Portal:Dîrok
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Dîrokê
Dîrok lêkolîna zanistî ya demên berê ye ku bûyerên berê li gorî konteksta kronolojiyê û çavkaniyan bi sedem û encamên xwe bi awayekî rexneyî tên nirxandin. Pisporên dîrokê dîroknas (dîrokzan, dîrokvan) in. Dîroknas di lêkolîna demên berê de çavkaniyên dîrokî yên wekî belgeyên nivîskî, serpêhatiyên devkî, nîşanên xwezayî û objeyên maddî wek berhemên hunerî bi kar tînin.
Dîroknas bi riya vegotinan hewl didin ku raboriyê fêm bikin û pêşkêş bikin. Bi gelemperî li ser kîjan vegotin bûyerekê herî baş rave dike û li ser giringiya sedem û encamên wan yên cuda nîqaş dikin.
Herodot, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav kevneşopiya rojavayê de wek "bavê dîrokê" tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin. Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna dîroka mirovahiyê ya nûjen damezrand.
Herodot, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav kevneşopiya rojavayê de wek "bavê dîrokê" tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin. Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna dîroka mirovahiyê ya nûjen damezrand. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên dîrokê
Komkujiya Helebceyê bûyerekî di 16ê adara 1988an de çêbû, dema ku balafirên şerên artêşa Iraqê bombeyên kîmyewî li ser bajarê Helebçeyê barandine. Di nava çend saetan de li Helebçe û derdora wê qasî 3200-5000 şêniyên Kurd şehîd bûne pakrewan bûne û bi 10 hezaran jî birîndar bûn. Wek Kurdan û rayagiştî bi navê "enfal" jî tê bi navandin. Enfal navê komkujiyekî li Başûrê Kurdistanê ji aliyê sazûmaniya Baas ve hatiye pêk anîn e. Navê xwe ji ayeta Quranê ya Enfalê digire.
Raya giştî ya cîhanê, ji komkujiyê piştî çend rojan agahdar bû. Rojnemevan Remezan Ozturk piştî komkujiyê çû Helebceyê û wêneyên ku li Helebceyê kişandibûn, bi weşandina wan cîhan agahdar kir. Di wêneyekê de kesekî bi navê Elî Hawar zarokekî xwe yê yek mehî ku hê nav jî lê nehatibû kirin, bi awayekî hembêzkirî û dev vekirî, jiyana xwe ji dest dabûn. Wêneyê mijara gotinê, piştî ku di rojnameyan de hate weşandin, bû sembola komkujiya Helebceyê. Îro jî dema ku qala komkujiya Helebceyê tê kirin, Elî Hawar û zarokê wî yê yek mehî tê ber çavên mirov. (Gotarê bixwîne...)
Pira Dehderî an jî Pira Belek navên pira kevn û dîrokî ya Amedê ye ku li ser çemê Dîcleyê hatiye avakirin. Ji bo deh çaviyên wê yên avê hene, jê re gotine Pira Dehderî. Pira Dehderî, li dervî bajêr, li aliyê başûr, ji Deriyê Mêrdînê 3 km ji bajêr dûr e. Dirêjahiya pirê 180 metre û firehiya wê jî 7-8 metre ye. Pire ji kevirên bazalt ên birî hatiye çêkirin. Bi kevirên sêgoşe li hev hatine siwarkirin. Di lengerên pirê de dîwarên taybetî hatine çêkirin. Pire du beş e. Beşa aliyê rojhilat û beşa aliyê rojava. Di nav van herdu beşan de stûneke bi taybetî heye û ev stûn herdu beşan bi hev girê dide. Ji bo şîpa avê bi hêz li aliyê rojavayê pirê dixe, dîwarê vî alî stûr û çaviyên wê firehtir hatine çêkirin. Gelek dîroknas û bi taybetî ji wan dîroknasan Carsten Niebuhr dinivîse ku pira Amedê bi qasî dîroka bajêr kevn e. Lêbelê ev pira Dehderî ya ku niha hîn jî heye ne ya yekem e; ev di dema dewleta kurd a merwaniyan de hatiye çêkirin an jî hatiye tamîrkirin.
Dîroknas M. van Berchem û Albert Gabriel dinivîsin ku di serdema antîk de ev pir hebûye lê her cara ku hêzên ku dor li bajarê Amedê pêçane û xwestine bajar bigrin, pira hebûye xerab kirine[çavkanî hewce ye]. Piştre dema ku bi paş ve vekişiyane pir ji nû ve hatiye çekirin an jî hatiye tamîrkirin. Yanî di her şerê ser Amedê de, pira Amedê ji dijmin re bûye hedefa yekem. Wek tê zanîn di sala 974an de çaxa ku împeratorê bîzansî Yûhena I Tzîmîskes dor li Amedê pêçabû, pir hilweşandibû. Nivîsara ku di sala 1065an de li ser dîwarê pirê hatiye kolandin û heta îro jî hîn heye û destnîşan dike ku pir ji aliyê padîşahê Merwaniyan Nîzamuldewle ve hatiye çêkirin, weha ye: (Gotarê bixwîne...)
Commodus (31 Gelawej 161 – 31 kanûna pêşîn 192) ji sala 177 heta mirina bavê xwe (Marcus Aurelius ku sala 180 de mir), wekî bavê xwe împaratora romayê bu. Piştê mirinê Marcus Aurelius Commodus tenê împaratora Romayê bu. Bi destpêkê dewrê hûkmê wî va tê hesibandin ku Aştiyê Romayê;bi navê Pax Romana tê nasîn, xilas buye. (Gotarê bixwîne...)
Yûgoslavya dewleteke berê 1918ê de heta 1992ê başûr-rojhilatê Ewropayê bû. Li dûv Yûgoslavya 1992ê de hilweşî li şûnê welatê nû hat sazkirin; Serbistan û Montenegro. Lê Montenegro jî 2006ê de li Serbistanê veqetî. Dewletê paş Yûgoslavya 1992ê de heta 2003ê bi Komara Federal a Yûgoslavyayê hat binavkirin. (Gotarê bixwîne...)- Xanedana Song (bi çînî: 北宋) xanedaneke ku di navbera 960-1279an de li Çînê hukumdar bû.
Zhao Kuangyin, generalê Xanedana Dereng ya Zhou, serhildanek li bajarokê Chen Qiao dest pê kir, xwe di 960an de xwe împerator Tai Zu îlan kir, û bingeha xanedana Song saz kir. Bi damezrandina xanedana Song re, serdema "Pênc Xanedan Deh Keyanî" bi dawî bû û dabeşkirina li Çînê bi dawî bû. (Gotarê bixwîne...) 
Kelekvanê bincîhanê , xêzkirî li gorî Félix Resurrección Hidalgo
Urşanabî, di mitolojiya Mezopotamya de, yê ku di çemê Xabûrê (Hubur)) de mirî di buhurandin bû. Beremberê wî, di mitolojiya Grekê de Charon tê. Di dema Sumeriyan jê re "SÎ-LU-IGI" Bû. Ev nav ´kirina wî pêşî di mitolojiya Enlîl û Nînlîl de dibê. Piştî ku di destana Gilgamêş de Enkîdû mir, Ew, ji kur a û nemir a. Di dema ku wê Gilgamêş, ji avê bi buhurê û herê û bigihijê utnapîştim, hingî, ew yê ku wê di buhurênê ji avê ya. (Gotarê bixwîne...)- Endulus (bi erebî: الأندلس, lat. el-Endulus) navê dewletê ku li girava Îberî ji aliya misilmanan hat ava kirî û navbera 711an de 1492an serwerî ajotî bû.
Di 711an de ereb û berberîyan ji Fasa îroj de ser tengava Cîbraltar re êrîşa keyaniya Vîzîgotan a di wê demê de nêvxwe de ceng kirin. Di serdariya Tariq bin Ziyad de artêşeke ji 500 mirovan de pêk dihatî keyî vîzîgotan bin xist. (Gotarê bixwîne...) 
Keyê Lolo Anubanini. Ew rolyef li herêma Kirmaşan e .
Lolo an Lollo gelek ji civakên Zagrosa mezin ku ji zûda li herêma Silêmaniyê jiyane u kalên Kurdan e. Di gelek çaxên dîrokê de dewlet saz kirin, xwediyê serxwebûn û azadiyê bûne. Di ilm û karbend û çand û pisporiye da gelek pêşta çûne. Ji bo parastina ax û welate xwe bi gelê Asur û Aqadra pir cara ceng û şerr kirine. Bi gora lewha entika kevnara, ya çaxê qirale Lolo´wan ku di 2800 sal beriya buyina Îsa pêxember de ku li herema Zehawê hitye ditin, ji herema Halman (Hilwan) ê heya herema Zehaweyê hemû di bine destê Lolo´wandan buwe. Sinoren dewlete wan, di xweda bajarê Silemaniye, Sexan, Zehawe, Şehrezûr û Kerkûke ji digirt. Paytexta wan bajare Zimriye buwe.
Li Dersîme nave yek eşire Lolan (Gotarê bixwîne...)
Împeratoriya Sasanî (bi farisî: ساسانیان, Sasaniyan), împeratoriya çarê ji desthilatên xurtên îranî berî hatina Îslamê bo Baniya Îranê ye, ko ji sala 226ê heta 651ê desthilatdar bûne.
Erdeşîrê Yekê piştî şkandina şahanşah Artabanê Çarê, şahê Partiyan anko Eşkaniyan împeratoriya Sasaniyan damezirand. Şahanşahê dûmahî yê ji vê împeratoriyê Êzidegirê Sêyê bû ko piştî 14 salên şer û pevçûnan digel leşkerên Îslamê şkest. Ew revî û li Mervê bi destê aşevanekî hat kuştin. (Gotarê bixwîne...)- Serhildana Motkiyê sala 1927an de di navbêra 26ê gulan û 25 tebaxê de li bajarê Bedlîs, navçeya Motkiyê dest pê kiriye. (Gotarê bixwîne...)
- Humbaba, di binetêrên Asûran bi navê "huwawa" tê ziman. Di dema Sumerî, akad û babiliyan de jî navê wî heya. tefsîra wî, weke cenawarekî ku rûyê wî weke yê şêrekî ya. Xwûdanan ew xuluqandîya. Humbaba, parastvanîya darîstana ku jê re tê gotin "darîstana Sedîr" dike. ewlakarîya wê dide çêkirin.
Di destana Gilgamêş de jî navê wî di buhurê û tê gotin ku Di dema ku di rêwîtîyê de Enkîdû, wî dikujê. Îştar, ji ber ku Gilgamêş û Enkîdû ew kuştîya gayê bavê xwe yê ku qiloç mazin di şêne bi ser wan de ku tola wî ji wan hilde. Piştî kuştina wan, hemû beleyên ku di rê de têne serê Gilgamêş û mirina Enkîdû jî, ji wê tê zanîn. (Gotarê bixwîne...) - Qesra Qenco bi qasî 30 kîlometreyî li başûrê rojavayê Dêrika Çiyayê Mazî li gundê Qesrê ye. Ev gund kîlometreyekê li binya rêya Mêrdîn û Ruhayê ye û ev cîhê hanê bi navê kîlometreya 67'em tê binav kirin. Ji qesiran re ewropî dibêjin şato û tirk jî dibêjin konak.
Di dewra berê, di navbera eşîran de şer û pevçûn kêm ne dibûn. Ji bona vê yekê bû ku qesr wek keleyan dihatin lêkirin. Qesrên ku wek Qesra Qenco, li derdora Mêrdîn û Ruhayê bi jimarek zêde hebûn. Lê belê, qesra ku heta vê rojê li ser lingan maye Qesra Qenco bi tenê ye. (Gotarê bixwîne...) - Piştî ku Amerîkayê qedexeya li ser firîna balafirên artêşa Îraqê rakir, di 1'ê nîsanê sala 1991ê de debalafiran careke din bombe barand ser erda Kurdistanê. Bi sed hezaran kurdên ji başûrê Kurdistanê li hemberî vê yekê bi tirs û fikara ku Helebçeyên din çê bibin, berê xwe dan sînorên bakurê Kurdistanê û rojhilatê Kurdistanê. Kurdên ku jiber mirinê direviyan ketin pencê trajedî û xizaniyê. Bi sedan kurd ji bîrçînan, serma û seqemê jiyana xwe ji dest da, tenê xelkê Kurd xwedî li wan derket, bi îmkan û derfetên xwe alîkarî gelê xwe yê ji perçeyên din ê Kurdistanê kir. (Gotarê bixwîne...)
Serhildana Dêrsimê û Terteleyê Dêrsimê an jî Komkujiya Dêrsimê di navbera salên 1937 û 1938'an de li herêma Dêrsimê çêbû. Bi kurdiya dimilî Terteleyê Dêrsimî. (Gotarê bixwîne...)
Peymana Lozanê peymaneka aştiyê bû ko li 24ê Tîrmeha 1923ê jibo çaresera arîşeya Anadol û parçekirina Împeratoriya Osmanî di navbera Hevalbendên Şerê Cîhanî yê Yekê û Civata Neteweyî ya Mezin ya Tirkiyê li bajarê Lozanê hat morkirin. Vê peymanê Peymana Sêvrê ko dinavbera hevalbendan û Împeratoriya Osmanî da hatbû morkirin betalvekir. Peymana Lozanê verêja xebata Tirkan bi seroktiya Ataturkî û berjewendiyên nû yên welatên mîna Brîtanyayê li herêmê bû. (Gotarê bixwîne...)
Wêneyên bijartî
Îhsan Nûrî Paşa û jina wî Yaşar Xanim
Wênenîgariyeke Pirtûkxaneya Îskenderiyê
Dîmenekê çandinî ya xelkê Misirê.
.jpg)
Di dîrokê de îro
Bûyer
- 1517 – Artêşa Osmaniyan bajarê Qahîreyê dagir kir.
- 1871 – Şerê Fransa-Prûsyayê: Di dorpêçkirina Parîsê de Fransa teslîm bû û şer bi dawî bû.
- 1909 – Hêzên artêşa amerîkan ji Kûbayê vekişiyan.
- 1918 – Di bûyerên şerê sivîl ê Fînlendayê de serhildêran bajarê Helsinkiyê zemt kirin.
- 1921 – Serokê Partiya Komunîst a Tirkiyeyê Mustafa Suphî tevî 15 hevalên xwe di Deryaya Reş de ji aliyê Kemalîstan ve hate fetisandin.
- 1932 – Japonyayê êrîşî Şanghayê kir.
- 1935 – Îsland bû yekemîn welatê rojavayî ku zarokjiberbirin bi destûra fermî hate pejirandin.
- 2006 – Li bajarê Polonyayê Katowiceyê banê pêşengehekê ji sedema giraniya berfê rûxiya. Di encamê de 65 kes mirin û bêhtirî 170 kesî brîndar bû.
Jidayîkbûn
- 1225 – Thomas Aquinas, keşeyê îtalî
- 1955 – Nicolas Sarkozy, serokkomarê Fransayê
Mirin
- 814 – Karlê Mezin, damezrînerê Împeratoriya Romê ya Pîroz
- 1725 – Peterê Mezin, çarê Rûsyayê
- 1939 – William Butler Yeats, helbestvanê xwediyê Xelata Nobelê
- 1970 – Werner Caskel, dîrokzan, profesorê fîlolojiya rojhîlatê û nivîskarekî berhemên dîrokî ku bi eslê xwe alman bû
- 1996 – Joseph Brodsky, helbestvanê xwediyê Xelata Nobelê
Kategorî
Ji bo dîtina binkategoriyan pê li [►] bike