Here naverokê

Portal:Dîrok

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
 

Portala Dîrokê


Dîrok an jî tarîx lêkolîna zanistî ya zemanê berê ye ku bûyerên berê li gorî konteksta kronolojiyê û çavkaniyan bi sedem û netîceyên xwe bi awayekî rexneyî tên nirxandin. Pisporên dîrokê dîroknas (dîrokzan, dîrokvan) in. Dîroknas di lêkolîna zemanê berê de çavkaniyên tarîxî yên wekî belgeyên nivîskî, tecribeyên devkî, nîşanên xwezayî û objeyên maddî wekî berhemên hunerî bi kar tînin.

Dîroknas bi riya vegotinan hewl didin ku zemanê berê fêm bikin û pêşkêş bikin. Bi gelemperî li ser kîjan vegotin bûyerekê herî baş rave dike û li ser muhîmiya sedem û netîceyên wan yên cuda nîqaş dikin.

Herodot, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav tradisyona rojavayê de wek "bavê tarîxê" tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin. Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna tarîxa mirovahiyê ya modern damezrand. (Gotarê bixwînê...)

biguhêre  

Gotarên dîrokê yekî din nîşan bide

  • Image 1 Şakka, xwûdayekî ji dema Sumeran maya dema babil û akadîyan, Şakkar, parastvanê Şivanan a. Şakkar, ewlakarîya şîvanan û kerîyên wan dike. Di dema Sumerîyan de bi navê "şakkan" dihat ser ziman. Weki din jî di dema sumerîyan de, weke navê xwûdayên "Amakandu", û "Sumuqan" jî tê ser ziman. weki din jî, di hin tefsîrna de, navê "Lahar" jî, di vê xalê de hatîya ser ziman. Lê zêde zanîn di vê yekê de li ser Lahar nemana. "Seke" û an jî "keke", di kurdî de weke navê "şivanê serşivan" jî tê ziman. (Gotarê bixwîne...)
    Şakka, xwûdayekî ji dema Sumeran maya dema babil û akadîyan, Şakkar, parastvanê Şivanan a. Şakkar, ewlakarîya şîvanan û kerîyên wan dike. Di dema Sumerîyan de bi navê "şakkan" dihat ser ziman. Weki din jî di dema sumerîyan de, weke navê xwûdayên "Amakandu", û "Sumuqan" jî tê ser ziman. weki din jî, di hin tefsîrna de, navê "Lahar" jî, di vê xalê de hatîya ser ziman. Lê zêde zanîn di vê yekê de li ser Lahar nemana.

    "Seke" û an jî "keke", di kurdî de weke navê "şivanê serşivan" jî tê ziman. (Gotarê bixwîne...)
  • Image 2 Dirava Erdewan IV Erdewan IV, bi navê Artabanus IV jî tê nasîn (bi Parthian: 𐭍𐭐𐭕𐭓), bi xeletî di zanistiyên kevn de wekî Artabanus V tê zanîn, hikûmdarî paşîn ê Împeratoriya Partiyan bû ku ji derdora sala 213an heta 224an hikûm kiriye. Ew kurê Vologases V ê herî biçûk bû ku di 208an de miriye. (Gotarê bixwîne...)
    Dirava Erdewan IV

    Erdewan IV, bi navê Artabanus IV jî tê nasîn (bi Parthian: 𐭍𐭐𐭕𐭓), bi xeletî di zanistiyên kevn de wekî Artabanus V tê zanîn, hikûmdarî paşîn ê Împeratoriya Partiyan bû ku ji derdora sala 213an heta 224an hikûm kiriye. Ew kurê Vologases V ê herî biçûk bû ku di 208an de miriye. (Gotarê bixwîne...)
  • Image 3 Serhildana Elkê an jî Serhildana Beytûşebabê (bi tirkî: Beytüşşebap İsyanı ) di 3ê îlona sala 1924'an de destpê kir. Serhildan, di pêşengiya serbaz Îhsan Nûrî de ji aliyê rêxistina Azadî ya li alaya piyade ya 18emîn ya li navçeya Elkê (Betûşebabê) hate destpêkirin. Serhildanê, di demeke kin de nêviyê alayê da ber xwe û yekemîn serhildana kurdan a piştî sazbûna komarê ye. Ev serhildan, ji taymendiya berxwedanê ku di serhildanên kurdan de bi giranî tên dîtin zêdetir, bi armcan bi destxistina mewziyekê hatiye lidarxistin. Dema ku li Colemêrgê hewildanên sorkirina êşîrên kurd ji bo serhildanê, bi serneketin, serhildan jî tê serkûtkirin. Îhsan Nûrî û hevalên wî derbasî Îraqê dibin. Îhsan Nûrî ku di pêvajoyên dihatûyê de di serhildana Şêx Saîd de cîh girt, di sala 1930'î de ji serhildana Agiriyê re pêşengiyê dike. (Gotarê bixwîne...)
    Serhildana Elkê an jî Serhildana Beytûşebabê (bi tirkî: Beytüşşebap İsyanı ) di 3ê îlona sala 1924'an de destpê kir. Serhildan, di pêşengiya serbaz Îhsan Nûrî de ji aliyê rêxistina Azadî ya li alaya piyade ya 18emîn ya li navçeya Elkê (Betûşebabê) hate destpêkirin. Serhildanê, di demeke kin de nêviyê alayê da ber xwe û yekemîn serhildana kurdan a piştî sazbûna komarê ye. Ev serhildan, ji taymendiya berxwedanê ku di serhildanên kurdan de bi giranî tên dîtin zêdetir, bi armcan bi destxistina mewziyekê hatiye lidarxistin. Dema ku li Colemêrgê hewildanên sorkirina êşîrên kurd ji bo serhildanê, bi serneketin, serhildan jî tê serkûtkirin. Îhsan Nûrî û hevalên wî derbasî Îraqê dibin. Îhsan Nûrî ku di pêvajoyên dihatûyê de di serhildana Şêx Saîd de cîh girt, di sala 1930'î de ji serhildana Agiriyê re pêşengiyê dike. (Gotarê bixwîne...)
  • Image 4 Traianus (bi yewnaniya kevn: Τραιανός, lat. Traianós), nav bi tunî bi latînî: Marcus Ulpius Traianus, (53 li Italica, Hispanya, 8ê tebaxê 117, Kîlîkya) di navbera 98an de heta 117an împaratorê Împeratoriya Romê bû. Bi dagirkirina Mezopotamya, Kîlîkya û împeratoriya Dakya re wî firehkirina împeratoriyeyê herî mezinê dîroka Roma de pêkanî bû. (Gotarê bixwîne...)
    Traianus (bi yewnaniya kevn: Τραιανός, lat. Traianós), nav bi tunî bi latînî: Marcus Ulpius Traianus, (53 li Italica, Hispanya, 8ê tebaxê 117, Kîlîkya) di navbera 98an de heta 117an împaratorê Împeratoriya Romê bû. Bi dagirkirina Mezopotamya, Kîlîkya û împeratoriya Dakya re wî firehkirina împeratoriyeyê herî mezinê dîroka Roma de pêkanî bû. (Gotarê bixwîne...)
  • Image 5 Yek ji çar taxên Darayê Dara, Dare an jî Darê (bi yewnanî: Δάρας, lat. Dáras; di dema Bîzansê de navê wî Anastasiopolîs bûye û di salên 1950'yan de navê wî guhertine jê re gotine Oğuz, lê îro (2010) dîsa navê Dara lê kirin) 30 km li başûrê rojavayê Mêrdînê, li ser rêya Nisêbînê ye. Ev bajarê Mezopotamyayê ku di wexta xwe de bi nav û deng bû, çi mixabin ku ew niha bûye weke gundekî piçekî mezin. Dara, ji aliyê hikumdarê persan Dariyûş III (Dara, Darius) ve hatiye ava kirin. Bajar heta çend sedsalên piştî zayînê carinan di bin hikumdariya Împeratoriya Romayê û car carinan jî di bin ya persan de maye. Di sedsalan 7'an de dikeve destên ereban û heta bi sedsala 15'an jî di bin desthilatiya hikumdarên herêmî de dimîne. Piştî sedsalan 15'an jî bajar dikeve destê osmaniyan. (Gotarê bixwîne...)
    Yek ji çar taxên Darayê

    Dara, Dare an jî Darê (bi yewnanî: Δάρας, lat. Dáras; di dema Bîzansê de navê wî Anastasiopolîs bûye û di salên 1950'yan de navê wî guhertine jê re gotine Oğuz, lê îro (2010) dîsa navê Dara lê kirin) 30 km li başûrê rojavayê Mêrdînê, li ser rêya Nisêbînê ye. Ev bajarê Mezopotamyayê ku di wexta xwe de bi nav û deng bû, çi mixabin ku ew niha bûye weke gundekî piçekî mezin.

    Dara, ji aliyê hikumdarê persan Dariyûş III (Dara, Darius) ve hatiye ava kirin. Bajar heta çend sedsalên piştî zayînê carinan di bin hikumdariya Împeratoriya Romayê û car carinan jî di bin ya persan de maye. Di sedsalan 7'an de dikeve destên ereban û heta bi sedsala 15'an jî di bin desthilatiya hikumdarên herêmî de dimîne. Piştî sedsalan 15'an jî bajar dikeve destê osmaniyan. (Gotarê bixwîne...)
  • Image 6 Patrîsyen (ji zimanê latînî: patricius) kesên arîstrokrat ên Komara Romayê bû. Bêjeya "patrîsyen" ji pater, patres ("bav, pêşeng") de derketî ye. Patrîsyen xwe wek pêmavanê damezrênerên Romayê didît. (Gotarê bixwîne...)
    Patrîsyen (ji zimanê latînî: patricius) kesên arîstrokrat ên Komara Romayê bû. Bêjeya "patrîsyen" ji pater, patres ("bav, pêşeng") de derketî ye. Patrîsyen xwe wek pêmavanê damezrênerên Romayê didît. (Gotarê bixwîne...)
  • Image 7 Komkujiya Zergelê, bi navê Komkujiya li gundê Zergelê jî tê binavkirin, komkujiyek e ku hatî serê kurdan. Komkujiya Zergelê, balafirên şer ên artik di 1ê tebaxa 2015an de ku di saet 4ê sibehê bi bombebarana li ser gundê Zergelê (Qendîl, Başûrê Kurdistanê) re kir. Di vê bombardimanê de ser 10 kurdên sivîl re kurd hatibûn kuştin û biqasî 15 mirovan giran birîndar bûne. Rayadarên tirk, dema ku komkujî kiribûn, gotibûn ku "me çeperên PKKê bombebaran kir". Bi vî rengî jî, xwestibû ser wê binûxûmêne. Rêxistina afûyê jî, raporek li ser komkujiyê Zergelê amade kiribû û gotibû ku "yên ku hatine kuştin, hemû jî sivil in." Partiya Kurd HDP´ê bo lêkolîna li ser komkujiya li gundê Zergelê pêşniyara komisyona lêkolîna komkujiya gundê Zergelê Kir.". Lê ti deng ji meclisê jî derneket. Rayaderên tirk, derdiketin berçapameniyê, bo ku ser komkujiyê binûxûmênin, digotin ku ew cihê ku PKK´yî lê na. Lê çi rasthatin bû ku komkujiya Zergelê di seatên ku komiteya hikimeta tirk di pêşengiya Ferîdûn Sinîrlîoglu de ku bi rayaderên PDK´ê re hevdîtin dikir de ev komkuji tê kirin. Telewisyona alman ARD´ê di nûçeya xwe ya 9´ê tabaxa 2015´ê de dihanî ser ziman ku "Yên li Zergelê hatin kuştin eleqeya xwe bi PKKê re tinebûn" ." . (Gotarê bixwîne...)
    Komkujiya Zergelê, bi navê Komkujiya li gundê Zergelê jî tê binavkirin, komkujiyek e ku hatî serê kurdan. Komkujiya Zergelê, balafirên şer ên artik di 1ê tebaxa 2015an de ku di saet 4ê sibehê bi bombebarana li ser gundê Zergelê (Qendîl, Başûrê Kurdistanê) re kir. Di vê bombardimanê de ser 10 kurdên sivîl re kurd hatibûn kuştin û biqasî 15 mirovan giran birîndar bûne. Rayadarên tirk, dema ku komkujî kiribûn, gotibûn ku "me çeperên PKKê bombebaran kir". Bi vî rengî jî, xwestibû ser wê binûxûmêne. Rêxistina afûyê jî, raporek li ser komkujiyê Zergelê amade kiribû û gotibû ku "yên ku hatine kuştin, hemû jî sivil in."

    Partiya Kurd HDP´ê bo lêkolîna li ser komkujiya li gundê Zergelê pêşniyara komisyona lêkolîna komkujiya gundê Zergelê Kir.". Lê ti deng ji meclisê jî derneket. Rayaderên tirk, derdiketin berçapameniyê, bo ku ser komkujiyê binûxûmênin, digotin ku ew cihê ku PKK´yî lê na. Lê çi rasthatin bû ku komkujiya Zergelê di seatên ku komiteya hikimeta tirk di pêşengiya Ferîdûn Sinîrlîoglu de ku bi rayaderên PDK´ê re hevdîtin dikir de ev komkuji tê kirin. Telewisyona alman ARD´ê di nûçeya xwe ya 9´ê tabaxa 2015´ê de dihanî ser ziman ku "Yên li Zergelê hatin kuştin eleqeya xwe bi PKKê re tinebûn" ." . (Gotarê bixwîne...)
  • Image 8 Fînîkya yan jî Fenîke,[çavkanî hewce ye] şaristaniyeke semîtîk bû ku di navbera 2500 bêrî zayînê û 64 berî zayînê de li xakên îroj Libnan û Sûrî li beravên Deryaya Navîn bajar-dewletên serbixwe serwerî ajotî. (Gotarê bixwîne...)
    Fînîkya yan jî Fenîke,[çavkanî hewce ye] şaristaniyeke semîtîk bû ku di navbera 2500 bêrî zayînê û 64 berî zayînê de li xakên îroj Libnan û Sûrî li beravên Deryaya Navîn bajar-dewletên serbixwe serwerî ajotî. (Gotarê bixwîne...)
  • Image 9 Emitis (Amytis, z. li dor 630 – m. 565 berî zayînê) keça padîşahê medî Kiyaksar (Cyaxares) bû û jina padîşahê babîlî yê Nebûxednesir II (Nebukadnezar II) bû. Amîdia li dor sala 630 berî zayînê ji dayik bûye.[çavkanî hewce ye] Nebûxednesir II ewqas hez ji wê dikir ku wî Baxçeyên Daliqandî (Bexçeyên Hilawistî yên Babîlê) ji bo wê ava kirin. Ev baxçe di nav Heft nuwazeyên cîhanê de ne. (Gotarê bixwîne...)
    Emitis (Amytis, z. li dor 630 – m. 565 berî zayînê) keça padîşahê medî Kiyaksar (Cyaxares) bû û jina padîşahê babîlî yê Nebûxednesir II (Nebukadnezar II) bû. Amîdia li dor sala 630 berî zayînê ji dayik bûye.[çavkanî hewce ye]
    Nebûxednesir II ewqas hez ji wê dikir ku wî Baxçeyên Daliqandî (Bexçeyên Hilawistî yên Babîlê) ji bo wê ava kirin. Ev baxçe di nav Heft nuwazeyên cîhanê de ne. (Gotarê bixwîne...)
  • Image 10 Xanedana Qing (çînî: 清朝; "Qīng Cháo";), xanedaneke ku di navbera 1644-1912 de li Çînê hukumdar bû. Damezrînerê wê malbata Aisin Gioro ya Mançû ye, ku li bakurê rojhilatê Çînê dijî. Ji ber vê yekê, ew wekî xanedana Mançû jî tê binavkirin. Ew xanedana împeryal a paşîn a Çînê ye. Dewleta Mançû, ku li bakurê Çînê ye, di sala 1644an de têkilî bi çend fermandarên Çînê ra danîn, Beijing û Bakurê Çînê bi dest xistin, xanedana qing ava kirin. Li başûrê Çînê, berxwedana pro-Ming li seranserê sedsala 17an dom kir. Xanedana Qing di sedsala 18an de Mançurya ,Turkîstana rojhilat, Tîbet û ji bo demek kurt Nepal bi dest xist. (Gotarê bixwîne...)

    Xanedana Qing (çînî: 清朝; "Qīng Cháo";), xanedaneke ku di navbera 1644-1912 de li Çînê hukumdar bû. Damezrînerê wê malbata Aisin Gioro ya Mançû ye, ku li bakurê rojhilatê Çînê dijî. Ji ber vê yekê, ew wekî xanedana Mançû jî tê binavkirin. Ew xanedana împeryal a paşîn a Çînê ye.

    Dewleta Mançû, ku li bakurê Çînê ye, di sala 1644an de têkilî bi çend fermandarên Çînê ra danîn, Beijing û Bakurê Çînê bi dest xistin, xanedana qing ava kirin. Li başûrê Çînê, berxwedana pro-Ming li seranserê sedsala 17an dom kir. Xanedana Qing di sedsala 18an de Mançurya ,Turkîstana rojhilat, Tîbet û ji bo demek kurt Nepal bi dest xist. (Gotarê bixwîne...)
  • Image 11 Têkoşîna belûcan li Îranê sedemên şer û pêvçûnên dewleta Îranê û gelê belûçî dide nîşan. Gelê belûc bi giştî li parêzgeha Sîstan û Belûçistan (parêzgeh) dijîn. Her wisa hejmareke ji nifûsa wan ya ji Îranê mezintir jî li Pakistanê dijîn. (Gotarê bixwîne...)
    Têkoşîna belûcan li Îranê sedemên şer û pêvçûnên dewleta Îranê û gelê belûçî dide nîşan. Gelê belûc bi giştî li parêzgeha Sîstan û Belûçistan (parêzgeh) dijîn. Her wisa hejmareke ji nifûsa wan ya ji Îranê mezintir jî li Pakistanê dijîn. (Gotarê bixwîne...)
  • Image 12 Serdema Dewletên Şer Dikin Serdema Dewletên Şer Dikin (çînî: 战国时代; "Zhànguó Shídài" sedsala B.Z. 5emîn-B.Z. 221 ) serdemeke dîrokî ya Çîn e. Navbera sedsala B.Z. 5emîn-B.Z. 221an e. Pîştî Serdema Bihar û Payiz des pê dike û bi damezrandina Xanedana Qin dawî dîbe. Wekî Serdema Bihar û Payiz, di wê demêda jî tû hêza Keya tunebu. (Gotarê bixwîne...)
    Serdema Dewletên Şer Dikin

    Serdema Dewletên Şer Dikin (çînî: 战国时代; "Zhànguó Shídài" sedsala B.Z. 5emîn-B.Z. 221 ) serdemeke dîrokî ya Çîn e. Navbera sedsala B.Z. 5emîn-B.Z. 221an e. Pîştî Serdema Bihar û Payiz des pê dike û bi damezrandina Xanedana Qin dawî dîbe.

    Wekî Serdema Bihar û Payiz, di wê demêda jî tû hêza Keya tunebu. (Gotarê bixwîne...)
  • Image 13 Depa axsorkê ku serkeftin wê li ser gelê Lolo pîroz dike . Şulgî, ( bi sumerî 𒀭𒂄𒄀 Sul-ge(-r) bi wateya cîwanê sumer ) keyekî sumerî ye. Bi navê "dungî" jî tê nasîn. Berî zayinê di navbera 2029 –1982 de desthilatdarî kir. 8 salî li desthilatdariyê ma. Şulgî, kurê Ur-nammu bû. Ur-nammu, keyê Xanadana Urê ya sêuemin bû. Bavê Şulgî, çûbû bi ser Gûtîyan de. Di serê bi Gûtîyan de miribû. Piştre, kurê wî, Şulgî, xwestibû ku tola wî hilde. Bi vê yekê, wî gelek şerên ku bi Gûtîyan re kiribûn bûn. Lê Gûtî, serdestîya wan hebû. Li parastgahê navê xwe da nîvîsandin û xwe weke xwûdê danedenzand. Perestgeha wî, heta deme babiliyan bi bandor hebûna xwe doma. Şulgî bi navî xwe parastgah çêkirin û rêyên wan xweşkirin. Bajerên ku ew çû wan, li wan deran perestgeh bi navê xwe li wanderan vekir. (Gotarê bixwîne...)
    Depa axsorkê ku serkeftin wê li ser gelê Lolo pîroz dike .

    Şulgî, ( bi sumerî 𒀭𒂄𒄀 Sul-ge(-r) bi wateya cîwanê sumer ) keyekî sumerî ye. Bi navê "dungî" jî tê nasîn. Berî zayinê di navbera 2029 –1982 de desthilatdarî kir. 8 salî li desthilatdariyê ma. Şulgî, kurê Ur-nammu bû. Ur-nammu, keyê Xanadana Urê ya sêuemin bû. Bavê Şulgî, çûbû bi ser Gûtîyan de. Di serê bi Gûtîyan de miribû. Piştre, kurê wî, Şulgî, xwestibû ku tola wî hilde. Bi vê yekê, wî gelek şerên ku bi Gûtîyan re kiribûn bûn. Lê Gûtî, serdestîya wan hebû. Li parastgahê navê xwe da nîvîsandin û xwe weke xwûdê danedenzand. Perestgeha wî, heta deme babiliyan bi bandor hebûna xwe doma.

    Şulgî bi navî xwe parastgah çêkirin û rêyên wan xweşkirin. Bajerên ku ew çû wan, li wan deran perestgeh bi navê xwe li wanderan vekir. (Gotarê bixwîne...)
  • Image 14 Astabîs, weke yazdanekî cengê tê ser ziman. Yazdanê deme Hûrîyan a. Di dema Hûrîyan re jê re Astabîs ankû "Astabî" tê gotin. Bandûra wî di dema wî de mazin bûya. Heta ku tê gotin ku bandûra çûya û di nava Hîtîtan jî jê re berg kirina û parastgeh çêkirina. Hîtîtan tê gotin ku ji wî "Zababa" digot. "Nîn-Ur" navê Nînûrta di dema Sûmerîyan de ya. Dagerî û ankû sembolên Ninûrta yê ku weke xwûdayakî şer jî tefsîrên der barê de hene, bi Astabîs re tên dîtin. Astabî, bi teybetê weke ku xwûdayê bajarwelatê Kîşê ya. Lê navê Zababa, di demê de li herêmên Mezabotamya bi teybetî bi navê "Ur-Zababa" ankû "Ur-Zababa"´yê Kişî tê ser ziman. Lê bikaqasî ku ji tefsîrên der barê wî de ku hatina kifşkirin, ji wan tê fahm kirin ku ew bandora wê li Akadîyan jî û li Babîlîyan jî bûya û di nava wan de jî çanda wî biçih bûya. (Gotarê bixwîne...)
    Astabîs, weke yazdanekî cengê tê ser ziman. Yazdanê deme Hûrîyan a. Di dema Hûrîyan re jê re Astabîs ankû "Astabî" tê gotin. Bandûra wî di dema wî de mazin bûya. Heta ku tê gotin ku bandûra çûya û di nava Hîtîtan jî jê re berg kirina û parastgeh çêkirina. Hîtîtan tê gotin ku ji wî "Zababa" digot. "Nîn-Ur" navê Nînûrta di dema Sûmerîyan de ya. Dagerî û ankû sembolên Ninûrta yê ku weke xwûdayakî şer jî tefsîrên der barê de hene, bi Astabîs re tên dîtin. Astabî, bi teybetê weke ku xwûdayê bajarwelatê Kîşê ya. Lê navê Zababa, di demê de li herêmên Mezabotamya bi teybetî bi navê "Ur-Zababa" ankû "Ur-Zababa"´yê Kişî tê ser ziman.

    Lê bikaqasî ku ji tefsîrên der barê wî de ku hatina kifşkirin, ji wan tê fahm kirin ku ew bandora wê li Akadîyan jî û li Babîlîyan jî bûya û di nava wan de jî çanda wî biçih bûya. (Gotarê bixwîne...)
Zêdetir gotar
biguhêre  

Wêneyên bijartî

biguhêre  

Di dîrokê de îro

Bûyer

Jidayîkbûn

Mirin

Arşîv – Bêhtir…
biguhêre  

Kategorî

Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Portal:Dîrok&oldid=885361" hatiye standin.