Portal:Dîrok
Jump to navigation
Jump to search
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Dîrokê
Dîrok lêkolîna zanistî ya demên berê ye ku bûyerên berê li gorî konteksta kronolojiyê û çavkaniyan bi sedem û encamên xwe bi awayekî rexneyî tên nirxandin. Pisporên dîrokê dîroknas (dîrokzan, dîrokvan) in. Dîroknas di lêkolîna demên berê de çavkaniyên dîrokî yên wekî belgeyên nivîskî, serpêhatiyên devkî, nîşanên xwezayî û objeyên maddî wek berhemên hunerî bi kar tînin.
Dîroknas bi riya vegotinan hewl didin ku raboriyê fêm bikin û pêşkêş bikin. Bi gelemperî li ser kîjan vegotin bûyerekê herî baş rave dike û li ser giringiya sedem û encamên wan yên cuda nîqaş dikin.
Herodot, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav kevneşopiya rojavayê de wek "bavê dîrokê" tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin. Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna dîroka mirovahiyê ya nûjen damezrand.
Yekem kesê ku dîroka kurdan bi berfirehî nivîsiye Şerefxanê Bedlîsî ye. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên dîrokê
Muatî, Xwedayekî Sumerî ye, der barê wî de tiştekî pir nayê zanîn. Muatî, di binerê Dilmunê de cig digirê. Bi Nabu re têkiliya wî tê danîn. (Gotarê bixwîne...)- Senato (bi latinî: senatus) erka kargerî ya bingehî ya Komara Romê û Împeratoriya Romê bû. Ew ji "senex=pîr" hatî bû afirandin û wûşeyî tê maneyê civata pîran. Di dîroka Romê de wê 509 b.z. de dest pê kir û heta sedsala 6'an dewam kirî bû.
Li Romê ew ser civata kargêriyê bû. Ew ji nêzî 300 endaman pêk dihat. (Gotarê bixwîne...) - Cenga Welatî Ya Libnanê Ya Duyem cengek bû ku li başûrê Libnanê di 6ê hezîrana sala 1982an de dest pê kir û di hezîrana 1985an de bi dawî hat.
Ev ceng dualî bû, aliyek Dewleta Sûrî, Hizbullah, Rêxistina Rizgarkirina Filistînê û beşin din bû, aliyê din jî Îsraîl û komên çekdar ên Xrîstiyanên Maronî bûn. (Gotarê bixwîne...)
Ramses II, fîrewnekî Misirê bû û bi navê Ramsesê mezin jî tê naskirin. Di salên derdora 1320 bz de ji dayik bû. Hukumdariya wî ji salên 1290 bz hetanî B.Z. 1224an yanî 66 salan dewam kiriye.
Kurê Setî I û neviyê Ramses I e. Li dijî Hîtîtan şer kir û gellek perestgeh avakirin. Ji van perestgehan yên herî navdar Abû Sîmbel e. Li cihina navê wî mîna "Ramesès" hatiye nivisandin û ji aliyê Yewnanan ve bi navê "Sésostris" tê naskirin. Piştî Şerê Kadeşê (B.Z. 1286) ê hemberî artêşa Mûwatallî yê Keyê Hîtîtan sînorê ser Orontê bi cih bû. (Gotarê bixwîne...)- Balora Kûruş nivîskeke Kûruşê II li ser baloreke gil de nivisandî ye. Dûv Babîl vegirt şunda Kyros ew nivîska li ser serfiraziyên xwe û armancê xwe nivisandî bû. Ew di 1879an de ji aliyê Hormuzd Rassam de li mizgefta Marduka Babîl hat dîtin.
Balora Kûruş li mûzexaneya British Museum a Londonê
Hin kes bi wê re dê na "Danasîna Mafên Mirovan" herî pêş de . Ji bo di wê da tê gotin ku, azadî hat dane xulamên Babîl û azadiya olan pend dike bi wê re wiha tê gotin. (Gotarê bixwîne...) - Kubîlay Xan ( 23'ê îlona 1215 - 18'ê sîbata 1294) xanê mongolan û damezrênêr û împeratorê yekem yê xanedana Yuan ya Çîn e.
Ew neviyê Cengîz Xan e. Birayê mîrê mongolan Mengu Xan e. Ew birayê Hulagu ye.
(Gotarê bixwîne...) - Prûsya (bi prûsiya kevn: Prūsa; bi latînî: Borussia, Prutenia; lîtvanî: Prūsija; polonî: Prusy; almanî: Preußen) herêmeke dîrokî ye ku bi sedsalan bandora xwe li ser dîroka almanan û Ewropayê kiriye. Paytexta Prûsyaya dawî Berlîn bû. Prûsya di sedsalên hejdeh û nozdehan de demên xwe yên mezintirîn û herî bihêz borand. Di sedsala hejdehan de di bin hikûmdariya Frederîkê Duyem ê Prûsyayê de bû hêzeke gewre li Ewropayê. (Gotarê bixwîne...)
Arşak I (farsî: ارشک Arşak ) damêzrenerî Eşkaniyan bû û wî di navbera 250 b.z. û 217 b.z. de Keyanî karger kir.
Arşak pêşenge Parniyan, gelekî skîtî bûn, yên li başûr rojhelata Derya Mazenderan bicih bû bûn. Li dor 250 b.z. de wan bi pêşengiya Arşak de dest bi serîhildana hembera Seleukidan kir û wan di 238 b.z. de herêma Partistan yan Pehlewanistan kirina bin kargera xwe. (Gotarê bixwîne...)- Mîralay Seîdê Simbêlreş, bi tirkî Miralay Sait Karabıyık, şoreşger û serfermandarekî kurd bû.
Di sala 1863an de li Payîzavaya Wanê hatiye cîhanê[çavkanî hewce ye]. Ji eşîra ertoşî mamedpîran bû. Di dibistana eşîrî ya osmaniyan de dixwîne. Ew demekî li Şamê erka leşkerî de dixebite. Dema ku Şerê Cîhanî yê Yekem diqevime vedigere Wanê, fermandariya artêşa siwariyên ertoşî dike.[çavkanî hewce ye] (Gotarê bixwîne...)
Împeratoriya Bîzansê (bi yewnaniya kevn: Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων) an jî Împeratoriya Romayê ya Rojhelat an Serdema Bîzansê navê nûjen ê Împeratoriya Romê di Serdema Navîn de ye.
Serdema Bîzansê di serdema Antîka Dereng de dest pê dike. Paytexta Romaya rojhilat, Konstantînopolîs (Stembol), bû bajarê herî mezin ê Deryaya Navîn. Di sedsala 5-an de, Barbaran împeratoriya Romê ya rojava, di nav de paytexta Roma bixwe, dagir kirin. Konstantînopolîs bû paytexta Împeratoriya Romê berî dawiya sedsala 5-an. Li rojavayê împeratoriyê êdî împerator tune bûn. Împeratorên Romê ji Konstantînopolîs hukumdariya împeratoriyê domandin. Konstantînopolîs jî paytext dimîne dema ku artêşa Iustinianusê Mezin Roma vegirt. Di sedsala 7-an de, misilmanan du ji sê paran împeratoriya Romayê bi dest xistin: Filistîn, Şam, û Misir. Serdema di navbera serketinên misilmanan û Sefera Xaçperestan a çarem de wekî "Serdema Bîzansê ya Navîn" tê zanîn. (Gotarê bixwîne...)- Dîroka Rûsyayê bi Slavên Rojhilatî dest pê dike. Kêmasî li ser dîroka rûsan beriya sala 864-an tê zanîn, dema ku alfabeya kîrîl hate kifş kirin. Mîrîtiya Kiev , yekem dewleta mezin a ku ji hêla rûsan ve hate damezrandin, ji hêla dagirkirina Mongolan ve di sedsala 13-an de hate hilweşandin. Mîrîtiya Moscow , ku di sedsala 14-an de hate damezirandin, bi demê re pêş ket û di sedsala 16-an de bû Çarîtî ya Rûsyayê . Vê Çarîtî di sedsala 18- an de bihêztir kir û Împaratoriya Rusya ava kir .
Dema ku Rûsya Şerê Cîhana Yekemîn şer dikir, Bolşewîkan, ku ji monarşiyê nerazî bûn, Şoreşa Çiriya Pêşîn sala 1917 çêkir, girseya karkeran û gundiyan bi xwe re kişand in. Piştî vê tarîxê, Rûsya avahiyek dewletek bingehîn a ku li ser bingeha sosyalîzmê ava kir. Ew Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst îlan kir, ku tê de gelek dewletên ku kolonyalîstên Împaratoriya Rûsya ya berê bûn. Şerê Cîhanî yê Duyem bi salan şopand. Yekîtiya Soviyetê, bi serokatiya Rûsya, Peymana Warsaw bi gelek dewletan re li Ewropaya Rojhilat îmze kir û serokatiya Bloka rojhilatê kir . Welatên Bloka Rojavayê jî rêxistina NATO saz kirin. Lêbelê, Bloka Rojhilat, ya ku li pişt Bloka Rojavayî ji hêla aborî û çekdarî ve ye, di salên 1990-an de têk çû. Vê perçebûnê ji hêla Yekîtiya Sovyetê bixwe jî ketibû dû hev. Hemî komarparêzên Soviyet serxwebûna xwe yek bi yek îlan kirin. Di Kanûn 1991 de, Komara Sosyalîsta Federasyona Sovyetê ya Rûsyayê welatek serbixwe bû û Federasyona Rûsyayê ava kir. (Gotarê bixwîne...) 
Yîn û Yang semboleke dualîzmê ye ku tê wateya qencî û xerabiyê.
Dualîzm, (bi kurdî; "duî", "duîtî", "dualî", "dualîtî") xateka bi pergal e felsefî e tîgihiştînî ku bandûra wê li felsefe û fîlosofên ku piştre derketiya bûya ya. Koka gotinê "du" û yan jî "do" ya. Du, di kurdî de wateya didu tiştan a. Di temenê pirranîya hizrên ku li mesobotamîk de heya. Zerdeşt, ew bi felsefe kir û di deme xwe de hanî ser ziman. Bi têgihiştina afirandina "Ahûra Mazda" û "Ehrîman" hanî ser ziman. Ahrîmen xirabiyê û ne başîyê nimînêr dike. Ahûra mazda qancî û başîyê nimînêr dike. Qancî û xirabî timî li ber hevdû di şer de bûna. Bi vê yekê re, aliyekî têgihiştina dûalîsmê tê ser ziman. Piştî Zerdeşt re, çend Felsefe û Filosof hatin û çûn bandûra wê têgihiştinê bi têgihiştin û felsefeye ku wî afirand re lê bû. Bi teybetî di ola Êzîdîtîyê de, divêt ku mirov bahse wê bike. Li temenê qancbûnê bi li dijî xirabiyê re felsefe êdîtiyê, ev têgihiştin di demên wê yên berê de rûniştîya. Piştî êdîtiyê re olên yek-xwûdayî ên weke Cihûtiyê, Filehiyê û Misilmantiyê bixwe jî, di wan de bicihbûya. Minaq, têgihiştina "Bihûşt û Dojeh"ê ku mirov hildê li dest, mirov wê di hemû olan de bibînê. Ev têgihiştin, bi xwe re, wê di olan de bicih dike. Dîroka wê xata felsefik, dem bi dem bûya xwediyê pêşketinê bi demê re. Di têgihiştina Manî de jî heya û Manî hinekî felsefe wê hanîya ser ziman. (Gotarê bixwîne...)
Komara Xweserî ya Sovyet a Sosyalîst a Acaristanê an jî Acaristan an jî Acarî (bi gurcî: აჭარის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა, Acharis Avtonomiuri Sagchota Sotsialisturi Respublika; bi rûsî: Аджарская Автономная Советская Социалистическая Республика, Adjarskaya Avtonomnaya Sovyetskaya Sotsialîstîçeskaya Respublîka) li Başûrê Rojavayê Gurcistana Sovyet a berê komareke xweserî bû. Navçeya rêveberê bajarê Batumê bû. (Gotarê bixwîne...)- Dîroka Başûrê Kurdistanê hemû dîrok û mêjuya Başûrê Kurdistanê dihundirîne. Wek tê zanîn piştî şerê cîhanî yê yekem, cografyaya kurdan ji aliyê dewletên rojavayî û herêmî ve hat parçekirin. Di encamê de Başûrê Kurdistanê di nav dewleta nûava Iraqê de ma. (Gotarê bixwîne...)
- Diocletianus (bi yewnaniya kevn: Διοκλητιανός) navbera salên 284 û 305 de împeratorê Romê bû. (Gotarê bixwîne...)
,_Nisa_mint.jpg)
Wêneyên bijartî
Îhsan Nûrî Paşa û jina wî Yaşar Xanim
Dîmenekê çandinî ya xelkê Misirê.
Wênenîgariyeke Pirtûkxaneya Îskenderiyê
.jpg)
Di dîrokê de îro
Bûyer
- 1902 – Thomas Alva Edison, pîl îcat kir.
- 1926 – Komara Portekîzê bi darbeyeke leşkerî hate xistin.
- 1940 – Li Çewlîgê erdhej çêbû.
- 1964 – Kongreya Neteweyî ya Filistînê li Qudsê hate lidarxistin.
- 1971 – Kovarên Dev-Genç, TOS û AND hatin girtin.
- 1991 – Gerîllayên Eniya Şoreşger a Demokrat a Gelirî, (EPRDF), paytexta Etiyopya Addis Ababayê xistin destê xwe û destek dan hukumdarê çepgir Mengistu Haile Mariam. Bi vî awayî di dîroka Afrîkayê de şerê herî dirêj ê hundurîn jî bi dawî bû. Şer 30 salan ajot.
- 1993 – Li Kamboçyayê ji 25 salan û vir ve cara yekem di bin desthilatiya Neteweyên Yekbûyî de hilbijartinên demokratîk hatin lidarxistin.
- 1995 – Li Rusyayê erdhej çêbû, encama karesatê de 2 hezar kes mirin.
Jidayîkbûn
- 1912 – Patrick White, nivîskarê awistralyayî yê xwediyê Xelata Nobelê
- 1925 – Bülent Ecevit, siyasetmedarê tirk, Serokwezîrê Tirkiyeyê yê 16em
Mirin
- 1849 – Anne Brontë, nivîskar û helbestvana brîtanî
- 1937 – Alfred Adler, bijîşk û avakerê psîkolojiya ferdî yê awistiryayî
- 1986 – Edip Cansever, şaîr û nivîskarê tirk
- 1995 – Tehsîn Taha, hunermendê navdar, li Hollandayê wefat kir
- 2014 – Maya Angelou, şaîra amerîkî
Kategorî
Ji bo dîtina binkategoriyan pê li [►] bike