Portal:Dîrok
Jump to navigation
Jump to search
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Dîrokê
Dîrok lêkolîna zanistî ya demên berê ye ku bûyerên berê li gorî konteksta kronolojiyê û çavkaniyan bi sedem û encamên xwe bi awayekî rexneyî tên nirxandin. Pisporên dîrokê dîroknas (dîrokzan, dîrokvan) in. Dîroknas di lêkolîna demên berê de çavkaniyên dîrokî yên wekî belgeyên nivîskî, serpêhatiyên devkî, nîşanên xwezayî û objeyên maddî wek berhemên hunerî bi kar tînin.
Dîroknas bi riya vegotinan hewl didin ku raboriyê fêm bikin û pêşkêş bikin. Bi gelemperî li ser kîjan vegotin bûyerekê herî baş rave dike û li ser giringiya sedem û encamên wan yên cuda nîqaş dikin.
Herodot, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav kevneşopiya rojavayê de wek "bavê dîrokê" tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin. Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna dîroka mirovahiyê ya nûjen damezrand.
Yekem kesê ku dîroka kurdan bi berfirehî nivîsiye Şerefxanê Bedlîsî ye. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên dîrokê
Komara Kurdî ya Laçînê (azerî: Laçın Kürd Respublikası) dewleta kurdan a ku li rayona Azerbaycanê xwestine ava bikin. Di nav NY'an de nehatiye naskirin[çavkanî hewce ye]. (Gotarê bixwîne...)
Navê împaratoriyeke bihêz a serdema hesin bû. Serwerê pêşî Aşûrdan II bû. Paytexta wê pêşî Asûr piştre jî Nînova bû. Hemû Mezopotamya û di bin serweriya qralên Asûrî de bû. Heta BZ 612'an hêza xwe ya geş domand lê bi rêberiya Keyaksar Nînova hate zemtkirin û împaratoriya Asûr têk çû. Û ji dêlve keyaniyên din hatin damezrandin. (Gotarê bixwîne...)
Commodus (31 Gelawej 161 – 31 kanûna pêşîn 192) ji sala 177 heta mirina bavê xwe (Marcus Aurelius ku sala 180 de mir), wekî bavê xwe împaratora romayê bu. Piştê mirinê Marcus Aurelius Commodus tenê împaratora Romayê bu. Bi destpêkê dewrê hûkmê wî va tê hesibandin ku Aştiyê Romayê;bi navê Pax Romana tê nasîn, xilas buye. (Gotarê bixwîne...)- Şah Îsmaîl an jî Şah Îsmaîlê Yekem 1487− 1524, şahê sefewî yê Îranê bû. Di nav elewiyan û kurd de hozanekî pîroz e.
Kalikê wî Safiyedînê Erdebîlî ye. Eslê Şah Îsmaîl kurd bû. (Gotarê bixwîne...)
Aryo Barzan satrapekî Frîgyayê bû ku ji sala 407 berê zayînê heta sala 362 berê zayînê hikumdar bû. Aryo Barzan dijrabûna li dijî şahê farsiyan Artaxerxesê diduyan winda kir. (Gotarê bixwîne...)- Dewlet Xatûn ji 1316'an heta 1320'an melîka (keybanûya) dewleta xurşîdiyan.
Ev pîreka melîkê xurşîdiyan ê 12'em Îzedîn Mihemed bûye. Gava ku merê wê dimire, kurên wan ê şehzadeyê berbijarê text, zarokek 8 salî bûye. Ji ber wê dayika wî Dewlet Xatûn 4 salan di şûna kurê xwe de serweriye li dewleta xurşîdiyan (Lûrên Kûçik) dike. Piştê 4 salan textê ve dewletê derbasê ezbeteke din, ya mala bavê Dewlet Xatûn dibe. Birayê we Îzedîn Mihemed II dibe melîkê Lûristana piçûk. (Gotarê bixwîne...) - Ariyaramna (farsiya kevn:Ariyāramna, yewnanî:Ἀριαράμνης ) kurê Çîspîş û kalikê Daryûsê Mezin e. Di serdema împeratoriya Medî de weke satrapekî girêdayî medan bû. Wî satrapiya Persiya birêve dibir.
Navê wî tê wateya; aramî anî aryanan e.
Navê Ariyaramna di nivîskên Bêstûnê de derbas dibe. (Gotarê bixwîne...) - Abgal, mavê kalekî ku di dema Sûmerîyan de jîya ya. Di dema Sumerîyan de jê re "abgal" tê gotin. Di dema Akadîyan de jî tê gotin ku jê re "Apkallu". Abgal, bi tememî weke xwûdayekî nayê nîşandî. Weke mirovekî ku nîvxwûda tê nîşandin. Tê gotin ku ew ne xwûdayaka. Lê ji aliyekî Xwûda Enkî ve hatîya afirandin li dunyê ji Dîlmun ê. Şandina wî jî, sedeme wê, ew tê nîşandin ku enkî ew şandîya ku ew şarîştaniyê di nava mirovan de pêş bixe. (Gotarê bixwîne...)
Kela Cizîrê yek ji cihên dîrokî û kevnar ên Cizîrê ye.
Li bakûrê Cizîrê li ber ava Dicle ye. Ev kelha xwediyê şatoyeke mezin, di dema Gudîyan de hatiye avakirin, piştî wan di demê Aşûrîyan de ji nû ve hatiye tamîrkirin. Salên pêşî yê îslamiyetê de hindek tamîrat lê hatine kirin û di demê Ebasîyan de jî ciyên xirab boyîn ji aliyê Emerê kurê Ebdilezîz ve hatîne tamîr kirin. Hindek ji vê kehlê bi sê qetî, hindek jî bi du qetî hatiye ava kirin. Tevayê kelhê di demê tekûziya xwe de 365 ode bo. (Gotarê bixwîne...)
Xanedana Jin (çînî: 晉朝), xanedaneke ku di navbera 265-420an de li Çînê hukumdar bû.
Xanedan di sala 265an de ji hêla Sima Yan ve hate damezrandin. Xanedan ji 2 beşan pêk dahat. Beşa rojava (265–316) ku paytext Luoyang an jî Chang'an bû. Beşa rojhelat (317–420) ku paytext Jiankang bû. (Gotarê bixwîne...)
Şaneder an jî Şanedir û Zewî Çemî Şaneder şûnewarin dîrokî ne li Başûrê Kurdistanê. Berî 80.000 salan mirovên neandertal tê de akincî bûn. Şaneder li qezaya Hewlêrê li navçeya Mêrgesorê ye.
Di navbera salên 1957 û 1961’ê de şûnewarnasê (arkeologê) amerîkî Ralph Solecki û tîma xwe ya ji Zanîngeha Colombia di şikefta Şanederê de neh kakûtên neandertalî peyda kirin. Navên wan neh kakûtan danîn Şaneder 1 – Şaneder 9. (Gotarê bixwîne...)- Nîndub, yezdanekî herêmî yê Sumeriyan e. Nîndub, weke yezdanê Lagaşê tê nasîn. Lagaş jî, bi wî tê naskirin. (Gotarê bixwîne...)
Xanedanên Jin û Song
Xanedana Jin (çînî: 金; 1115 - 1234) xanedaneke ku di navbera 1115-1234 an de li Çînê hukumdar bû. (Gotarê bixwîne...)
Pêjgeha Kosovoyê ji xwarin-vexwarinên Kosovoyê re tê gotin. Pêjgeha Kosovoyê ji yên gelên cîran ne cudatir e. Şaxek ji pêjgeha balkanî ye. Di bin bandora xwarin-vexwarinên albanî, yewnanî, romî (tirkî), slavî, îtalî û gelên cîran serb, kroatî û bosnayî de rengê xwe girtiye.
Kosovo dewleteke serbixwe ya nû ye. Berê parek ji Yûgoslavyayê bû. Niştecihên vî welatî pirranî alban in. (Gotarê bixwîne...)- Ebû Muslim Xoresanî di derdorê sala 718an de li Îranê ji dayîk bûye. Qumandarekî navdar yê kurd e. Di maiyeta Ebû Dawid Xalid bin Îbrahîm de xebitî. Bi fermana vî keyî, di sala 750 de xelkê bajarên Xoresanê da isyan kirin. Bi vê bûyerê Xoresan ji bin îdara Emewiyan derxist û xist bin îdara Ebasiyan. Heta sala 754 walîtiya Xoresanê kir. Xelîfê nû ji hêza Ebû Muslim ditirsiya. Ew bi mêvanî dawetî Iraqê kir û roja 13ê sibata sala 755ê de, ew da kuştin.
Ebû Muslimê Xorasanî, bi eslê xwe kurd e. Mîrê herême Xorasane bûya û weke key bûya. Biqasî ku tê zanîn, di deme ku xalifê Ebbasî tên bi ser wî de, ew bi hêza xwe re li ber wan dikeve şer de. Lê weke ku tê zanîn, hêza abbasîyan çî dike û nakê, nikarê wî û hêza wî têk bibe. Ji ber vê yekê re, Xalifê, tê gotin ku xaberê jê re dişêne û doza aşîtîyê lê dike. Wî dewetî qasra xwe dike ku bi hev re levwerin û xwarin bixwûn. ew jî, vê herê dike û bi çend mirovan re diçê qasra xalifê. Li wir, lev tên û di nava hev de levkirinê dikin. Piştre ku li ser xwarinê dirûnihin, ji perwerde piştî wî di deme ku rûniştîya de, çend mirov derdikevin û xwe diavêjina ser wî û hevalên wî û wan dikujin. Bi vê yekê re, êdî ku kuştina wî tê bihiştin, êdî bandora wê pirr mezin li dorê dibêt. Bi teybetî li herême wî li Xorasane dibêt. Piştî kuştina wî re xalifê ku ew li ser serê wê ya bi hêzeke mezin diçê bi ser herême wî de û di şûr di dibuhurêne. (Gotarê bixwîne...)
Wêneyên bijartî
Dîmenekê çandinî ya xelkê Misirê.
Îhsan Nûrî Paşa û jina wî Yaşar Xanim
Wênenîgariyeke Pirtûkxaneya Îskenderiyê
.jpg)
Di dîrokê de îro
Bûyer
- 1147 – Artêşa Selçûqî li Eskişehirê artêşa Xaçperestan têk bir.
- 1917 – Hêzên Lenîn serweriya tevahiya Rûsyayê xistin bin destê xwe. Ev dibê destpêka pîrozbahiya Şoreşa Çiriya Pêşîn.
- 1935 – Haîtî bager çêbû. Di encamê de ji 2000an bêhtir mirovan jiyana xwe ji dest da.
- 1936 – Adolf Hitler û Benito Mussolini yekîtiya Roma û Berlînê pêk anîn.
- 1937 – Serokwezîrê Tirkiyeyê, İsmet İnönü îstifa kir.
- 1960 – Rêveberiya Kubayê hemû kargehên amerîkî tevlî rêveberiya dewletê kirin.
- 1962 – Pênc salên girtîgehê li Nelson Mandela hatin birrîn.
- 1962 – Uganda tevlî Neteweyên Yekbûyî bû.
- 1971 – Komara Gel a Çînê tevlî Neteweyên Yekbûyî bû.
- 1991 – Leşkerên dawî yên Yûgoslavyayê ji Komara Slovenya vekişîn.
Jidayîkbûn
- 1971 – Elif Şafak, nivîskara tirk
Mirin
- 1924 – Ziya Gökalp, nivîskar û siyasetmedarê tirk
Kategorî
Ji bo dîtina binkategoriyan pê li [►] bike