Portal:Dîrok

Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist

Portala Dîrokê

Dîrok lêkolîna zanistî ya demên berê ye ku bûyerên berê li gorî konteksta kronolojiyê û çavkaniyan bi sedem û encamên xwe bi awayekî rexneyî tên nirxandin. Pisporên dîrokê dîroknas (dîrokzan, dîrokvan) in. Dîroknas di lêkolîna demên berê de çavkaniyên dîrokî yên wekî belgeyên nivîskî, serpêhatiyên devkî, nîşanên xwezayî û objeyên maddî wek berhemên hunerî bi kar tînin.

Dîroknas bi riya vegotinan hewl didin ku raboriyê fêm bikin û pêşkêş bikin. Bi gelemperî li ser kîjan vegotin bûyerekê herî baş rave dike û li ser giringiya sedem û encamên wan yên cuda nîqaş dikin.

Herodot, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav kevneşopiya rojavayê de wek "bavê dîrokê" tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin. Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna dîroka mirovahiyê ya nûjen damezrand.

Yekem kesê ku dîroka kurdan bi berfirehî nivîsiye Şerefxanê Bedlîsî ye. (Gotarê bixwînê...)

Gotarên din bîne (rojane bike)

biguherîne

Gotarên dîrokê yekî din nîşan bide

Image 1
Hanî, weke xwûdayekî piçûk tê tefsîrkirin. Di dema Akad de navî wê tê kifşkirin. Weke xwûdayê bahozê derdikeve pêş. Têkiliya wî bi Adad re tê danîn. (Gotarê bixwîne...)
Image 2

Piştî Mîladê di sedsala 1em de rewşa Korêyê

Okjeo (bi korêyî 옥저, 沃沮), dewletekî qebîleyan li Nîvgirava Korêyê bû ku li sedsala 2emîn B. Z. hate damezrandin û heta sedsala 5emîn P. Z. hebûna xwe parast.

Dong-okjeo (Okjeoya Rohhelat) herêma Hamgyong ya Bakurê Korêyê digirt nav xwe û Buk-okjeo (Okjeoya Bakur) jî devera çemê Tumenê digirt nav xwe. (Gotarê bixwîne...)
Image 3

Mustafa Muğlalı

Komkujiya Sî û Sê Guleyan navê bûyerekê ku tê de di 30ê tîrmeha 1943an de bi fermana Mustafa Muglali li Qelqeliya Wanê 33 gundî hatin kuştin.

Di 28ê tîrmeha 1943an de 40 merivên esîra Mîlan bi îddîa li ser sînoran qaçaxçîtî kirine, ji gundên wan hatibûn gerten û hatibûn darizandin. Di dadgehê da, ji vî çil kesî tenê pênc meriv ji alî dadgehê ve tewanbar hatibûn dîtin û avêtibûn hundir, her çiqas bê tewaniya ên din tê hatibû dîtin û berdabûn jî, Orgeneral Mustafa Muglali hatibû navça Qerqeliyê, ferman dabû ku ev 33 gundî bên girtin, û li ser sînor bên gulle kirin. Li ser bicihanîna "fermanê" ya ji alî leskeran ve, 33 merivê ku tu sûcekî wan tunne bû, bê pirsiyarî li ser çiyayekî hatibûn gulle kirin; di nav da yekî ku kustî hatiye hesibandin û li wir hatiye histin, bi birîndarî reviyabû Îranê, li ser vê bûyer hatibû bihîstin. Ji bûyerê haydarbûna raya gistiya Tirkiyayê û destpêka dadgehkirina Mustafa Muglali ancax ber bi dawiya desthilatdariya sazûmana yek partîtiyê, di 1949an da pêk hatibû. Di 11ê îlona 1949an dest bi darizandina Mustafa Muglali hat kirin, 2yê adara 1950î dadgehê 20 sal ceza dayê. Biryar ji alî Dadgeha Bilind a Leskerî ve hat betal kirin û ji nû ve darizandina Muglali hat rojevê, lê berî ku darizandin dest pê bike di 11ê kanûna paşîn a 1951î da li girtîgeha ku tê da dima mir. "Bûyera 33 Berik" di serê gelê kurd da wek mînakek ji mînakên herî berbiçav ên ramyariyên qirr kirinên berî dayêne cih girt. Va qirkirinaê bibûya çavkaniyek mafdarbûna tevgera netewî, û ew dê nifs bi nifs bihata gotin. "Bûyera 33 Gulle" ji alî helbestvanê kurd Ahmed Arîf ve bi helbestî hatiye hûnandin û sahberhemek wejeyî ya nahletê li vê bûyerê dibarîne derketiye holê. (Gotarê bixwîne...)
Image 4
The Kurds: A Concise Handbook (bi kurdî: Kurd: Rêbernameyeke kurt), pirtûka dîroknasê kurd Mehrdad Izady ye. Pirtûk li ser dîrok, çand û ola kurdan e.

Pirtûk ji 268 rûpelan pêk tê û di 1992an de ji nav çapên Taylor & Francis ve hate der. (Gotarê bixwîne...)
Image 5

Komara Sosyalîst a Federatîv a Sovyet a Piştqefqazê yan jî Komara Sosyalîst a Sovyet a Piştqefqaza Federatîv (bi rûsî: Закавказская Социалистическая Федеративная Советская Республика, bi kurtî: ЗСФСР) komareka YKSS'ê ko di sala 12'ê adara 1922'an li Tîflîsê hatibû îlankirin bû. Tîflîs jî paytexta wê bû.

Di 30'ê berfanbara 1922'an de jî Yekitiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst (UYKSS) ji aliya dewletên Komara Federatîfa Rûsyayê Sovyêt ên Sosyalîst, Komara Sovyet a Sosyalîst a Ûkraynayê, Komara Sovyet a Sosyalîst a Belarûsê û Komara Sosyalîst a Federatîv a Sovyet a Piştqefqazê hat sazkirin. (Gotarê bixwîne...)
Image 6
Azîmûa, Xwûdayaka jin ya dema Sumerîyan a. Yek ji wan şeş xwûdayên ku ji nexweşîya Enkî afîrîna na. Ew jina Ningişzida bû. Nîngîşzîda, bi navekî din yê Ninazimua tê naskirin. (Gotarê bixwîne...)
Image 7

Kâzım Karabekir

Musa Kâzım Karabekir (jdb. 1882 li Stenbol - m. 26ê kanûna paşîn a 1948 li Enqere) hevalê nêzîk ê Mustafa Kemal Atatürk, generalê artêşa Osmanî, yek ji serokên Parlamena Tirkiyê, yek ji damezrênerên Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (Partiya Komara Pêşverû) ye.

Di dawiya Osmaniyan û damezrandina Komara Tirkiyê de xwedî cih û roleke girîng e. Tevlî hemî şerên Osmaniyan ên beriya têkçûnê dibe û têkiliyên Mustafa Kemal Atatürk û YKSSê birêvedibe. Piştî damezrandina komarê nakokî di navbera wî û Atatürk de derdikevin û hemî erk û peywirdariyên wî jê tê girtin. Heya bigire Atatürk qesta kuştina wî û nivîskarê sirûda neteweyî ya Tirkiyê Mehmet Akif Ersoy, Rafet Bele hwd gelekên ku berê hevalên Atatürk ên nêzîk bûn dike. (Gotarê bixwîne...)
Image 8

Çiftekê etrûskan, li Muzeya Akeolojiyê ya Floransê

Etrûsk (latînî: Etrusci, Tusci; yewnanî Τυρσηνοί, Τυρρηνοί, Tîrsenoi, Tîrrhenoi ji vî navî Deryaya Tîrenî, anku "Deryaya Etrûskî" hatiye afirandin), gelekî dîrokî, antîkê ko xwe bixwe wek Rasenna navdikirin û li dorê navendê Îtalyayê îroj nêzî Toskana, Umbriya û Latium dime jiyabûn. Bandora çendayiya etrûskan navbera salên 800-100 b.z de li herêmên ko ewnajiyabûn bandor berdabûn. Pê êrîş kirina Împeratoriya Romayê û romanizî bûna wanê navbera salên 300-90 b.z. re ewna nav Romayiyan de asîmîle bûn. (Gotarê bixwîne...)
Image 9
Ua-Ildak, xwûdayakê jin ya mezopotamîya ya.Di dema sumerîyan de navê wê tê dîtin. Navê wî di dema babili û akadîyan de jî hat kişfkirin. weke xwûdayê Dar û Çolemergan a. (Gotarê bixwîne...)
Image 10
Împeratorên pîroz ên Romayê an jî împeratorên pîroz ên romî û alman (bi latînî: Romanorum Imperator), ji împeratorên romî û alman ên ji aliyê olî ve bi payeya pîroziyê hatine binavkirin re tê gotin. Li ser navan mîsogerî nîne lewra demekê dirêj hin keyên alman ku ji aliyê dêrê ve wekî pîroz hatibîn binavkirin, payeyên wan nehatine pejirandin. (Gotarê bixwîne...)
Image 11

Goguryeo yan jî Koguryo (bi korêyî 고구려) yek ji qiraltiyên berê yên Korêyê ye. Ev qiraltî dikeviya Nîvgirava Korêyê, başûrê Mançuryayê û başûrê Deryaya Rûsyayê îroyîn.

Damezirênerê wî Jumong bû. Ew tîravêjekî û şervanekî efsanewî bû. Goguryeoyê ku wî damezirandibû li Korêyê hiroyîn 705 sal hukim kiriye. (Gotarê bixwîne...)
Image 12
Şoreşa Îlonê ji wê serhildana kurdan ra dihêt gotin ko di 11ê îlona sala 1961ê de bi rêberî ya Mela Mistefa yê Barzanî li Kurdistana Başûr dijberî hukmeta Îraqê bi awayekê çekdarane destpêbû û li roja adara sala 1974ê piştî Rêkkevtina Elcezayîrê bi dûmahî hat.

Piştî kûdetaya 14ê tîrmeha 1958ê bi seroktiya Evdilkerîm Qasimî û vegeryana Barzanî ji Yekîtiya Komarên Sosyalîstên Sovyetî, têkhiliyên navbera kurdan û hikûmeta Bexdayê gelek baş bûn. Hikûmetê wekî qehremanekê neteweyî pşrgîniya Mela Mistafyî kir. Bi awayekê fermî pêzanîn bi pêkkatina Komara Îraqê ji du neteweyên kurd û ereb hat kirin. (Gotarê bixwîne...)
Image 13

Serdema Dewletên Şer Dikin

Serdema Dewletên Şer Dikin (çînî: 战国时代; "Zhànguó Shídài" sedsala B.Z. 5emîn-B.Z. 221 ) serdemeke dîrokî ya Çîn e. Navbera sedsala B.Z. 5emîn-B.Z. 221an e. Pîştî Serdema Bihar û Payiz des pê dike û bi damezrandina Xanedana Qin dawî dîbe.

Wekî Serdema Bihar û Payiz, di wê demêda jî tû hêza Keya tunebu. (Gotarê bixwîne...)
Image 14
Lahamu, Zaroya pêşî ya Tîamat û Apsu bû. Bi Birayê xwe Lahmu re bû. Lahmu û Lahamu jî, bûna dayik ji Anşar û Kîşar re. Di kêvalbarên ji wê demê mana de, Lahamu( ye "mê" ya), carna weke Mar tê xûyakirin. Carna jî, weke Jin tê xûyakirin. Ku weke sembola wê jî tê ser ziman, li ser wê kemberaka sor ku girêdayî ya tê dîtin. Lahmu û lahamu, ti carî jec cuda nabin. Ev jî, weke xosletekî wan tê ser ziman. (Gotarê bixwîne...)
Image 15
Serhildana Rojavaya Kurdistanê ew serhildan e ku di 2012'an de li Rojavaya Kurdistanê dest pê kir. Destpêka wê bi bidestxistina rêveberîya bajarê kurd ê Kobanê re di 19 temmuzê de ya. Konseya bilind, bi levgihiştina hêz û partiyên kurd re li Hewlêrê hat temenê wê bi "peymane Hewlêrê" re hat avêtin û ava kirin. Piştre bi navê "Lijneya bilind a kurd" bidest karê xwe kir. Hêzên Parastina Gel YPG jî, weke hêza parastina rojavaya Kurdistanê ya artêşî demezrandina xwe danezand.

Kurdên rojavaya Kurdistanê, bi rêyên demokratikî li hemû herêmên xwe dest danîn li ser rêveberîyên herêmî. Heta ku ji wan hat nehiştin ku xwîn ji wan û ji yên li hemberê wan birijie. Lê hin komên ku piştgiriya xwe ji dewleta Tirkiyê hildidan, çûne li ser kurdan de girtin û bi dehan ji wan li Helebê û li hin deverên din qatilkirin. Kurdan ji rewşa aloz ya ku li Sûriyê pêk dihat sûd wergirtin û pey re pê de pê de cih û warên xwe ji dest rejîma Sûriyê derxistin û hemû sazî û rêxistinên dewletê xistin bin konrtola xwe. (Gotarê bixwîne...)

Zêdetir gotar

biguherîne

Wêneyên bijartî

Image 1Wênenîgariyeke Pirtûkxaneya Îskenderiyê
Dîmenekê çandinî ya xelkê Misirê.
Image 3Şerê cîhanî yê yekem
Image 4Îhsan Nûrî Paşa û jina wî Yaşar Xanim

biguherîne

Di dîrokê de îro

Bûyer

1823 – Li Şîleyê xulamtî hate qedexekirin.
1866 – Tennessee, piştî Şerê Navxweyî yê Amerîkî bû parêzgeha yekem yê ku dîsa hate qebûlkirin.
1911 – Ji Zanîngeha Yaleyê arkeolog Hiram Bingham III, Machu Picchuyê (bermahiyên bêhempa yên şarezayiya înkayan ya li Perûyê) keşf kir.
1915 – Li Chicagoyê keştiya rêwiyan binav bû, 845 kesan jiyana xwe ji dest da.
1923 – Ji bo çareserkirina arîşeya li Anadol û parçekirina Împeratoriya Osmanî di navbera Hevalbendên Şerê Cîhanî yê Yekê û Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê de li bajarê Lozanê hat îmzekirin. Sînora Tirkiyeyê ya îro, bi vê peymana hate tayînkirin.
1936 – Hikûmeta Spanyayê ji ber şerê navxweyî (şerê sivîl) ji dinyayê alîkarî xwest.
1943 – Şerê Cîhanê yê Duyem: Balafirên Kanada û Îngilîstanê êvaran, balafirên Amerîkayê jî şeveqan bajarê Hamburgê bombebaran kirin. Di mehê gelavêjê de wextê ku operasyon xilas bû, derket holê ku 9.000 ton teqemenî hatiye bikaranîn, zêdetirî 30.000 kes mirine û 280.000 xanî hilweşiyane.
1977 – Şerê Lîbya-Misrê, ku çar rojan berdewam kir bi dawî bû.
1982 – Barana dijwar kir ku erd şemîtî, pirrêk li Nagasaki, Japonyayê xira bû û 299 kes mirin.
1990 – Iraq, hêzên xwe ber bi sînora Kuweytê ve şand.

Jidayîkbûn

1783 – Simón Bolívar, siyasetmedar û fermandarê venezuelayî, Serokê 2'emîn ya Venezuelayê
1857 – Henrik Pontoppidan, rojnamevan û nivîskarê danîmarkî, xwediyê Xelata Nobelê
1883 – Victor Francis Hess, fîzîknasê xwediyê Xelata Nobelê
1970 – Hozan Serhat, hunermendê kurd
1897 – Amelia Earhart, firokevan û nivîskareke amerîkî