Soranî
| Soranî | ||
|---|---|---|
| کوردی، سۆرانی | ||
| Welatên lê tê axaftin |  Îran Îraq
| |
| Axiverên zimanê zikmakî | 10.000.000 - 12.750.000 kes[1] | |
| Malbata zimanî | Zimanên hind û ewropî | |
| Awayên kevn | ||
| Sîstema nivîsê | Tîpên erebî | |
| Rewşa fermî | ||
| Welatên lê zimanê fermî ye | Îraq
| |
| Sazkerên zimên | − | |
| Kodên zimanî | ||
| ISO 639-3 | ckb | |
Soranî an kurdiya navendî an jî kurmanciya jêrîn, zaravayekî zimanê kurdî ye. Zimanê fermî yê Hikûmeta Herêma Kurdistanê (Iraq) ye. Di rastiya xwe de ev navê devokekê ye ku li nêzîkî Silêmaniyê tê axaftin, lê di pêvajoya dîrokî de navê xwe li hemû devokên zaravayê soranî kiriye. Îro devokên mukrî, kurdî û yên din bi navê soranî têne nasîn. Bi giştî bi tîpên kurdî-erebî tê nivîsandin; herwiha, gotarên bi tîpên latînî jî hene. Soranî zêdetir li Kurdistana başûr û rojhilat tê bikaranîn.
Devokên soranî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- Soranî an hewlêrî (li bajarên Hewlêr, Rewandiz, Kerkûk û li erdê mîrgeha dîrokî ya Soran, tê axavtin.
- Mukriyanî an mukrî (li bajarên Mehabad, Bokan, Pîranşar, hwd.)
- Xoşnawî
- Babanî (li bajarên Silêmanî, Pênciwên, Ranye, hwd.)
- Erdelanî (li bajarên Sine, Kamyaran, Ciwanro, hwd.)
- Cafî an germiyanî (li bajarên Kelar, Kifrî, Xaneqîn, hwd)
- Pişderî
Lihevhatina hevkêşeya ergatîv di kurdiya soranî de
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Lihevhatina rêzê ergatîv di kurdiya soranî de yek ji geşeyên gramêrî yên girîng e ku di zimanê kurdî ya nûjen de rawesta. Hêman gavê dema ku zaravên wekî kurdiya kurmancî û hin qeymên kurdiya başûr hîn jêrrêzê ergatîvî bi tevahî digirin, gelek qeymên soranî —bi taybetî li Hewlêr, Silêmanî, û Mehabadê— veguherî ne ber rêza nomînatîv-akusatîv.[2]
Lê zarava sineyî (ku li Sine, Îranê tê xeberdan) hîn têgihiştinên ergatîv digire, bi taybetî di fiilên nekarî yên borî de.[3]
Rêza ergatîv di kurdiya kurmancî de
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Di hevkêşeya ergatîv de, navdarê fiilê nekarî wekî navdarê tamê fiilê karî tê şîfre kirin (bi navê absolutîv), lê navdarê tamê fiilê karî wekî ergatîv tê nîşandan.
- Ez kitêbê dixwînim.
- Min kitêb xwend.
Min = navdarê ergatîv
kitêb (yj) = tam (obje) ya absolutîv
xwend = fiilê karî ya borî
- Ez du kitêban dixwînim.
- Min du kitêb xwendin.
Min = navdarê ergatîv
du kitêb (pj) = tam (obje) ya absolutîv
xwendin = fiilê karî ya borî
- Ez te dibînim.
- Min tu dîtî.
Min = navdarê ergatîv
tu = tam (obje) ya absolutîv
dîtî = fiilê karî ya borî
- Tu min dibînî.
- Te ez dîtim.
Te = navdarê ergatîv
ez = tam (obje) ya absolutîv
dîtîm = fiilê karî ya borî
Ev rêz bi taybetî ji zaravên kevnar û kevnekî kurdî ye.
Sedemên windabûna ergatîvê di soranî de
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]| Sedem | Terîf |
|---|---|
| Têkiliya zimanî | Têkiliyên zêde bi zimanên ku rêza nomînatîv digirin (wekî farisî û tirkî) sedemê kêm bûna rêza ergatîv bûn.[2] |
| Hewldanên standardkirinê | Cêxistinê standardkirina zimanê nivîsîn û belavokê ya soranî sedemê hilbijartina rêza nomînatîv bû.[4] |
| Siyasetên zimannasî | Polîtîkên dewletî di Iraq û Îranê de geşeya cihêrengiya zimanê kurdî bisînor kirin.[5] |
Binerîneya zanistî ya lihevhatina ergatîvî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- Geoffrey Haig (2004): “Kurdiya soranî nimûneya guherîna di rêza ergatîv û nomînatîv-akusatîv de ye, bi taybetî di zaravên standard de.”[2]
- D.N. MacKenzie (1961): “Herçiqas ergatîv di soranî de winda bûye, lê di zarava sineyî de, têgihiştina wê hîn heye, bi taybetî di fiilên nekarî ya borî de.”[3]
- Gernot Windfuhr (2009): “Di kurdî de ergatîv li gorî demê hatiye diyarkirin, lê kurdiya navîn (soranî) di bin şopandina zimanên nomînatîv de dikeve dûrî ji wê rêzê.”[6]
- W.M. Thackston (2006): “Kurdiya nivîskar û modern a soranî fêrkirina ergatîv jê digire bo hêsankirin û zûfahmî, herweha bi rêza nomînatîv digere.”[4]
- Ludwig Paul (2008): “Soranî ji zaravên din ên kurdî yê ku rêza ergatîv tê windakirin, bi taybetî di hemberî zaravên kevnar de, tê nasîn.”[5]
Zarava erdelanî û kevneşopiya wê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Yek ji zaravên sereke yên kurdiya navîn zarava erdelanî ye, ku di herêma kevn a miratiya Erdelan de tê gotin. Ev herêm rolê sereke lîstin di pêşketina edebiyata nivîsî ya soranî de, bi taybetî di dema miratiya Babanan de. Zarava erdelanî hîn têkildariya kevnar di gramêr û fonolojiyê de digire, herçiqas ew rêza ergatîv bi temamî neparastî ye.[7]
Çavkanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ^ Ethnologue - Kurdish, Central
- ^ a b c Haig, G. (2004). Alignment Change in Iranian Languages. Mouton de Gruyter.
- ^ a b MacKenzie, D.N. (1961). The Dialect of Kurdish of Sulaimaniya and Arbil. Oxford University Press.
- ^ a b Thackston, W.M. (2006). Sorani Kurdish: A Reference Grammar. Harvard University.
- ^ a b Paul, L. (2008). Ergativity in Iranian. In: Comrie, B. (ed.), The World's Major Languages. Routledge.
- ^ Windfuhr, G. (2009). The Iranian Languages. Routledge.
- ^ Windfuhr, G. (2009). The Iranian Languages. Routledge.
| Neteweyî | |
|---|---|
| Yên din | |
| Ev gotara kurt şitlekê ye. Heke tu bixwazî berfireh bikî pê li biguhêre bike. (Çawa?) |