Iraq

الجمهورية العراقية

كۆماری عێراق

Komara Iraqê


(Ala)	(Nîşan)

Gotina netewî: Allahu Akbar

Sirûda netewî: Mawtini ^[1]

Zimanên fermî

Erebî, kurdî ^[2]

Paytext

Bexda ^[3]
33°20′Bk 44°26′Rh / 33.333°Bk 44.433°Rh

Bajarê mezin

Bexda

Sîstema siyasî

Komar

- Serkomar
- Serekwezîr

Ebdûletîf Reşîd
Mustafa Al-Kadhimi

Rûerd
- Giştî
- Av (%)

438.317 km²
1,1

Gelhe
- Giştî (2016)
- Berbelavî

38.146.025 kes
71,5 kes/km²

Serxwebûn

- 1 çiriya pêşîn 1919, ji Împeratoriya Osmanî.
- 3 çiriya pêşîn 1932, ji Brîtanyayê.

Dirav

Dînarê îraqî

Dem

UTC+3

Nîşana înternetê

.iq

Koda telefonê

964

Iraq an jî Îraq^[4] (bi soranî: Êraq; bi erebî: العراق al-‘Irāq) an jî Komara Iraqê (bi erebî: الجمهورية العراقية, al-Jumhūrīyat al-‘Irāqīya) navê dewleteke federal a Rojhilata Navîn e. Başûrê Kurdistanê û Herêma Kurdistanê di nav sinorên Iraqê de ye.

Dîrok

Pêşdîrok

Gotara bingehîn: Dîroka Mezopotamyayê

Serdema navîn

Desthilata Osmaniyan

Serdema nûjen

Piştî encamdana Şerê Cîhanî yê Yekem, di navbera Împeratoriya Osmanî û dewletên Ewropî de Peymana Versayê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê Osmanî dê serxwebûna dewletên ereb bi şerta mandatiya Fransa û Brîtanyayê qebûl bike. Emîr Faysal 23ê tebaxa 1920an de wek keyê Iraqê hate hilbijartin. Li sala 1922an de di Cemiyeta Netewan de ev mafên van dewletan hatin pejirandin. Bi dûçûna vê rêkeftinê Iraq û Filistîn dê di bin berpirsiyariya Brîtanyayê de, Libnan û Sûrî jî dê di bin berpirsiyariya Fransayê de bin. Lê gelên herêmê ev rewş qebûl nekir.

Kurê Şerîfê Mekeyê Huseyîn; Emîr Faysal li dijî Fransayê serhildanek da destpêkirin ku Sûriyê bike di bin desthilata xwe de lê ev serhildan hate vemirandin. Piştî têkçûnê Faysal tê Iraqê. Iraq di bin hikûmraniya brîtanî de bû û baregehên brîtanî ji aliyê mesihiyên sûryanî ve dihatin parastin.^[5] Her wiha brîtanî xwest ku Iraq ji layê Emîr Faysal ve bê rêvebirin. Gelek efserên iraqî jî sunî bûn û di bin perwerdehiya Jon tirkan de bûn. Dîroknasê kurd Nejat Abdulla dibêje;

“

Rêvebirina dewleta navendî ya Iraqê ingilîz, ji layê çandî ve Jon tirk û di pratîkê de jî jakoben bûn

”

Li vê derê di bin mandateriya îngîlîzan de ji çiriya pêşîn a 1922an heta 1933an keyaniya Iraqê dike û dewletê bi rê ve dibe.

Mandata Brîtanî ya Iraqê

Mandata Brîtanî ya Iraqê an jî Mandata Brîtanî ya Mezopotamyayê di 23ê tebaxa 1921ê hatiye avakirin. Ev mandat di 3ê çiriya pêşîn a 1932an de wek Keyaniya Iraqê hatiye guhartin. Mandat yekem dewlet e ku piştî osmaniyan li Iraqê ava bûye.

Di navbera brîtanî û Melîk Feysel de, di sala 1930î de peymanek hate destnîşankirin. Bi dûçûna vê peymanê, dewleta Iraqê êdî azad dibe û dibe endamê Cemiyeta Neteweyan.^{[çavkanî hewce ye]}

Berî şerê cîhanî yê duyem di nav dewletên ewropayî de li her derê cîhanê de micadeleyek hebû. Ji ber tirsa ketina almanan bo rojhilata navî di gulana 1941ê de Brîtanyayê cardîn Iraq dagir kir û hikûmeteke nêzî xwe ava kiriye.

Keyaniya Iraqê

Keyaniya Iraqê di 3ê çiriya pêşîn a 1932an li ser desthilata Mandata Brîtanî ya Iraqê hatiye îlankirin. Di sala 1937an de kudetayeke neserketî ji aliyê general Bekîr Sidqî ve hat lidarxistin. Di encamê de Bekîr Sidqî hat kuştin.

Di sala 1955an de hikûmeta Iraqê bi armanca alîkariya berxwedanê û aboriyê bi Tirkiyeyê re Pakta Bexdayê destnîşan kir. Îran, Pakistan û Brîtanya jî tevlî vê hevpeymanê bûn.

Di 14ê tîrmeha 1958an de şoreş li Iraqê pêk hat. Di encamê de Komara Iraqê hate damezrandin.

Komara Iraqê

Komara Iraqê di 14a tîrmeha 1958an de bi rûxandina Keyaniya Iraqê hatiye avakirin. Bi avabûna Komara Be'sî ya Iraqê ya di 17ê tîrmeha 1968an de dawî lê hat.

Komara Beesî ya Iraqê

Li sala 1968ê de bi rêberiya hindek pisporên leşkerî derbeya leşkerî pêkhat, di encamê grûpeke têkildarî partiya Be's bû desthilat, û Komara Beesî ya Iraqê di 17ê tîrmeha 1968an de bi rûxandina Komara Iraqê hatiye avakirin. Di nav vê grûpê de jî Sedam Huseyn jêhatî bû û xwe dida pêş.

Serokê dewleta Iraqê, Sedam Huseyn ji tevlîheviyên piştî şoreşa îslamî li Îranê, fersend dît ku êrîşî Îranê bike. Dixwast ku parêzgeha Xûzistanê ku gelheya wê bi giştî ereb in û hemî nefta Îranê ji wir derdikeve, bixe nav axa Iraqê. Di 22ê îlona 1980an de Iraqê êrişî Îranê kir. Vî şerî heşt salan berdewam kir û di 20ê tebaxa 1988an de bi agirbestekê bi dawî bû.

Piştî Şerê Iraqê bi avabûna Komara Iraqê ya di 9ê nîsana 2003an de dawî li Komara Beesî ya Iraqê hat.

Sedsala 21ê

Şerê Iraqê

Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê û hevalbendên wê di 20ê adara 2003an de bi hincêta ku Iraq xwedî çekên komkuj bû li dijî Iraqê şerekî îlan kir. Giraniya şer li ser milê şervanên DYA û Brîtanyayê bû, lê hejmareka kêm ji şervanên welatên mîna Polonya, Danîmarka, Spanya û Awistralyayê jî arîkariya wan kir. Piştevan anko hevalbendên DYAyê di nava Iraqê de hêzên pêşmerge yên herdu partiyên siyasî yên serekî yên Başûrê Kurdistanê anko Partiya Demokrat a Kurdistanê û Yekîtiya Niştîmanî ya Kurdistanê û hinek hêzên erebî bûn. Di encama wî şerî da desthilata Sedam Huseyn li Iraqê bi dawî bû.

Ew şer bi awayekî fermî di roja 1ê gulana sala 2003an bi dawî bû, lê şerê desthilatdariya nû ya Iraqê û dijbêrên wê heta îro jî dewam dike. Lewma jî gelek welatên din hatin rêza hevalbendên Amerîkayê (mîna Korêya Başûr) û hindek jî ji rêza wan derçûn.

Di 8ê adara 2004an de Destûra bingehîn a Demkî ya Rêvebirinê hate îlamkirin. 8ê hezîrana 2004an jî Neteweyên Yekbûyî ev makezagon pejirand.

20ê kanûna paşîn a 2005an li tevahiya Iraqê hilbijartin hatin kirin. Di encamê de hikûmeta nû hate hilbijartin.

Erdnîgarî

Parêzgehên Iraqê


	Bexda (bi erebî: بغداد‎) Selahedîn (bi erebî: صلاح‌الدین‎) Diyala (bi erebî: دیاله‎) Wasit (bi erebî: واسط‎) Meysan (bi erebî: میسان‎) Besre (bi erebî: بصره‎) Zîqar (bi erebî: ذي قار‎) Misena (bi erebî: المثنی‎) Qadisiye (bi erebî: القادسیة‎) Helebce	Babîl (bi erebî: بابل‎) Kerbela (bi erebî: کربلا‎) Necef (bi erebî: نجف‎) Enbar (bi erebî: الأنبار‎) Nînewa (bi erebî: نینوا‎) Dihok (bi erebî: دهوك‎) Hewlêr (bi soranî: هه‌ولێر‎, bi erebî: أربیل‎, lat. Erbîl) Kerkûk (bi erebî: کرکوک‎) Silêmanî (bi erebî: السلیمانیة‎)

Ziman

76% Iraqê bê Zimanê erebî diaxifin, 20% bê Zimanê kurdî diaxifin, an ji bê Kurmancî, Soranî û Hewramî. 4% bê Azerî, Suryanî û Lurî diaxifin.

Dîn

95% - 98% ji niştecihên Iraqê misilman (64% - 69% şiî û 29% - 34% sunî) in. 1% jî mesihî û 1-4% yên din e.^[6]

Mijarên têkildar

Çavkanî

^ Sirûda neteweyî ya kurdan Ey Reqîb e
^ Zimanê fermî li Kurdistanê kurdî ye wek asûrî, turkmenî û ermenî
^ Serbajarê Başûrê Kurdistanê Hewlêr e
^ Rojnameya Evro, Dihok; rojnameya War, Dihok.
^ İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta-2008, r:145
^ "The World Factbook: RELIGIONS; Country Comparison to the World". cia.gov. Ji orîjînalê di 1 îlon 2018 de hat arşîvkirin.

Girêdanên derve

Li Wikimedia Commons medyayên di warê Iraq de hene

[1] Sirûda neteweyî ya kurdan Ey Reqîb e

[2] Zimanê fermî li Kurdistanê kurdî ye wek asûrî, turkmenî û ermenî

[3] Serbajarê Başûrê Kurdistanê Hewlêr e

[4] Rojnameya Evro, Dihok; rojnameya War, Dihok.

[5] İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta-2008, r:145

[6] "The World Factbook: RELIGIONS; Country Comparison to the World". cia.gov. Ji orîjînalê di 1 îlon 2018 de hat arşîvkirin.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

Danegehên kontrola otorîteyê
Navneteweyî	FAST ISNI VIAF WorldCat
Neteweyî	Norwêc Spanya Fransa BnF data Almanya Îsraêl DYA Japon Komara Çekî Awistralya Portûgal Vatîkan
Cografî	MusicBrainz area
Hunermend	KulturNav
Însan	Parlemana Keyaniya Yekbûyî
Yên din	Encyclopedia of Modern Ukraine Historical Dictionary of Switzerland NARA IdRef Ensîklopediya Îslamê