Portal:Jînenîgarî
Jump to navigation
Jump to search
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Jînenîgariyê
Adi Holzer: Serpêhatî (Lebenslauf) (1997). Adi Holzer jiyanê dişibîne bendê canbazan
Jînenîgarî, biyografî (gr. βιογραφία, ji βίος bíos „jiyan“ û grafîk), ji bi rêkûpêk nîgarkirina jiyana (jîna) kesan re tê gotin.
Biyografî dikare bi nivîskî yan gotinî be. Cureyek wê jî xwejînenîgarî (otobiyografî) ye. Otobiyografiyê mirov bi xwe, li ser xwe çêdike. Yan jî qet nebe pirraniyê bi xwe dike.
Zû de ye jînenîgarî tên amadekirin. Di dema Greka antîk de biyografî dihatin nivîsandin.
Di biyografiyê de sîstematî, birêkûpêkî girîng e. Mirov nikare bêî sîstematîkên jînenîgariyekê binivîsîne. Di jînenîgariyê de bûyer û demên girîng tên tomarkirin. Mirov nikare tiştên ne girîng in û bêwate ne binivîsîne. Biyografiyeke baş ji ristinên rastegînî pêk tên. Tomarkirinên farazî û razber, nirxê jînenîgariyekê kêm dikin. Helbet ev prînsîp ne ji bo berhemên wêjeyî ye.
Di jînenîgariyan de bo mînak behsa jidayîkbûn, perwerde, pîşe, marîbûn (zewac), mirin, berhem, tecrûbeyên jiyanê, bûyerên girîng ûêd tên tomarkirin.
Prînsibeke din jî ew e ku biyografiyek divê tevahiya jiyana kesê rabixe ber çavan. Mirov nikare bo mînak tenê behsa zaroktî yan çend salên perwerdeya yekê bike.
Biyografî divê bi xwe neyê nivîsandin. Heger bê nivîsandin dibe xwejînenîgarî. Qîmeta jînenîgariyê ji ya xwejînenîgariyê bilindtir e.
Li Kurdistanê dengbêj bi hostayî jînenîgariyen vedibêjin. Ew viya bi gotin û stranê dikin. Di biyografiyên dengbêjan de sîstematîkek taybet heye. Bo mînak ne dem û katjimêrê, bûyerên girîng birêkûpêk dirêsin. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên Jînenîgariyê
Gerard J. M. van den Aardweg (jdb. 1936 li Haarlem, pirranî Gerard J. van den Aardweg) derûnînasekî holandî ye. Herwiha psîkoanalîst e. Bi giranî di warê hevzayendîtiyê de dixebite. (Gotarê bixwîne...)- Emîr Sedêq helbestvanekê kurd e û li başurê Kurdistanê dijî. Bumawê 5 salan rêveberê beşe hunerên muzîkê boye li Duhokê ye. (Gotarê bixwîne...)
Lihêf parçeyek ji nivînê ye, bo nivisandinê ye. Nivînên klasîk ji binrax, balgeh û lihêfan pêk tên. Lê ev ne mecbûrî ye, niha hin paldank, nivînên kêşokî, nivînên piştê, nivînên avê, nivînên bi hewayê ûêd hene ku ew bi xwe wekî binraxê (doşekê) tên bikaranîn û bo porkirinê jî nivîno (betaniye) hene.
Lihêfên kurdî pirranî ji hiriyê ne, stûr an tenik in, neqşandî ne û ji qumaşên cuda ne. (Gotarê bixwîne...)- Maya Angelou (jdb. 4ê nîsana 1928an, m. 28ê gulana 2014an ); helbestvan, senarîst û parêzvana Mafê Mirovan a amerîkî bû. (Gotarê bixwîne...)
- Mesud Arif Salih derhênerekî kurd e.
Mesud Arif Salih li Duhokê li başûrê Kurdistanê hatiye dinyayê, ewî bi neh saliya xwe dest bi karê şanoyê kiriye. Di sala 1991'ê dest bi karê leyistikvaniyê kiriye. Çar salan di televîzyonê bi taybetî wek derhênerê alîkar xebitiye. Di sala 2000'ê de wî xwendina xwe li Instîtûta Medya li Hewlêrê qedandiye.
Filmê wî bi Hussein Hassan Ali re "Narcissus Blossom" 2006'a li Berlinale xelata Amnesty-International jibo filmê mafê mirovan sitandiye. (Gotarê bixwîne...) - Robert Andrews Millikan (jdb. 22ê adara 1868an li Morrison, Illinois, DYA; m. 19ê kanûna pêşîn a 1953an li San Marino a li cem Pasadena, California, DYA) fîzîknasekî DYAyî bû. Sala 1923î Xelata Nobel a fîzîkê wergirtiye. (Gotarê bixwîne...)
- Şêx Şemsedînê Exlatî (1588 Xelat - 1674 Dihok) Wêjevan û helbestvanê kurda ye.
Helbestvanê wêjeya Kurdî ya qedîm e. Di dawiya sedsala 16an heta sedsala 17an jiyaye. Di wêjeya Kurdî de yekemîn helbestvanê terîqeta Xelwetiye ye. (Gotarê bixwîne...)
Simone de Beauvoir nivîskareke femînîst e.
Nivîskara fransiz Simone de Beauvoir di 9ê kanûna paşîn a 1908an de li Parîsê hat dinyayê û li eynî bajarî di 14ê nîsana 1986an de jî ji jiyanê veqetiya.
Pirtûka wê ya bi nav û deng "Cinsê Duyem - Jin" ku di sala 1949an de hat weşandin, bû berhemeke referansî ya tevgera femînîstên cîhanê. Simone de Beauvoir di vê pirtûkê de fikrên xwe bi tundî anî zimên û bi awayekî serîhildêr dijî bindestbûna "xwezahî" ya jinan derket. (Gotarê bixwîne...)- Mehmet Deviren, di sala 1975’an de li gundê bi navê Gola Gulê ku bi Şemrexa Mêrdînê ve girêdayî ye hatiye dinyayê. Dibistana seretayî û navîn li Şemrexê, ya amadehiyê jî li Amedê kuta dike. Her wisa dibistana amadehiyê ya Bazirganiyê jî kuta dike û niha li zanîngeha Êlihê beşa Tibî Dokumantasyonê kuta kirye.
Devîren, di sala 1992’an de ji doza kurdayetiyê tê girtin, piştî darizandineke dûdirêj di girtîgeha Amed û Entabê de cezayê xwe diqedîne û derdikeve derve . Dûre jî di 1998'an de, li girtîgeha Gelîboluyê ya leşkerî radikeve.
Weke birek nivîskarên kurd ên li Bakûr Devîren jî di destpêkê de bi tirkî dide ser riya wejeyê. Helbestên wî yên bi navê Anlat (Vebêje) di sala 2003’an de wekî dîwan têne çapkirin.
Devîren, weke gelek helbestkar û nivîskarên esilkurd ên bi zimanê serdastan dest bi wêjeyê kiriye, piştî vê xebatê riya xwe diguhere; bi helbestên ku di Kovara W, Gelawêj, Çirûsk û malperên wekî Amîdakurd de diweşin, dadigere ser kulzema kesayetiya xwe; zimanê bav û kalan, kurdî.
Devirenê ku di damezirandina Komeleya Nivîskarên Kurd de cî girtiye û demeke dirêj wekî rêveber berpirsê karê darayî dikir, piştî civîna lijneya rêveber wekî serokê Komeleya Nivîskarên Kurd hate hilbijartin. Devîren di heman demê de di Enstîtûya Kurdî ya Amedê de endamê lijneya rêveber de cîh girtiye û berdevkiya Enstîtuya Kurdî ya Amedê kiriye, niha jî endamê Kurdî-Derê ye û kar û barên lêkolîn û lêhûrbûnên wêjeyî dimeşîne. Niha di lijneya Pena Kurd ya li Amedê de kar û barên damezirandinê dimeşîne.
Berhemên wî:
Anlat, (Helbest - bi tirkî ye), Amed, 2003
Qinîskê û Pinîskê, (Zargotin), Weşanên Şaredariya Kayapinarê, 2009
Sûka Mirinê (Helbest), Weşanên AVA, 2010
Çîrokên Azad (Antolojî) Weşanên ARAM, 2010
Kortika Filehan (Roman), J&J, 2013
Doxîn 18+ (pêkenok), J&J, 2013 (Gotarê bixwîne...) - Îlyas; (îbranî: אליהו) (erebî:إلياس, Îlyâ, إيليا) yek ji pêxemberan e. Tê texmînkirin ku BZ sedsala 9an de jiyaye. (Gotarê bixwîne...)
- Mehmed Uzun yan Mehmed Selîm Uzun (z. 1953 Palî, Xarpêt) serra 1953 de yew dewa Palî de ame dinya. Mektebo verên dewa xwo (Ardurêk- Gökdere) de wend. Wendişê xo yo orteyin Xarpet de qedêna. 1976 ra heta 1980 Akademîya Îlmanî Îktîsat û Tîcaretî yê Bursa (Bursa Iktisadi ve Ticari Ilimler Akademisi) de wend.
Teqrîben yew serre badî cûnta faşîst a eskerî ya pê, 1981 de, xebata xo ya sîyasî vero welat ra vecîya. 1990 ra pey sey multecîyo sîyasî ha Swêd de maneno. Swêd de yew deme ekonomî ser o wendişê xo dewam kerd. Zewecnaye yo û yew lacê ey esto: Mîran. Heta nika çend kovar û gazetan de bi îmza û bê îmza tirkî, kirdkî (zazakî) û kurmanckî nuşteyî (meqale û broşurî) nuştî. Mehmed Uzun, Selim Mûrat, Nedîm Cîhat, M. Zaza, Rodî, Serhat înan ra çend name yê. Nuşteyê ey hina zaf sîyaset, ekonomî, kultur û ziwanî ser o yê. Xebata xo ya sîyasî û kulturî muhacireyî de dewam keno. Mehmed Selîm Uzun endamê Redaksîyonê kovara Vate yo. (Gotarê bixwîne...) - Lou Andreas-Salomé – jidayîkbûnê Louise von Salomé; hin caran bi bernavka „Henry Lou“ – (jdb. 12ê sibata 1861ê li St. Petersburg; m. 5ê sibata 1937an li Göttingen) nivîskar, psîkoanalîsteka navdar bû. (Gotarê bixwîne...)
Charles Wilkes (jdb. 3. nîsan 1798 li New York; m. 8. sibat 1877 li Washington) kaşîfekî Emerîkayê ye û bi keşfkirina Antarktîkayê tê nasîn.
Cihê ku Wilkes li Antarktîkayê derketibû reşayiyê navê wî lê hatiye danîn, ango Wilkesland.
Di sala 1844an da pirtûkek ku têda qala riwîtiya xwe dike weşand. (Gotarê bixwîne...)- Rotînda Yetkiner, hunermendekî kurd e.
Di kasetekê de xwe bi vê rengê dide nas kirin:
:Huner ji bo min reng û giyana jiyanê ye, lewra jî ji bo ku ez an jî kesên din vê giyanê û rengê xirab nekin, li gor hêz û zanyariya xwe çi ji destê min tê, pêk tînim. Min di sala 1963an de li Gimgimê ji dinê re got merhaba û ketim nava jiyana dijwar û bi aloz. Weke pirrî hunermedan, min jî di zarokatiya xwe de dil da hunerê û ez bawerim ku heya rih di canê min de hebe, wê dilê û mejûye min ji bo hunerê kar bike. Di nehsaliya xwe de, weke her zarokê Kurdan, ne bi daxwaziya xwe be jî, zimanê Tirkî fêrbûm û bi perwerdekê xurt li du 17 salan min Unîversîte qedand. Lê aliyekê dilê min tim bi jan û sikestî bû. Ji ber ku ez ne li gor xwezayiya eslê xwe, ne li gor nasnama netewa xwe û ne jî bi zimanê gelê xwe dijiyam. Min di gelek xebatên hunerî de cîh girt, lê heya ez neketim nava xebatên NÇM (Naveda Çanda Mezopotamya) nîvco mabûm. Tim aliyekê min kêm dima. Tekosîna Azadiyê weke her Kurdê giyanekê nû da min jî û min bi vê rihê di nava hunerê de ji xwe re qadekê nû avakir.Ez di wê baweriyê de me ku, kêmasiyên hunera min hebe jî, min di muzîka Kurdî de xwest ku ez rêçeke nû biafirînim. Lê textîr û dîtina herî rast ya we guhdêrên ezîz e. Di hunera min de giyana çiyayên asê, hêza gelê Kurd, daxwaz û keda min a bi hurmeta gelê min xemilandî, heye. Min dixwast ku ez muzîka gelê xwe û bingehên muzîka rojava û muzîka pêsketî bigihêjînim hev û sentezek avakim. Ji vê daxwaza min re, Têkosîna Azadiyê bû mînaka herî rast û berbiçav. Ji xebata ÇAR STÊRK, KEDKAR, SÎSER, NAYGOTIN û heya LI TE GERIYAM lêgerîna min a di nava hunerê de berdewam kir û wê ev lêgerîn bidome jî. Ji xwe huner lêgerîna xwesikbûn û evîna mirovhiyê ye.Kê/ kî dixwaze bi min re bikeve tkiliyek betir kur an jigermtir, dikare bi reya imeyla xwe bighejine min.
Nave xebata min a nu, AR_JAN bawerim u hevi dikim di ve xebata min de we her kes we jana dile xwe, kesera welat u esa gele me bibine. (Gotarê bixwîne...)
Taisto Kalevi Sorsa (21ê kanûna pêşîn a 1930, li Keuru - 16ê kanûna paşîn a 2004, li Helsînkiyê) yek ji siyasetmedarên fînlendî ye ku çar caran, di navbera salên 1972-1975, 1977-1979, 1982-1983 û 1983-1987 de bûye serokwezîrê Fînlendayê. Berî ku ew bimire, wî hê li ser postê serokwezîrtiyê kar dikir. Herwiha, Sorsa demeke dirêj seroktiya Partiya Sosyaldemokrat a Fînlendayê kiriye. (Gotarê bixwîne...)
.jpg)
Wêneyên gotarên jînenîgariyê
Di dîrokê de îro
Bûyer
- 1771 – Spanyayê giravên Falklandê bi dev Brîtanyayê ve berdan.
- 1905 – Li Rûsyayê şoreşa 1905ê dest pê kir. Hêzên çar, êrîşî karkeran kirin. Di encamê de 500 karkeran jiyana xwe ji dest dan (Yekşema Xwînî).
- 1941 – Şerê cîhanî yê duyem: Hêzên Keyaniya Yekbûyî bajarê Tobrukê (Lîbya) ji destê Îtalyayê standin.
- 1946 – Komara Kurdistanê ya Mehabadê ji aliyê Qazî Mihemed ve li Meydana Çarçirayê hate îlankirin.
- 1949 – Hêzên Mao Zedong, bajarê Pekînê bi dest xistin.
- 1995 – Pirsgirêka Îsraîl-Filistînê; Li bajarê Netanyayê du êrîşkerên bombeyî xwe teqandin. Di encamê de 19 cihûyan jiyana xwe ji dest dan.
- 2007 – Li Bexdayê di encamên êrîşên bombeyî de herî kêm 88 kesan jiyana xwe ji dest dan.
Jidayîkbûn
- 1561 – Francis Bacon, fîlozofê îngilîz
- 1891 – Franz Alexander, psîkoanalîstê macar
- 1908 – Lev Davidovich Landau, fîzîknasê xwediyê Xelata Nobelê
- 1915 – Heinrich Albertz, siyasetmedarê alman
Mirin
- 1901 – Keybanû Victoria, keybanûya Brîtanyayê
- 1922 – Fredrik Bajer, siyasetmedarê xwediyê Xelata Nobelê
