Portal:Dîrok

Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist

Portala Dîrokê

Dîrok an jî tarîx lêkolîna zanistî ya zemanê berê ye ku bûyerên berê li gorî konteksta kronolojiyê û çavkaniyan bi sedem û netîceyên xwe bi awayekî rexneyî tên nirxandin. Pisporên dîrokê dîroknas (dîrokzan, dîrokvan) in. Dîroknas di lêkolîna zemanê berê de çavkaniyên tarîxî yên wekî belgeyên nivîskî, tecribeyên devkî, nîşanên xwezayî û objeyên maddî wekî berhemên hunerî bi kar tînin.

Dîroknas bi riya vegotinan hewl didin ku zemanê berê fêm bikin û pêşkêş bikin. Bi gelemperî li ser kîjan vegotin bûyerekê herî baş rave dike û li ser muhîmiya sedem û netîceyên wan yên cuda nîqaş dikin.

Hêrodotos, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav tradisyona rojavayê de wek "bavê tarîxê" tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin. Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna tarîxa mirovahiyê ya modern damezrand. (Gotarê bixwînê...)

Gotarên din bîne (rojane bike)

biguhêre

Gotarên dîrokê yekî din nîşan bide

Image 1
Plebs an jî plebey^{[çavkanî hewce ye]} (bi latînî: plebs, plebeius, ango "gel") çîneke romayiyên azad li Komara Romê bû ku ne patrîsyen bû. Bi gelemperî karker û cotkar bûn û 2/3 ji gelheya Romê pêk hatine.^{[çavkanî hewce ye]} Plebs ji xulam û dîlan veqetî bûn. (Gotarê bixwîne...)
Image 2

Siltan Ebdulhemîdê Yekem (1725-1789), yek ji siltanên osmanî ye. Ew ji xurttirîn siltanên dîroka osmaniyan e.^{[çavkanî hewce ye]}
Wî gelek guhartin di dozena (sîstema) rêvebirina osmanî da çêkirin. (Gotarê bixwîne...)
Image 3
Îştar navê asûrî yê xwedaya sumeriyan a binavê Înanna ye. Navê Îştar li cem samiyên bakurê rojava Astarte bû. Wekî din navên Anunit û Atarsamain herwiha Îştar destnîşan dikin. Banga Ya Star di kurdî de xuya ye navê xwedayekî nîşan dide û bi dibêtiyeke mezin şûnmayiya navê Îştar e. Înanna cêwiya Ûtû/Şamaş e, herdu jî zarokên Nanar/Sîn in. Navên ku pêşî li wan hatin kirin sumerî ne, navên paşê ji akadî tên. Akadî samî ne û ber bi welatên sumeriyan ve koç kirine.

Di astrolojiya dereng a babîlî de pêwendiya Îştarê bi Gelawêjê (Venus) re didanîn. Li cem sumeriyan navê pêyka Gelawêjê "Mil.Dili.Pat" e û wateya wê "stêrka yekane" ye. Wateya navê Înanna jî "Xanima mezin a An" e û "An" jî navê xwedaya ezmanan e. Der barê koka navê Îştar de gelek nîqaş hene, lê bi pirranî tê bawer kirin ku ev nav ji zimanên samî tê. Ji ber ku bandora ne samiyan li ser ol û mîtolojiya vê herêmê têra xwe nehatiye şopandin û ji ber ku hin çandin gelekî bi hêz lê nenivîskî ji nedîtî ve tên dîtin, der barê pêwendiya gotina "Star" û banga "Ya Star" di kurmancî de û navê Îştar de tiştekî berçav nîne. (Gotarê bixwîne...)
Image 4
Keleya Dêra Metînan bi qasî 20 km li bakurê rojavayê Dêrika Çiyayê Mazî ye û gundê ku Kele lê ye bi Şermixê ve girêdayî ye. Kele di dewra Bîzansiyan de, li ser girekî ku bilindahiya wî li dor 150 m ye, hatiye ava kirin. Kesên ku ev Keleya çêkiribûn, rêya karwanan jî xistibûn bin kontrola xwe. Nêrîngeha Keleyê li ser 8 bircan hatiye çêkirin. Hew deriyakî wê heye û ew jî li bakur dinêre û derî li ser rasta meydana keleyê ye.

Di hundirê keleyê de sarîncên avê, embarên zexîreyê û avahiyên xerabe henin. Bilindahiya nêrîngehê 20 m, ya bircan 15 m û ya bedenê jî 10 m ye. Kele û avahiyên hundirê wê di rewşeke xerabdenin. (Gotarê bixwîne...)
Image 5
Yîn û Yang semboleke dualîzmê ye ku tê wateya qencî û xerabiyê.

Dualîzm, (bi kurdî; "duî", "duîtî", "dualî", "dualîtî") xateka bi pergal e felsefî e tîgihiştînî ku bandûra wê li felsefe û fîlosofên ku piştre derketiya bûya ya. Koka gotinê "du" û yan jî "do" ya. Du, di kurdî de wateya didu tiştan a. Di temenê pirraniya hizrên ku li mesobotamîk de heya. Zerdeşt, ew bi felsefe kir û di deme xwe de hanî ser ziman. Bi têgihiştina afirandina "Ahûra Mazda" û "Ehrîman" hanî ser ziman. Ahrîmen xirabiyê û ne başiyê nimînêr dike. Ahûra mazda qancî û başiyê nimînêr dike. Qancî û xirabî timî li ber hevdû di şer de bûna. Bi vê yekê re, aliyekî têgihiştina dûalîsmê tê ser ziman. Piştî Zerdeşt re, çend Felsefe û Filosof hatin û çûn bandûra wê têgihiştinê bi têgihiştin û felsefeye ku wî afirand re lê bû. Bi teybetî di ola Êzîdîtîyê de, divêt ku mirov bahse wê bike. Li temenê qancbûnê bi li dijî xirabiyê re felsefe êdîtiyê, ev têgihiştin di demên wê yên berê de rûniştiya. Piştî êdîtiyê re olên yek-xwûdayî ên weke Cihûtiyê, Filehiyê û Misilmantiyê bixwe jî, di wan de bicihbûya. Minaq, têgihiştina "Bihûşt û Dojeh"ê ku mirov hildê li dest, mirov wê di hemû olan de bibînê. Ev têgihiştin, bi xwe re, wê di olan de bicih dike. Dîroka wê xata felsefik, dem bi dem bûya xwediyê pêşketinê bi demê re. Di têgihiştina Manî de jî heya û Manî hinekî felsefe wê haniya ser ziman. (Gotarê bixwîne...)
Image 6
Wekîl Mistefayêv (jdb. 1938 li Semerkandê, Ûzbêkistan – m. 20ê avrêla 2019an, Belçîka) pêşengê tevgera jinûveavakirina otonomiya kurdan a ku Yosîf Stalîn xerabkiribû ye. (Gotarê bixwîne...)
Image 7
Druaga, xwûdayakî deme sumerîyan a. Serdestîya li dunya binêardê heya. Têlkiliya Druaga, bi Ehrîman re jî tê danîn. Bi navê druaga, pirr vegotin, hatîna vegotin.

Drug, weke ku di Avesta de ziman, di wate derew´ê de tê ziman. Gotina derew´ê ya ku heta roja me di kurdî de tê ziman jî, ji wê afirîya û xwe daya berdewam kirin, weke ku çawa ku î ro ku em di kurdî de bi kar dihênin gotina "şer" ku ji gotina Şara ku maya ya. Şara, weke xwûdayê şer tê ser zanîn di wê deme sumerîyan de û Şara, weke kurê Îştar jî tê dîtin û wusa di kêvilbarên ku ji wê demê mana de tê tefsîrkirin. (Gotarê bixwîne...)
Image 8
Çemê Halan (bi tirkî: Hallan Çemi) gundekî neolîtîk e û kevntirîn şûnewarê ku heta roja îro hat dîtin. Di salên 10.600-10.000 berî zayînê de lê mirov sabît man. Vekolîna Çemê Halan di gundê Kaletepe di Hezo/Êlih de tê çêkirin. (Gotarê bixwîne...)
Image 9
Ermenistana rojava gotineke siyasî ye ku ermenî ji bo herêmên li rojhilata Împaratoriya Osmanî bi kar tînin. Ermeniyên bi vê gotinê çend wilayetên osmanî (bi taybetî Wan, Erzirom, Mamuretülaziz/Xarpêt, Bêdlîs, Diyarbekir û Sêwas) bi nav dikin û dibêjin heta sedsala 20'emîn nifûseke mezin a ermenî li wan deran dijiya.

Îro jimara ermeniyan a li wan deran ji ber pêkhatina komkujiya ermeniyan pir biçûk e. (Gotarê bixwîne...)
Image 10
Senatoya Romê

Senato (bi latinî: senatus), anku Encûmena Pîremêran, erka kargerî ya bingehî ya Komara Romê û Împeratoriya Romê bû. Ew ji bêjeya "senex" ("pîremêr") hate çêkirin û bêje tê maneyê civata pîran. Di dîroka Romê de wê 509 b.z. de dest pê kir û heta sedsala 6an dewam kirî bû.

Li Romê ew ser civata kargêriyê bû. Ew ji nêzî 300 endaman pêk dihat. (Gotarê bixwîne...)
Image 11

Sillaya Yekbûyî (bi korêyî 통일신, 統新羅) yan jî Sillaya Dereng (후신라, 後新羅 Hushila), navê Sillayê piştî fetihkirina Baekje û Koguryoyê di navbera salên 668 P. Z. - 935ê bû. Sillaya Yekbûyî xwadiya çandeyekî dewlemend bû û paytexta wî Gyeongju çharemîn bajarrê mezin yê dinyayê bû. Jibo ku serweriya xwa li herêmê ava bike bi qiraltiya goguryeoyî-moheyan Balhaeyê ve micadele da. Di imrê xwa da tim ji ber rûp û gêr û kêşêyên siyasî di serî da ji hêla serhildêrên baekjeyî û koguryoyî ku welatê wan hatibûn fetih kirin ve, hat firisandin. Qiralê dawî Gyeongsun dewletê tenê bi navê xwa birêhvebir û bi pêşketina Goryeoyê neçar ma ku li sala 935 P. Z. teslîmî wan be. Bi vî awayî jî xanedana wî bi dawî hat.

Sillaya Yekbûyî digel bêîstikrariya siyasî ya xwa di qada çandeyî û hunerî da pêş ket. Bi bipêşxistina pêwendiyên xwa li gel xanedana Tangê piştevana bingehîn di felsefe û îdeolojiyên elîtên Budîzm û Konfusiyanîzmê li gel avahîsaziya heynê bû. (Gotarê bixwîne...)
Image 12
Talankirina Romayê ji aliyê barbaran ve di 410an de (bi fransî: Le sac de Rome par les barbares en 410, Joseph-Noël Sylvestre, 1890)

Barbar (bi yewnaniya kevn: βάρβαρος, lat. bárbaros, gelejmar: bárbaroi) di Yewnana Kevnare de ew kesên ne ji zimanê yewnanî an jî neçê yewnanî diaxaftî re dihat digotin. Di împaratoriya Roma de jî Barbar ew kesên bê hevotina Roma(paideia) re dihat digotin. Îroj Barbar ji bo ew kesên neşarmend ango nemedenî tê bikaranîn. Wê wek Vandalîzm di herîkê demê de mane guhertî ye.

Ew bi gumanî di bar- bar(vite vit kirin) de der ketî bû. Lê li ber yewnanan di Sanskrît de wûşeyeke wek barbarā ji bo kesên lalik re dihat bikaranîn. Di yewnanî de ew herî pêşi ji aliya Homeros di pirtûka Îlyada de wek axftiyên barbarî (barbarophonoi) ji bo hin kesên ji Anatoliya re hatî bû bikaranîn. (Gotarê bixwîne...)
Image 13
Nîndub, yezdanekî herêmî yê Sumeriyan e. Nîndub, weke yezdanê Lagaşê tê nasîn. Lagaş jî, bi wî tê naskirin. (Gotarê bixwîne...)
Image 14
Elkamîl fî tarîx, Pirtûka nivîskarê kurd a Elî îbn Elesîr e di 1230-1231'an li Mûsilê nivîsandiye. Pirtûkekî pir girîng e ji bo dîroka serdema navîn. (Gotarê bixwîne...)
Image 15
Wer, ku bi Adad û Amurru ve girêdayî, xwûdayê Akadî ya yê bahozê ya. Bi teybetî li başûrê helebê cihê wê ku ew bi navend a. (Gotarê bixwîne...)