Portal:Jînenîgarî
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Jînenîgariyê
Jînenîgarî, biyografî (gr. βιογραφία, ji βίος bíos „jiyan“ û grafîk), ji bi rêkûpêk nîgarkirina jiyana (jîna) kesan re tê gotin.
Biyografî dikare bi nivîskî yan gotinî be. Cureyek wê jî xwejînenîgarî (otobiyografî) ye. Otobiyografiyê mirov bi xwe, li ser xwe çêdike. Yan jî qet nebe pirraniyê bi xwe dike.
Zû de ye jînenîgarî tên amadekirin. Di dema Greka antîk de biyografî dihatin nivîsandin.
Di biyografiyê de sîstematî, birêkûpêkî girîng e. Mirov nikare bêî sîstematîkên jînenîgariyekê binivîsîne. Di jînenîgariyê de bûyer û demên girîng tên tomarkirin. Mirov nikare tiştên ne girîng in û bêwate ne binivîsîne. Biyografiyeke baş ji ristinên rastegînî pêk tên. Tomarkirinên farazî û razber, nirxê jînenîgariyekê kêm dikin. Helbet ev prînsîp ne ji bo berhemên wêjeyî ye.
Di jînenîgariyan de bo mînak behsa jidayîkbûn, perwerde, pîşe, marîbûn (zewac), mirin, berhem, tecrûbeyên jiyanê, bûyerên girîng ûêd tên tomarkirin.
Prînsibeke din jî ew e ku biyografiyek divê tevahiya jiyana kesê rabixe ber çavan. Mirov nikare bo mînak tenê behsa zaroktî yan çend salên perwerdeya yekê bike.
Biyografî divê bi xwe neyê nivîsandin. Heger bê nivîsandin dibe xwejînenîgarî. Qîmeta jînenîgariyê ji ya xwejînenîgariyê bilindtir e.
Li Kurdistanê dengbêj bi hostayî jînenîgariyen vedibêjin. Ew viya bi gotin û stranê dikin. Di biyografiyên dengbêjan de sîstematîkek taybet heye. Bo mînak ne dem û katjimêrê, bûyerên girîng birêkûpêk dirêsin. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên Jînenîgariyê
Ragip Zarakolu (jdb. 1948 Büyükada) nivîskar û weşangerek e.
Ragip Zarakolu xwediyê Weşanxaneya Belge û rojnameya Alternatîfê ye û di nivîsarên xwe de bi piranî li ser mijarên wek mafê mirovan û kêmahiyên neteweyî disekinê. Ragip Zarakolu ji destpêka nivîskariya xwe de bi zordestiyên dewleta tirk re rûbirû maye û gelek caran hatiye dadgehî kirin û ceza lê hatiye birîn. Di sala 1972yan de Ragip Zarakolu du sal cezayê zinadanê wergirt. Ragip Zarakolu bi Ayşenûr Zarakolu re zewicî bû. (Gotarê bixwîne...)- Yekbûn navê bestekar, sazkir û stranbêjeke jin a kurd e ku di 1979an de li Stembolê ji dayik bûye[çavkanî hewce ye]. Ew ji Mêrdînê ye û biçûka şeş xwîşk û birayan e.
Di sala 1989an bi awayekî amator dest bi mûzîkê kir, heta sala 1997an bi komek gelek şev, şahî, konser û organîzasyonan de bi awayekî aktîv xebitî. Li Zanîngeha Marmarayê ya Stembolê di beşa Mamostatiya Mûzîkê, perwerdehiya deng xelas kir. (Gotarê bixwîne...) - Necip Fazıl Kısakürek (z. 26'ê gulanê 1904 li Stembol - m. 25'ê gulanê 1983 li heman cihê) nivîskar, helbestvan û ronakbîrekî tirk bû. Berevaniya împeratoriya osmanî, tirk-îslam û neteweperweriya tirk dikir. Li dijî nîjadperestiyê derdiket, neteweya tirk wekî sentezek didî. (Gotarê bixwîne...)
Kawûs Mîlanî (bi farsî: کاووس میلانی) hunermendekî kurd e ku di 22ê tebaxa 1964ê de li gundê Daylan Kendî bi ser Puldeştê ve hatiye dinyayê. (Gotarê bixwîne...)- Teberî (jdb. 839 - m. 923) zanyarê îslamê û dîrokê ye. Navê wî tam Muhemmed bin Cerîr Teberî ye.
Ew bi xwe ji Teberistanê ye loma bi navê Teberî tê naskirin. Bi berhema wî ya bi navê "Tefsîra Teberî" tê naskirin. (Gotarê bixwîne...)
Mehmet Tanrikulu, Mem Ronga (1 sibat 1952ê li Farqînê)
Nivîskar–helbestvan Mehmet Tanrıkulu di sala 1952an de li Farqînê hatiye dinê. Wî, lîse û înstîtuya perwerdehiyê li Amedê kuta kir. Ji sala 1986an şûn ve derkete derveyî welêt û li Germanistanê dijî. Wî di kovara Tîrêj de edîtorî kiriye û di sala 1995an da li Swêdê pirtûkeke helbestan a bi navê "Destê min li destê te digere!" çap kiriye. (Gotarê bixwîne...)- Louis Pasteur (bixwîne: Lûyî Pastûr) (27'ê befirbara pêşîn 1822'ê - 28'ê îlona 1895'ê) yek ji mezintirîn hûrjînewernas û kîmyagerê dîrokê e.
Ew ji bo hindê binavûdeng e ko rêyek ji bo tirş-nebûna şîr û şerabê vedît. Rêya wî vedîtî heta niha jî bi pasturandinê (pasturîzasyonê) dihêt niyasîn. Ceribandinên wî Bîrdoza hûrjîneweran ya nexweşiyan (Germ theory of diseases) selimand . Wî vaksîna pêşîn ji bo nexweşiya hariyê vedît. Ew û Robert Koch hîmdanerên bektirîzanistî in. (Gotarê bixwîne...) - Seydayê Dilbirîn di sala 1935an de li gundê Awta Xwarê ya girêdayî Misirca Sêrtê hatiye dine. Navê wî ya di nasname de tê nivîsîn Süleyman Îmamoğlu ye. Helbestvan Seydayê Dilbirîn di medreseyên Bereholê, Şemsê, Çêlika Eliyê Remo, Zivinga Şikakan, Zoqeydê, Milhê, Şifêrê û Hawêlê perwerdehiya dînî girt û piştre bû feqî. Destûrnameya xwe li Sêrtê ji Şêx Mistefa wergirt. Li gundên herêmê wek Bênanînê, Bacîriyê û Xirperoyê meletî kir. Di sala 1992an de di nav kesên ku Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê damezrandin de bû. Sê pirtûkên Seydayê Dilbirîn yên helbestê li Swêdê hatine çapkirin lê navê wan nayên gotin. (Gotarê bixwîne...)
Saul Bellow (jdb. 10ê hezîrana 1915an bi navê Solomon Bellows li Lachine, Québec, Kanada; m. 5ê nîsana 2005an li Brookline,Massachusetts, DYA) yek ji nivîskarên DYAyê ye û sala 1976î de Xelata Nobelê ya wêjeyê wergirtiye. (Gotarê bixwîne...)
Celal Talebanî (bi soranî: جەلال تاڵەبانی, Celal Talebanî; bi erebî: جلال طالباني) (jdb. 12ê çiriya paşîn a 1933an li gundê kelkanê, Silêmanî – m. 3ê çiriya pêşîn a 2017an li Berlînê, Almanya), siyasetmedarekî kurd û serokkomarê Îraqê bû. (Gotarê bixwîne...)
Mesûd Barzanî (jdb. 16ê tebaxa 1946an, li Iran, Mehabadê, Komara Kurdistanê ya Mehabadê) siyasetmedarekî kurd û serokê PDKê ye. (Gotarê bixwîne...)
Cohan li San Diego Comic-Con (2018)
Lauren Cohan ( jdb. 7ê kanûna paşîn a 1982an) lîstikvanek Brîtanî-Amerîkî ye û bi rola xweya bi navê Maggie Greene di rêzefîlma tirsnak a The Walking Dead de hatiye naskirin. (Gotarê bixwîne...)
Marjorie Estiano an jî Marjorie Dias de Oliveira, di 8'ê adarê 1982'an de li Curitiba, Brezîlê ji dayika xwe bûye, lîstikvaneke brezîlî ya sînema û telenovelan e. (Gotarê bixwîne...)
Cristiano Ronaldo dos Santos Aveiro (jdb. 5'ê reşemiyê 1985 li Madeira, Portûgal) lîstikvanekî goka pê (futbolê) ê portûgalî ye. Cristiano Ronaldo ji aliyê FIFA'yê pênc cara lîstikvanê futbolê ê cihanê hate destnîşankirin û weke yek ji baştirîn listikvanên hemû deman tê dîtin.[çavkanî hewce ye] (Gotarê bixwîne...)- Michel Foucault (15.10.1926-25.04.1984) fîlozofekî fransî ye. Li Parîsê profesorê dîroka pergalên zanînê bû.Di felsefeya wî de têgeyên wekî hêz, serdestî, biyo-îktîdar û zanîn cîhekê girîn digrin.
Abdullah Ocalan di pirtûka Parastina Gelekî de çend tezên xwe li der barê hêzê ser bingeha teoriyên Foucault ava kir. Pirtûkên Foucault bi zimanê kurdî hîn derneketin e. (Gotarê bixwîne...)
.jpg)
.jpg)
Wêneyên gotarên jînenîgariyê
Di dîrokê de îro
Bûyer
.jpg)
- 1893 – Pîrekan cara yekemîn di hilbijartinên Zêlanda Nû de deng dan.
- 1936 – Japonya, dagirkirina Etiyopyayê ya ji aliyê Îtalyayê ve pêk hatibû pejirand.
- 1958 – Çad, Gabon û Komara Kongo bûn komarên xweser.
- 1960 – Morîtanyayê ji Fransayê serxwebûna xwe bi dest xist.
- 1964 – Partiya alman NPD li bajarê Hannoverê hate damezrandin.
- 1975 – Tîmora Rojhilat ji Portûgalê serxwebûna xwe îlan kir.
- 1991 – Osetyaya Başûr ji Gurcistanê serxwebûna xwe îlan kir.
- 1998 – Li navçeya Çelê ya Colemêrgê firokeyeke artêşa tirk ji aliyê PKK ve hate daxistin. Di encamê de 16 leşker mirin.
- 2015 – Tahir Elçi di dema çalakiya xwedîlêderkertina Minareya Çarling û sekinandina şerê li Kurdistanê de, bi guleyekê hate kuştin. (wêne)
Jidayîkbûn
- 1757 – William Blake, helbestvan û wênesazê îngilîz
- 1820 – Friedrich Engels, fîlozofê alman
- 1881 – Stefan Zweig, nivîskarê Awistriyayî
- 1950 – Russell A. Hulse, fîzîknasê xwediyê Xelata Nobelê
- 1964 – Şêrko Fatah, nivîskarê kurd
Mirin
- 1954 – Enrico Fermi, fîzîknasê xwediyê Xelata Nobelê
- 2015 – Tahir Elçi, parêzerê kurd û serokê Baroya Amedê
