Portal:Jînenîgarî
Jump to navigation
Jump to search
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Jînenîgariyê
Adi Holzer: Serpêhatî (Lebenslauf) (1997). Adi Holzer jiyanê dişibîne bendê canbazan
Jînenîgarî, biyografî (gr. βιογραφία, ji βίος bíos „jiyan“ û grafîk), ji bi rêkûpêk nîgarkirina jiyana (jîna) kesan re tê gotin.
Biyografî dikare bi nivîskî yan gotinî be. Cureyek wê jî xwejînenîgarî (otobiyografî) ye. Otobiyografiyê mirov bi xwe, li ser xwe çêdike. Yan jî qet nebe pirraniyê bi xwe dike.
Zû de ye jînenîgarî tên amadekirin. Di dema Greka antîk de biyografî dihatin nivîsandin.
Di biyografiyê de sîstematî, birêkûpêkî girîng e. Mirov nikare bêî sîstematîkên jînenîgariyekê binivîsîne. Di jînenîgariyê de bûyer û demên girîng tên tomarkirin. Mirov nikare tiştên ne girîng in û bêwate ne binivîsîne. Biyografiyeke baş ji ristinên rastegînî pêk tên. Tomarkirinên farazî û razber, nirxê jînenîgariyekê kêm dikin. Helbet ev prînsîp ne ji bo berhemên wêjeyî ye.
Di jînenîgariyan de bo mînak behsa jidayîkbûn, perwerde, pîşe, marîbûn (zewac), mirin, berhem, tecrûbeyên jiyanê, bûyerên girîng ûêd tên tomarkirin.
Prînsibeke din jî ew e ku biyografiyek divê tevahiya jiyana kesê rabixe ber çavan. Mirov nikare bo mînak tenê behsa zaroktî yan çend salên perwerdeya yekê bike.
Biyografî divê bi xwe neyê nivîsandin. Heger bê nivîsandin dibe xwejînenîgarî. Qîmeta jînenîgariyê ji ya xwejînenîgariyê bilindtir e.
Li Kurdistanê dengbêj bi hostayî jînenîgariyen vedibêjin. Ew viya bi gotin û stranê dikin. Di biyografiyên dengbêjan de sîstematîkek taybet heye. Bo mînak ne dem û katjimêrê, bûyerên girîng birêkûpêk dirêsin. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên Jînenîgariyê
Dorothy Leigh Sayers ( z. 13ê hezîranê 1893 li Oxford nivîskar, ceribannivîs û wergêreke ingilîz bû ku bi taybet bi romanên polisye derbarê Lord Peter Wimsey de navdar bû. Romanên wê tawanê, ku tê de dîmenên ecêb, nîgarê derdorên salên 1920 û 1930an hene, navûdengê wê wekî yek ji navdartirîn "Xanimên Brîtanî yê Tawanan " ( British Crime Ladies ) saz kiriye.
Karê wê di wexta mirina wê de pir hat jibîrkirin. Xebata wê yekemcar wekî beşek ji tevgera jinê ya dawiya salên 1960an hatiye vegerandin. Danasîna romanên wê yên Lord Peter Wimsey ji bo rêzefîlmekî ku BBC-yê di destpêka 1970an de hilberand û ji 1973-an weşanê kir, wan dîsa ji nû ve xwendevanek fireh nas kir.
Ev roman wekî berhemên girîng ên çîrokên detektîf ên klasîk, ku bi piranî ji hêla nivîskarên Britanî ve di serdema navbera du şerên cîhanê de hatibûn nivîsandin, têne hesibandin. (Gotarê bixwîne...)
Deniz Özer, ji lîstika Mîrzayê Biçûk
Deniz Özer an jî Deno (jdb. 27ê nîsana 1994 li Batmanê, Bakurê Kurdistanê), şanoger û lîstikvanê kurd e. (Gotarê bixwîne...)
Amrita Rao, (jdb. 7ê hezîranê 1981ê li Mumbaî, Maharaştra, Hindistan) fotomodel û lîstikvana fîlmên hindî ye ku di destpêkê de di fîlmên bi zimanê hindî de lîstiye. Amrîta Rao, li Mumbaî ji dayik bû zarokatî û ciwantiya xwe li wir derbas kir. Rao di fîlmê Ab Ke Baras di sala 2002an de rola xwe ya pêşîn lîstiye. Fîlm, sala 2003an de ji bo Xelata Filmfare Best Female Debut Award hat hilbijartin. Yek ji rolên xwe yên herî populer di fîlmê romansî, Vivah di sala 2006an de wergirtiye. (Gotarê bixwîne...)
Charles Spencer Chaplin (z. 16ê nîsana, 1889 – m. 25ê kanûna pêşîn, 1977) aktorê komediyê, derhêner û bestekarê navdar ê li Înglistanê hatiye dinyayê ye.
Karakterê sînemayê yê bi navê Şarlo, kir ku li seranserê cîhanê navê wî belav bibe, ev karakter ji aliyê wî ve li Hollywoodê hate afirand. Di fîlmên xwe de tundî û neheqiyên li ser mirovên ji rêzê bi zimanekî qerfî û dem bi dem jî bi xemgînî raberî mirovan kir. Di fîlmên wî de hezkirina mirovan li pêş bû. Her wisa di fîlmên wî de têgihîştineke bêmînak a rexnekirinê jî hebû. (Gotarê bixwîne...)- Pêşewa Neberd (bi tîpguhêziya latînî ji alfabeya erebî: Peshawa Nabard), hunermend û derhênerekî kurd e. Xelkê Başurê Kurdistanê ye. Ew bi şêwazê soranî sitranan distirêt. Ew li ser kanalê Kurdsat derketiye ji bo karê derhêneriya filmekî bi navê "Gîtarîst" li (Kurdsat Magazin).
Di salên dawiyê de piştî hêrişên Daiş yên ser Başurê Kurdistanê, ew dev ji dînê îslamê ber dide û dibe kesekî bê dîn û dest bi stranên rexnedar dike. Di sitrana wî ya li ser Efrînê, partiya Bizûtinewey Îslamî le Kurdistan şikyatê lê dikin, herwesa navbirî di stranika din jî de têkistên sirûda Ey Reqîb di gora û tê de li dînê îslamê rexne dike. (Gotarê bixwîne...)
Albert Edelfelt (jdb. 21ê tîrmeha 1854an – m. 18ê tebaxa 1905, li Porvoo Fînlendayê) wênesazê fînlendî bû. (Gotarê bixwîne...)- Eden Hazard (7 Kanûna paşîna 1991) di klûbê spanî de Real Madrid wekî wergêr an êrişkar, û her weha ji bo tîmê neteweyî ya Beljîka jî dilîze. Hazard, bi berfirehî wekî yek ji baştirîn lîstikvanên li dinyayê tê qebûl kirin, ji bo afirîneriya xwe, leza bilez, bilez, dribbûn û derbasbûn tê zanîn. (Gotarê bixwîne...)
- André Sogliuzzo (jdb. 10ê tebaxê 1966'an li New York City, New York, DYA) aktor û mirovekî navdar ê şowên televîzyonê û amerîkî û medyayên sosyal e. (Gotarê bixwîne...)
- Keyfî (jdb. 1814 Ciwanro yan jî Şarezûr - m. 1883 Stembol) feqe û helbestvanekî kurd ê zaravayê soranî ye. Di derbarê jiyana wî de agahî pir kêm in. Li Ciwanro yan jî Şarezûrê ji dayik bûye. Di jiyana xwe de çûye bajarên wek Koye, Heleb û Stembolê. Li Stembolê têkiliyên wî bi balyozxaneya fransî re çêbûne. Li wir fêrî zimanê fransî bûye û di sala 1883'yan de çûye ser dilovaniya xwe. Lê cihê gora wî ne diyar e. (Gotarê bixwîne...)
- Jana Seyda helbestvaneke kurd e.
Di sala 1976an de li Amûdê hatiye dinyayê. Li zanîngeha Helebê endezyarî xwendiye. Di despêka 1990î de nivîs û helbestên wê di gelek kovar û rojnameyên kurdî û erebî da dest bi weşandinê dike. (Gotarê bixwîne...) - Joey Lynn King ( jdb. 30ê tîrmeha 1999 li Los Angeles, Kalîforniya, DYA) lîstikvan û modeleke amerîkan e. Deybabên wî Terry King û Jamie King in. Du xwişkên wê hene, Hunter King û Kelli King.
Dema ku rola xwe ya bi navê Ramona Quimby gêrandî, di filmê komêdî yê bi navê Ramona and Beezus (2010) de, di nava temaşevanan de navdar bû. Herwesa hatiye xelatkirin bi xeltên weke Primetime Emmy û Golden Globe. (Gotarê bixwîne...) - Ronî Îlten wênesazekî kurd e.
Di sala 1963 de li gundê Tila Navro ya girêdayî Misircê Sêrtê hatiye dinê. Dibistana seretayî li gund qedandiye. Têkiliyên wî yê hunerê hîn li gund dest pê kiribûn. Gellek sitran afirandiye. Di sala 1994 de ji cih û warên xwe hatiye koçberkirin.
Di sala 2004 de li Navenda Çanda Biharê dest bi xebatên xwe yê şanoyê kiriye. Bi lîstika bi navê "Rastî " beşdarî mîhrîcana Batmanê (2004) bûye. Di heman demê de derhinêriya lîstikê jî kiriye. Bi heman lîstikê beşdarî mîhrîcana Amedê (2005) bûye. (Gotarê bixwîne...)
Elias Canetti (jdb. 25ê tîrmehê 1905an li Rûse, Bulgaristan - m. 14ê tebaxê 1994an li Zürich) nivîskarekî bulgarî yê bi zimanê almanî dinivîsî bû. Sala 1981î de Xelata Nobelê ya wêjeyê wergirtiye. Ew bi eslê xwe cihûyê sefardî bû. (Gotarê bixwîne...)- Duygu Canbaş (jdb. 1972 li parêzgeha Enqereyê) yek ji moderator û bêjerên (spîker) tirk e.
Di radyoya Enqereyê yaneya (klûb) hevbêjiyê (koro) ya zarokan de perwerde bûye. Li Zanîngeha Enqereyê beşa rojnamegeriyê de dixwîne. Bi salan di kanala TV 8'ê de kar dike. Di kanala Habertürkê de bêjeriyê dike. (Gotarê bixwîne...)
Wêneyên gotarên jînenîgariyê
Di dîrokê de îro
Bûyer
- 1882 – Charles Guiteau serokê Amerîkayê yê 20. James Garfieldê kuşt û ji ber vê yekê hate darvekirin.
- 1905 – Albert Einstein nivîsara xwe ya bi navê Elektrodînamîka Cismên Bihereket di kovara ilmî yê Annalen der Physik de çap kir û bi vî awayî jî teoriya îzafiyetê hate derpêşkirin.
- 1908 – Bûyera Tunguskayê qewimî. Di vê bûyerê de li herêma Sîbîryayê li nêzî robara (çemên biçûk) Tunguskayê teqînek esmanê pêk hat. Tê texmînkirin ku ev teqîna li hewayê ji ber parçeyek dûvstêrkek an jî astroîdek çêbû. Agirên teqînê ji 800 km dûrîtiyê jî dihate xuya.
- 1912 – Bahoza ku li wîlayeta Saskatchewan yê Kanadayê qewimî, bû sedema mirina 28 kesan.
- 1934 – Operasyona bi navê Şeva Kêrên Dirêj ê ku Adolf Hitler 85 heb endamên payebilind yên SA'yê (Sturmabteilung) yên reqîbên wî ji efserên SS'an (Schutzstaffel) re dabû qetilkirin dest pê kir.
- 1936 – Împaratorê Etiyopyayê Haile Selassie, piştî ku Mussolînî welatê wî îşgal kir li Cemiyeta Miletan (navê kevin yê Neteweyên Yekbûyî) ji bo daxwaza alîkariyê xeberdanek kir.
- 1941 – Şerê Cîhanê yê II'yem: Operasyona Barbarossayê - Almanyaya Nazî bajarê Lviv yê Ûkraynayê bi dest xist.
- 1960 – Kongoya Belçîkayê, serxwebûna xwe ji Belçîkayê bi dest xist.
- 1990 – Almanyaya Rojhilat û Almanyaya Rojava birryar girtin ku ekonomiyên xwe bigihînin hev.
- 1997 – Keyaniya Yekbûyî, rêvebiriya Hong Kongê ji Çînê re hişt.
Jidayîkbûn
- 1911 – Czesław Miłosz, nivîskar û helbestvanê polonî, xwediyê Xelata Nobelê
- 1982 – Aylin Kontente, şanovan û lîstikvaneke tirk
Mirin
- 1919 – John Strutt, 3. Baron Rayleigh, fizîknasê brîtanyayî, xwediyê Xelata Nobelê
- 1930 – Simkoyê Şikak, serhildêr û rêberê kurd
