiye birêvebirin. Piştê medan û farisan herêm dikeve bin desthilatdariya qiralê makedonî Îskenderê Mezin û ji aliyê Îskenderê Mezin ve hatiye birêvebirin.[2]

Serdema Navîn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Berê dagirkirina osmaniyan de navê bajêr wekî Kalan dihat zanîn û beşek ji herêmê jî bi navê Dêrsimê hatiye zanîn. Çend sal berê komkujiyên Dêrsimê de di sala 1935an Parêzgeha Dêrsimê tê damezirandin û di sala 1946an de bajarê Kalanê (Dêrsîma îro) wekê serbajarê Parêzgehê Dêrsimê hatiye ragihandin.

Komkujiya Dêrsimê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
 Gotara bingehîn: Serhildana Dêrsimê

Dêrsim di encama kampanyaya “tirkkirinê” ku yek ji polîtîkayên înkarkirina kurdan e ku piştî damezrandina Komara Tirkiyê di sala 1923an de Dêrsim bûye yek ji hedefên serekeyên dewleta tirk.

Di salên 1937–1938an de dewleta tirk li herêma Dêrsimê li dijî kurdan rêzeke komkujî ku bi salan berdewam dike dide destpêkirin.[3] Di encama êrîşan de tevî ku piraniya kurdên Dêrsimê ku di gundên Dêrsimê de dijiyan bi hezaran kurd hatin kuştin û gelek ji wan sirgûnî deverên din ên Tirkiyê hatin kirin.[4] Di komkujiyê de 20 ton “Kloroasetofenon, Gaza Xerdelê û hwd” ji aliyê dewleta tirk ve hatiye bikaranîn.[5][6][7]

Her çiqas McDowall dinivîse ku ev hêjmar qurbaniyên komkujiyê dikare were zêde kirin, li gorî texmîna brîtanî ya hemdem hêjmara qurbaniyan 40.000 kes bûn. Dîroknas Hans-Lukas Kieser diyar kiriye ku hêjmara kesên di komkujiyê de ji 40.000 kesan zêdetir e.[8] Antropologê kurd Dilşa Deniz diyar kiriye ku hejmara qurbaniyan di navbera 46.000 û 63.000 kesan de ye.[7][9] Dîroknas Annika Törne qurbaniyên Komkujiya Dêrsimê di navberê 32.000 û 70.000 kesan de texmîn kiriye.[10]

Çand û bawerî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dîn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Erdnîgariya Kurdistanê yek cihê herî taybet ku li gel şariştaniyan malavaniya gelek dîn û baweriyên cûda kiriye.[11] Dêrsim yek ji wan herêmên taybet ê Kurdistanê ye ku li hemberê hemî zextên li ser baweriya wan heya roja îro bawerî ya xwe parastine.

Kurdên qizilbaş ên Dersimê ji bo ku bi paşerojê re têkiliyên saxlem saz bike pêwîste li gel çarçoveya teorîkî bi bikaranîna a pratîkî jî baweriya xwe li ber çav bigirin.[12] Pêşengên baweriya elewiyên Dêrsimê di bin sê komên sereke de kom dibin ku di nav wan de rêber, pîr û rêşînas (murşîd) heye.[12] Rêber asteke li jêra pîr e ku tê wateya "serokê rê". Pîr dîndar ên kal in ku asteke ji rêbertiyê bilindtir e.[12]

Di bawerîya Dêrsimê de baweriya Xizir heye ku di dia û di nifiran xwe de alîkariyê ji Xizir dixwazin.

Gelhenasî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Mamekî bi hezar salan bûye warê kurdan. Di dîroka Mamekiyê de ji sedema zordarî û komkujiyan, gelê herêmê hertim mişext bûye. Li gorî çavkaniyan her çiqas dem diçe, nifûsa Dêrsimê û bi vê re nifûsa Mamekiyê kêm dibe.[13]

Sal 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1997 2000 2007 2009 2011 2015
Hejmara bajêr 837 762 1883 2360 3818 5.825 9.366 11.637 12.859 18.471 24.513 - 25.041 27.091 31.599 32.815 34.461
Hejmara gundan - - - - - 14.736 15.573 17.454 16.998 17.484 13.142 - 5.282 4.056 4.310 4.308 4.417
Kom - - - - 19.245 20.561 24.939 29.091 29.857 35.955 37.655 27.091 30.323 31.147 35.909 37.123 38.878
Çavkanî: Yerelnet, Tunceli Girêdana arşîvê 2013-03-23 li ser Wayback Machine / Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Dergisi: Tunceli Kentinin Nüfus Özellikleri (IBAD, 2019; 4(2):183-200)

Erdnîgarî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gundên Mamekiyê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

4 nahiye û 52 gundên navçeya Mamekiyê hene:

 Nexşeya hemû koordînatên gundên Mamekiyê: OSM (+1, +2, ++)

Mamekî (navend)

Çixêk

Pax

Tûlik (Sütlüce)

Avhewa

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dêrsim xwediyê avhewaya parzemînî ye (Köppen: Dsa, Trewartha: Dc) ku di mehên havînan de pir germ û hişk e û di mehên zivistanê de jî sar û bi berf e.

Germahî û barîna nîvekî ya mehane ji bo Mamekiyê (1975-2010)
Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber.
Bilindtirîn germahî (°C) 2,5 4,4 11,0 17,8 23,7 29,7 34,8 34,9 30,3 22,4 13,1 5,3 Ø 19,2
Nimztirîn germahî (°C) −5,8 −4,2 0,9 6,3 10,2 14,6 19,1 18,6 13,5 8,3 2,0 −2,6 Ø 6,7
Germahî (°C) −2,0 −0,2 5,7 12,0 17,2 22,7 27,4 26,9 21,7 14,8 6,9 0,9 Ø 12,8
Barîn (mm) 109,8 101,8 100,7 100,8 65,5 19,2 4,9 4,9 15,1 63,7 99,3 119,2 Σ 804,9
Saetên bi tavik (st/r) 3,5 4,1 5,4 6,5 9,0 11,2 12,0 11,3 9,7 7,0 5,1 3,0 Ø 7,3
Rojên bi baran (r) 11,8 12,5 13,6 14,6 12,7 5,5 2,4 2,3 3,1 8,8 10,2 11,7 Σ 109,2
G
e
r
m
a
h
î
2,5
−5,8
4,4
−4,2
11,0
0,9
17,8
6,3
23,7
10,2
29,7
14,6
34,8
19,1
34,9
18,6
30,3
13,5
22,4
8,3
13,1
2,0
5,3
−2,6
Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber.
B
a
r
î
n 		109,8
101,8
100,7
100,8
65,5
19,2
4,9
4,9
15,1
63,7
99,3
119,2
  Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber.


Çavkanî: www.dmi.gov.tr

Aborî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Aborî ya serekeyê Dêrsimê xwedîkirina heywanan e. Genim yekane berhema çandiniyê ye ku li qadên çandiniyê herêmê tê çandin. Li herêma Dêrsimê depoyên krom û kevirên mermer hene lê ev tenê ji bo bajêr tenê tê hilberandin. Li bajêr çend kargeh hene ku li ser çandiniyê ne dixebitin.[14]

Galerî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  • Dîmenek ji Kolana Nelson Mandela.
    Dîmenek ji Kolana Nelson Mandela.
  • Dîmenek ji bajêr.
    Dîmenek ji bajêr.
  • Dêrsim û Çemê Munzirê.
    Dêrsim û Çemê Munzirê.
  • Çemê Mizûr (Mamekî)
    Çemê Mizûr (Mamekî)
  • Çemê Mizûr û Pilemorê (Gola Çetû)
    Çemê Mizûr û Pilemorê (Gola Çetû)

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ tuik, 2009
  2. ^ Tuncel, Meryem; Levi, Moshe; Choudhury, Devasmita (2012). Renal diseases in the elderly. Elsevier. rr. 362–370. ISBN 978-1-4160-3362-2.
  3. ^ Basaranlar, Burak (2 çiriya paşîn 2022). "Pragmatic coexistence: local responses to the state intrusion in Dersim during the early Republican period of Turkey (1938–1950)". Middle Eastern Studies (bi îngilîzî). 58 (6): 931–949. doi:10.1080/00263206.2022.2028623. ISSN 0026-3206.
  4. ^ "16. Turkey/Kurds (1922-present)". uca.edu (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 3 îlon 2024.
  5. ^ Aksoy, Gürdal (1 kanûna paşîn 2020). "'Yurt'ta Gaz, Cihanda Gaz! Tc Devleti'nin Dersim'de Zehirli Gaz Kullanması Üzerine (Gas at Home, Gas in the World, On the Use of Poison Gas by the Turkish State in Dersim) (2020)". acamedia.edu.
  6. ^ kahraman, sevim (3 gulan 2019). "Dersim Katliamı'nda kullanılan zehirli gazlar Almanya'dan alınmış- VİDEO". PİRHA (bi tirkî). Roja gihiştinê 3 îlon 2024.
  7. ^ a b Deniz, Dilşa (4 îlon 2020). "Re-assessing the Genocide of Kurdish Alevis in Dersim, 1937-38". Genocide Studies and Prevention: An International Journal. 14 (2). doi:10.5038/1911-9933.14.2.1728</p>. ISSN 1911-0359.
  8. ^ "Dersim Massacre, 1937-1938 | Sciences Po Mass Violence and Resistance - Research Network". www.sciencespo.fr (bi îngilîzî). 19 kanûna paşîn 2016. Roja gihiştinê 3 îlon 2024.
  9. ^ "1938 Dersim: Bir belge de Nazımiye Nüfus Müdürlüğü'nden!". Baskın Oran (bi tirkî). 28 tebax 2014. Roja gihiştinê 3 îlon 2024.
  10. ^ Törne, Annika (5 çiriya paşîn 2019). Dersim – Geographie der Erinnerungen: Eine Untersuchung von Narrativen über Verfolgung und Gewalt (bi almanî). De Gruyter. doi:10.1515/9783110630213/html. ISBN 978-3-11-063021-3.
  11. ^ "Elewîtî ya Kurd" (PDF).
  12. ^ a b c "DERSİM'DE DİNİ İNANÇ VE GELENEKLER". Hozat Haber (bi tirkî). 28 nîsan 2024. Roja gihiştinê 3 îlon 2024.
  13. ^ TÜRKİYE’DE NÜFUS ARTIYOR, DERSİM’DE İSE ERİYOR[girêdan daimî miriye]
  14. ^ "TUNCELİ - Ekonomik Faaliyetler". www.cografya.gen.tr. Roja gihiştinê 3 îlon 2024.

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Mamekî de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Mamekî&oldid=1830342" hatiye standin.