Portal:Jînenîgarî
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Jînenîgariyê
Adi Holzer: Serpêhatî (Lebenslauf) (1997). Adi Holzer jiyanê dişibîne bendê canbazan
Jînenîgarî, biyografî (gr. βιογραφία, ji βίος bíos „jiyan“ û grafîk), ji bi rêkûpêk nîgarkirina jiyana (jîna) kesan re tê gotin.
Biyografî dikare bi nivîskî yan gotinî be. Cureyek wê jî xwejînenîgarî (otobiyografî) ye. Otobiyografiyê mirov bi xwe, li ser xwe çêdike. Yan jî qet nebe pirraniyê bi xwe dike.
Zû de ye jînenîgarî tên amadekirin. Di dema Greka antîk de biyografî dihatin nivîsandin.
Di biyografiyê de sîstematî, birêkûpêkî girîng e. Mirov nikare bêî sîstematîkên jînenîgariyekê binivîsîne. Di jînenîgariyê de bûyer û demên girîng tên tomarkirin. Mirov nikare tiştên ne girîng in û bêwate ne binivîsîne. Biyografiyeke baş ji ristinên rastegînî pêk tên. Tomarkirinên farazî û razber, nirxê jînenîgariyekê kêm dikin. Helbet ev prînsîp ne ji bo berhemên wêjeyî ye.
Di jînenîgariyan de bo mînak behsa jidayîkbûn, perwerde, pîşe, marîbûn (zewac), mirin, berhem, tecrûbeyên jiyanê, bûyerên girîng ûêd tên tomarkirin.
Prînsibeke din jî ew e ku biyografiyek divê tevahiya jiyana kesê rabixe ber çavan. Mirov nikare bo mînak tenê behsa zaroktî yan çend salên perwerdeya yekê bike.
Biyografî divê bi xwe neyê nivîsandin. Heger bê nivîsandin dibe xwejînenîgarî. Qîmeta jînenîgariyê ji ya xwejînenîgariyê bilindtir e.
Li Kurdistanê dengbêj bi hostayî jînenîgariyen vedibêjin. Ew viya bi gotin û stranê dikin. Di biyografiyên dengbêjan de sîstematîkek taybet heye. Bo mînak ne dem û katjimêrê, bûyerên girîng birêkûpêk dirêsin. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên Jînenîgariyê
Şîfa Gerdî anku Şîfa Zikrî Îbrahîm (jdb. 1'ê tîrmehê, 1986 - m. 25'ê sibata 2017), bêjer û rojnamevaneke kurd bû. Di dema şerê li Mûsilê de, di teqînekê de jiyana xwejidest da. (Gotarê bixwîne...)- Salih Demîcer Çîroknivîs, rojnamevan, wergêr û nivîskarekî kurd e.
Ew di 8'ê adarê sala 1972 an de li gundê Şêranê yê girêdayî Kobaniyê hatiye dinyayê. Wî xwendina xwe ya seretayî û navendî li gundê Şêranê û lîseya xwe jî li bajarê Kobaniyê, bi dawî kir.
Li dawiya sala 1991an de, Demîcer berî xwe da Libnanê û li zanîngeha wê dest bi xwendina Zanista Siyasî kir. (Gotarê bixwîne...) - Muhemmed Baqir Yezdî (farsî:محمدباقر یزدی ) Matematîkzanê girîng yê misilmanê Fars ê sadsala 16'an ye. Wî matematîkê gelekî pêşve xistiye. (Gotarê bixwîne...)
- Balûlî Dana an Behlûlê Mahî helbestvanekî kurdî ku di sedsala 8'an de jiyabû. Ew li Loristanê, li herêma Mahilkûfe hatibû dinê. Ew mexlasa xweya Mahî dihate maneyê Medî. Wî bi zaraveyên kurdiyê lorî û goranî nivisîbû. Ew şopînerên wî yên wî wek Mahî an Yarsan dihatin binavkirin.[çavkanî hewce ye]
Balûlî Dana bo perwerdehiyê ji Loristanê de diçe Bexdayê û xwe li wir li medreseya Îmam Caferê Sediq qeyd dike. Ew pê re ji wir der dikeve û diçe Qermasînê. Ew ji ber rexneyên xwe yên ser hikmetê, Harûnê Reşîd bi cêzayê mirinê dihêt hukimkirin. Xocayî xwe li Mahî telqînê tevgerînê nola dîna dike û Balûlû Dana demekê teqlîdê dîna dike û jê wê cezayê xwe difilitîne pê re jî dibe hevalê Harûn Reşîd. Lê ew bi yekcarî ne vebiriye ku ew herdu Balûlan hevşêwe kes in an ne. Mahî di sala 837an de li gundê Kanîspî diçe rihmetê. (Gotarê bixwîne...) - Mihri Belli (jdb. 1916 li Silivri nêzîkî Stenbol; m. 16ê tebaxa 2011an li Stenbol) yek ji siyasetmedarên komunîst, çepgirên tirk bû. Li dijî serxwebûna kurdan bû, dixwest kurd bi tirkan re di bin desthilatdariya Tirkiyeyê de bijîn. Herwiha bo kurdan federalî û xweserî jî zêde didît. Çareseriya "pirsgirêka kurd" di demokratîzekirina zagonan de didît. Ji ber wê ji aliyê gelek kurdan ve ew dihate rexnekirin. (Gotarê bixwîne...)
- Zeami Motokiyo yan Kanze Motokiyo (世阿弥 元清; 1363 – 1443), yek ji nivîskarên şanoyê û aktorên navdar ên japonî ye.
Di pirtûkên xwe de li ser fîlozofiya mîstîk a japonî rawestiyaye. Ji bo leyîstikvanan pirtûkên raveker nivîsiye. Berhema wî ya herî navdar Fushi kaden e. Beşa şanogeriyê ya japonî Noh bi xebatên wî pêşketiye. Herwekî Zeami bi xwe jî aktorekî serkeftî bûye. (Gotarê bixwîne...) - Abidin Parıltı (bixwîne wekî: Abîdîn Parilti) nivîskar û çîroknivîsekî kurd e.
Abidîn Parilti di sala 1978an de li Nisêbînê hatiye dinyayê. Heta dest bi zanîngehê bike li Nisêbînê xwendiye û paşê ji bo perwerdehiya zaningehê koçî Îzmîrê kiriye. Ew li Îzmîrê, li zanîngeha bi navê Dokuz Eylül Üniversitesi (zanîngeha nehê îlonê) beşa drama û nivîskariyê dixwîne. Angaşta xwe li ser dengbêjan da. Heta niha gelek nivîs, hevpeyvîn û wergerên A. Parilti yên bi kurdî û tirkî di kovar û rojnameyên kurd û tirkan de hatine weşandin.
Niha li Stenbolê di weşanên mîna Radikal Kitap, Virgül, Kitaplık, Gündem, Esmer de dinivîsîne. Di filmê Hiner Saleem ê bi navê DOL de asîstaniya Hiner Saleem kir. Li Stenbolê dijî. (Gotarê bixwîne...) - Taharê Biro nivîskar û wêjevanekî Kurd e. Malbata Tahirê Biro di sedsala 19an de ji ber zilm û komkuştina Roma Reş ji herêma Qersê revîne û çûne Ermenistanê li Gundê Kaniya Kor/Şênkanî binecih bûne û li wir jiyana xwe domandine. Tahirê Biro jî di roja 21ê meha berfanbara sala 1923yê de li Gundê Kaniya Kor/Şênkanî ji dayik bûye. Piştî sê mehan ji dayikbûna Tahirê Biro Malbata wan dîsa mala xwe bardikin diçin bajarê Tîflîsa Gurcistanê û li wir cîwar dibin. Tahir li wir di nav zarokên bajarî de mezin dibe, û li wir destpê xwendinê dike. Di sala 1948an de jî koleja mamostetiyê diqedîne û di heman salê de dizewice, paşê li balafirgeha Gurcîstanê dest diavêje hînbûna teknîkî û derbasî Ûkraynayê dibe. (Gotarê bixwîne...)
- Amîne Kakebawe (jdb. 6ê kanûna pêşîn a 1970, li seqiza rojhilatê Kurdistanê) siyasetmedareke çepgir a swêdî ye ya ku bi eslê xwe kurd e. Ji sala 2008an ve li parlamena Swêdê de parlamenter e. (Gotarê bixwîne...)
Murat Bektaş di sala 25.07.1965 de li Amed ê hatiye cîhanê. Bi eslê xwe ji Merdîn ê, gundê Bafawa girêdayî navça Stewrê ye. Dema tê ru dinyayê herdu çavên wî nabînin. Murat Bektaş hîn zarok buye, di 7-8 saliya xweda fêrî temburê dibe.
Ew 5 biranê.
Murat tev û 2 birayên xwe, di sala 1974 da ji xwera komek avadikin û derdikevin dawet û şahiyan.
Bi dengê xwe û bi hunera xwe di demek kin de nav û dengê Murat li welat belavdibe.
Evîna wî ya li ser Huner bi Temburê destpêdike, Tembur jêra dibe dost dibe heval dibe evîndarek mezin tucar ji hev naqetin heya roja mirinê.
Murat piştî fêrbuna temburê xwe di warê Hunerî da, gerek bi dengê xwe gerek bi pisporiya xwe gelek pêşve dixe. (Gotarê bixwîne...)- Diclehan Baban(3 gulan 1934- 3 kanûna pêşîn 1978) listîkvaneke kurd e di Yeşilçama tirkan de û ji Malbata Babaniyane (Gotarê bixwîne...)
- Mihemed Arif Cizîrî, Hunermendê bi nav û deng û dengxoş di sala 1912'ê Zayînî li Cizîra Botan, cihê mêr maqûlên Kurd hate dinê û çavê xwe vekir. Hatina Mihemmed Arif bo ser dinê hevçax bo tevî Împaratoriya Osmanî û şerê êke cîhanî û qir kirin û kuştina bi kome Ermeniyan bi destê dewleta Usmaî ku bêhna xwînê tevlî şîrê dayka Mihemmed Arif de bû. (Gotarê bixwîne...)
- Talês an jî Talêsê Mîletosî (bi yewnaniya kevn: Θαλῆς ὁ Μιλήσιος, lat. Thalês ho Milḗsios; bi latînî: Thales) , li dor 624 b.z. – li dor 546 b.z.), stêrnas, matematîknas û siyasetmedarê yewnanî di salên 624-550 b.z. jiyaye.
Li gor gotina Herodot, taybetiyên Tales pir bûn. Ew siyasetmedarê dewletê, endazyar û zanyarê şaristaniyê bû. Beşek ji jiyana xwe li Misirê derbas kiriye û ji misiriyan fehm kiriye ku bingeha her tiştî av e. Yekemîn geometrîvanê yewnanan e. Wî siya pîramîdan pîvaye, ji bona ku bilindiya wan derxê holê. ji bona ku dûrbûna keştiyan ji qiraxê bi pîve, wî hinek rêbazên geometriyê bi pêşve birine. Li gor Tales bejî, li ser avê avjeniyê dike. Teoriya yekem wî li ser sedemên erdhejê çêkiriye. Tales dibêje ku lepta erdê weke ya keştiyeke li ser avê ye. Ji loma erdhej çêdibin. Li gor wî, her tiştê li ser rûyê erdê xwedî can e û cîhan bi xwedayan tijî ye. Hewl daye kêşa (elekron) ya miqnatîsê û emberê şîrove bike. (Gotarê bixwîne...) - Hüseyin Karabey derhênerêkew kurdo.
14ê sibata 1970an de Stenbolde hamewo dinya, awlocoy zaningahê Uludağîde aborî wend, badira qerar da u lingê eşt serê derhênerî. MKM de beşê Sinema kerd a u peynîdezî zaningahê Marmarade Sînema-TV wend. hata enka zafê ce fîlmokilm, 12 habî fîlm-belgewar anto. bi fîlmê xuyo peyin Gitmek: My Marlon and Brando xelatî giroto. (Gotarê bixwîne...)
Lale Muldur (1956, Aydın), helbestevan û nivîskareke tirk e.
Hîndekariya xwe ya Lîseyê li Koleja Robertê dike. Bi bûrsa helbeste diçe Floransaya Îtalyayê. Di 1977an de diçe Îngiltere û ji Zanîngeha Manchesterê ji beşa Aborîyê lîsans werdigre. Di sala 1983an de bi wênesazê belçîkî Patrick Jacquart re dizewice û diçe Brukselê. Di 1986an de vedigere Tirkiyeyê.
Neqîneyek ji helbestên wê bi navê "Water Music" li Dûblînê hate weşandin. Helbestên ku li ser wêneyên wênesazê fransî Colette Deblé nivîsandibû ji aliyê Enstîtuya Fransayê li bin navê "Keça Baranê Wiha Dibêje" hat weşandin. (Gotarê bixwîne...)
.jpg)
Wêneyên gotarên jînenîgariyê
- (Gotara vî wêneyî bixwîne)
Hjalmar Branting
.jpg)
Di dîrokê de îro
Bûyer
- 1669 – Li Sîcîlyayê çiyayê-agirîn teqiya, di karesatê de 200.000 kes mirin.
- 1807 – Yekem trêna rêwîhilgir, li Îngilistanê dest bi seferê kir.
- 1821 – Yewnanistanê belavoka serxwebûna xwe belav kir.
- 1895 – Îtalyanan Etiyopya dagir kirin.
- 1896 – Olîmpiyatên modern, li Atînayê destpêkirin.
- 1915 – Yekem qezaya binê deryayê li Amerîkayê qewimî. Keştiya binê avê ya F-4 a amerîkan noqî avê bû.
- 1930 – Li paytexta Ermenistanê rojnameya bi kurdî, Riya Teze, dest bi weşana xwe kir.
- 1957 – Civata Aborî ya Ewropayê li Romayê hate sazkirin.
- 1976 – Serokê serhildana Agiriyê, Îhsan Nûrî Paşa di encama qezayeke trafîkê de jiyana xwe ji dest da.
Jidayîkbûn
- 1914 – Norman Ernest Borlaug, zanistê xwediyê Xelata Nobelê
- 1969 – Beser Şahîn, stranbêja kurd
Mirin
- 1914 – Frédéric Mistral, helbestvan û nivîskarê xwediyê Xelata Nobelê
- 1966 – Vladîmîr Mînorskî, kurdnasê rûs
- 1976 – Îhsan Nûrî Paşa, serokê serhildana Agiriyê
