Zimanê esperanto
| Esperanto | ||
|---|---|---|
| Esperanto | ||
Ala Esperantojê | ||
| Bilêvkirin | espeˈranto ⓘ | |
| Afirîner | L. L. Zamenhof | |
| Dîroka pêkhatinê | 1887 | |
| Axiverên zimanê zikmakî | Wekî zimanê zikmakî 1000 an jî çend hezar (2016)[1][2] Hejmarê kesên ku wekî zimanê duyem bi kar tînîn di navbera 63.000[3] û 2 mîlyon in.[4] | |
| Kategorî (pêşniyaz) | Zimanê çêkirî
| |
| Kategorî (pêşniyaz) | ||
| Sîstema nivîsê | Alfabeya latînî, Alfabeya Braille | |
| Kodên zimanî | ||
| ISO 639-1 | eo | |
| ISO 639-2 | epo | |
| ISO 639-3 | epo | |
| LINGUIST List | epo | |
| Linguasphere | 51-AAB-da | |
.svg)
Firehbûna zimanê esperantoyî: bi ya hejmarên endamên komelên esperantoyî | ||
|
|---|
Esperanto (bi navê wê ya orîjînal Lingvo Internacia), zimanekî çêkirî ye ku ji aliyê doktorê çavan ê polonyayî Ludwik Lejzer Zamenhof ve, di sala 1887an de hatiye çêkirin. Di pirtûka wî ya bi navê Fundamento de Esperanto ("Bingehên Esperanto") de ya ku di 1905an de weşandiye, bingeh û rêzikên wê vegotiye.[5][6]
Zamenhofê ku xwe bi navê Dr. Esperanto daye nasîn, fikiriye ku zehmetiyên ragihandinê yên di navbera kesên ziman-cuda de bi saya zimaneke hevpar ê ku fêrbûna wê hêsan be, dê ji holê rabin û bi vê mebestê esperanto çêkiriye. Îro herçiqas zimanê çêkirî yê herî navdar û axiverên wê herî pir ew be jî negihaştiye asta "zimanê navnetewî".[7]
Peyvnasî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Jêderka peyva esperanto dispêre peyva "espérer" a fransî ya ku tê wateya “hêvîkirin”. Ev peyv wekî esperi ketiye esperanto. Reh û paşgirên vê peyvê wekî esper¹-ant²-o³ ye:
- ¹ Ji lêkera esperi tê ya bi wateya “hêvîkirin” e.
- ² Paşgira partîsîpê ye.
- ³ -o’ya ku peywira navdêrî dide bêjeyan.
Navê orîjînal a esperantoyê lingvo internacia ye; lê belê L. L. Zamenhof di Unua Libro ya xwe ya 1887 tarîxî de ya ku tê de esperantoyê dida naskirin, ji xwe wekî Doktoro Esperanto (Dr. Hêvîdar) behs kiriye û piştî wê jî ziman gelek caran bi vê navê hatiye qalkirin.
Dîroka geşedanê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Pêvajoya afirandinê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Zimanê esperanto, ji aliyê Ludwik Lejzer Zamenhof ê polonî yî doktorê çavan hatiye çêkirin û di 1887an de weşandiye.
Mirovên wê herêmê ya ku Dr. Zamenhof tê de bû, bi polonî, rûsî, yîdîş û hwd. dipeyiviyan. Ji bo ku ew gelên ji hev cuda, bi hevre bi hêsanî têkiliyê dînin, zimaneke bi 16 rêzikê bingehîn îcad kiriye ku tu carî naguherin û îstîsnayên wan tune ne. Jêderkên peyvan ji wan ziman û bi gelemperî jî ji zimanên Ewropayê girtiye.
Zamenhof, ji zarokatiya xwe ve xeyal kiriye ku zimaneke çêbike û mirovên ji neteweyên cuda bi hêsanî werin ba hev du. Di demên pêşî de fikiriye ku zimanên latînî û yewnanî basît bike lê belê piştî destpêka fêrbûna latînî fêm kiriye ku bingehên wê tevlihev e û biryar daye ku zimaneke ji serî afirandin jê çêtir e. Ji emrên xwe yên dehî ve xebitiye ku zimaneke wiha çêbike.
Dema fêrbûna xwe ya îngilîzî de Zamenhof hiziriye ku cur bi cur bûna kişandina lêkeran bo kesan ne hewciye û divê basîttir bibe lê belê hîn jî gelek zehmetiyan dikişand ku bêjeyan ji ber bike. Lê dema fêrbûna xwe ya rûsî de tê derxistiye ku bi bikaranîna paşgiran ev pirsgirêk dê siviktir bibe û bi vê riyê de dest bi geşedana zimên kiriye. Bêjeyên vê zimanî ji zimanên Zimanên romanî û zimanên germanî wergirt ku sebaba wê jî di tevahiya dinyê de van zimanan dihat fêrkirin.
Zamenhof di 17ê kanûna pêşîn a 1878ê de bi çend hevalên xwe re him rojbûna xwe ya 19em û him jî jidayîkbûna Lingwe Uniwersala (Zimanê Dinyê) pîroz kiriye. Agahiyeke berfireh a vê asta zimên tune ye, tenê çarîneyeke jê maye.
Di 1881ê de çend guhertinên girîng hat peyitandin wekî navê ziman bû Lingvo Universala; ji cihê herfa w, v hat bicihkirin; paşgira pirhejmarî, -es hat rakirin û -oj hat hilbijartin; paşgira diyarker -l hat lêzêdekirin. Di vê astê de herfên ku îro tune ne mîna á, ć, é, ħ, -ó, ś, ź hîn hene jê pêve paşgira dema niha/fireh -é; paşgira dema borî -u; paşgira dema bê -uj; paşgira raweya hekanî -á; paşgira fermanî -ó; paşgira rader -e yan jî -i ne û cînavên kesîn ji yên îroyîn cuda ne.
Di salên din de Zamenhof bi wergerîna pexşan û helbestên zimanên biyanî bo esperanto, raman û biryarên xwe yên qala zimên aniye asta dawî. Kirpa lêkeran a li kîteyên dawî rakiriye û li ser kîteya berî kîteya dawî biryar daye. Herfên ć, ħ, ś, ź hatiye rakirin û cihên wan bi rêzî ĉ, ĥ, ŝ, ĵ aniye û ji bo dź jî herfa ĝ qebilandiye.
Di sala 1887ê de Zamenhof pirtûka xwe ya bi navê Unua Libro (Pirtûka Yekem) xelas kir û weşand û bi wê, asta ewil a esperanto a ku tê de wê wekî lingvo internacia bi nav kiriye, temam kir. 1887 ji aliyê herkesî ve wekî derketina holê ya esperanto tê qebilandin.
Piştî biryardariya zimên
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Esperanto di salên ewil de berê li Rûsyaya Çarî hat naskirin; lê di dawiyê de gihaşt heta Ewropaya Rojavayê û di 1889a de Arjentînê, di 1901ê de Kanadayê, di 1903an de Cezayirê, Şîleyê, Japonê, Meksîkê û Perûyê, di 1904an de Tûnisê, di 1905an de DYAyê, Gîneyê, Hindûçînê, Nû Zelandayê, Viyetnamê û Ûrûguayê.
Ji xeynî salên Şerê Cîhanî yê Yekem û Şerê Cîhanî yê Duyem, ji 1905an vir ve her sal kongreyên bi temaya Esperanto tê lidarxistin û ev kongre gelek bandor li pêvajoya prestîj û nasandina zimên kirine.
Ji bo biryardariya zimên û baweriya lê tê kirin xurt bibe, di Deklerasyona Bolonyayê de ya di 1905an de hat îmzekirin, bi rêjeya mezin guhertinên li ser esperantoyê hat sînordarkirin û hat ragihandin ku rêzikên li Fundamento de Esperanto dê heta hetayê ji aliyê kesekî ve neyê guhertin.
Di salên 1920an de pêşniyazeke ji Komeleya Neteweyan re hat kirin bo zimanê xebatê ya vê komeleyê bibe esperanto. Di dengdayînê de nûnerên 10 welatan vê pêşniyazê qebûl kir lê ji xêndî nûnera Fransayê, Gabriel Hanotaux. Li gorî wî heke ev pêşniyaz bê pejirandin dê zimanê fransî statuya xwe ya zimanê dinyayê winda bike û madê xwe yên vetoyê ji bo dijberiya vê pêşniyazê bi kar anî. Lê belê piştî du salan Komeleya Neteweyan pêşniyaz kir ku hemû dewletan di mifredatên xwe yên perwerdeyê de cih bidin esperantoyê jî. Di van salan de anarşîzm wekî tevgereke polîtîk gelek piştgirî da esperantoyê. Ji ber van sedeman ji aliyê gelek kesan ve van salan ji bo esperantoyê salên serkeftinê bûn.[8]
Piştî salên 1930an Adolf Hitler gelek axiverên esperantoyê bi seba ew dijberên neteweperstiyê ne, da kuştin. Hitler ji ber ku Zamenhof cihû bû, esperantoyê bi riya qanûnê di 1935an de qedexe kiribû û di pirtûka xwe ya bi navê Mein Kampfê de gotiye ku esperanto ji bo lihevkomkirina cihuyên li ser çar aliyên dinyê hatiye berhemandin.[9] Berevajiya Hitlerê, di van salan de di Îtalyaya Faşîst de li hemberî esperantoyê mudaxileyeke girîng nehatiye kirin, bi ser de di hin broşurên danasîna neteweyê carinan zimanê esperantoyê jî hatiye bikaranîn.
Piştî Şerê Cîhanî yê Duyem, di salên Şerê Sar de her du alî jî fikare dikir ku dê esperanto ji aliyê din ve ji bo zimanê propagandayê bê bikaranîn. Di împeratoriya Japon de tevgera esperantîstên çepgir hat qedexekirin.[10]
Piştî Şoreşa Kewçêrê ya 1917 esperanto li Sovyetê gelek popûler bû, bi ser de Yekîtiya Esparantoyê ya Sovyetê ji aliyê hikûmetê ve vekirî an jî veşartî piştgirî histendiye.[11] Lev Trotskî di bîranînên xwe de qal dike ku Stalin bi xwe jî esperanto fêr bûye.[11] Lê belê piştî 1937ê polîtîkaya Sovyetê ya esperantoyê berevajî bûye û gelek esperantîst avêtine hepsê, şandine kampa Gulagê ya xebatê û sirgûn kirine yan jî daleqandine. Wekî sebeb jî “sîxûri di komeleyê de tê kirin” hatiye rê dan. Herçiqas di dema Stalin de esperanto nehatibe qedexekirin jî axiverbûna wê gelek bi talûke bûye.[12]
Di Şerê navxweyî yê Spanyayê de Spanyaya Franko anarşîst û sosyalîzm û neteweperestên ketelanî qedexe kiribû û di vê eniyê de bikaranîna esperantoyê gelek fireh bû.[13]
Di salê 1954ê de UNESCO, bi Universala Esperanto-Asocio (Yekîtiya Esperantoyê ya Cîhanê) re têkiliya şêwirmendiyê ava kir. Esperanto di salên 1970an de li herêmên din yên cîhanê belav bûye.
Damezrînerê Komara Kurdistanê, Qazî Mihemed dizanîbûye[14].[15] Di sala 1975ê de li Îranê tevgera esperantoyê gihaşt astekî pir bilind û li Tehranê komekî 3000 kesî dest bi fêrbûna esperantoyê kir. Ayetula Xumênî gazî misilmanan kir û xwest ku esperanto fêr bibin û pesnê esperantoyê da ku mirovên dînên wan ji hev cuda dikare bîne li ba hev du. Di semînerên xwe yên Qumê de esperanto bi kar anî. Bi destê dewlet Quran hat wergerandin bo esperanto.
Di salê 1985ê de UNESCO ji welatên NYê xwest ku esperanto li tevlî mifredatên xwe bikin. Esperantîstên li Afrîkayê, di 1991ê de karine ku Kongreya Panafrîka li dar bixe.
Taybetmendiyên rêzimanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Senifandin
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Wekî zimanekî çêkirî Esperanto, bi rasterast ne nêzîkî zimaneke zindî ye. Lê ji ber ferhengsaziyê nêzîkî zimanên romanî ye û ji aliyê dengsazî ve nêzîkî zimanên slavî ye. Ji aliyê watesazî ve nêzîkî malbata zimanên hind û ewropayê. Ji ber ispata navneteweyîbûna esperantoyê di demên dawî de ji aliyê peyvsazî ve nêzikbûna wê û zimanên tirkî û japonî tê qalkirin.
Nivîs
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Esperanto, bi alfabeyeke latînî tê nivîsandin û di vê alfabeyê de gelek herf ji bo esperantoyê hatiye çêkirin. Her herf di heman demê de tenê sembola dengekî ye û çawa tê nivîsandin wiha jî tê xwendin mîna kurdî.
| Herf | Navê wê | IPA | Dengê Kurdî |
|---|---|---|---|
| A a | a | /a/ | a |
| B b | bo | /b/ | b |
| C c | co | /t͡s/ | ts |
| Ĉ ĉ | ĉo | /tʃ/ | ç |
| D d | do | /d/ | d |
| E e | e | /e/ | e |
| F f | fo | /f/ | f |
| G g | go | /g/ | g |
| Ĝ ĝ | ĝo | /dʒ/ | c |
| H h | ho | /h/ | h |
| Ĥ ĥ | ĥo | /x/ | x |
| I i | i | /i/ | î |
| J j | jo | /j/ | y |
| Ĵ ĵ | ĵo | /ʒ/ | j |
| Herf | Navê wê | IPA | Dengê Kurdî |
|---|---|---|---|
| K k | ko | /k/ | k |
| L l | lo | /l/ | l |
| M m | mo | /m/ | m |
| N n | no | /n/ | n |
| O o | o | /o/ an jî /ɔ/ | o |
| P p | po | /p/ | p |
| R r | ro | /r/ an jî /ɾ/ | r |
| S s | so | /s/ | s |
| Ŝ ŝ | ŝo | /ʃ/ | ş |
| T t | to | /t/ | t |
| U u | u | /u/ | u |
| Ŭ ŭ | ŭo | /u̯/ | ~w |
| V v | vo | /v/ an jî /ʋ/ | v |
| Z z | zo | /z/ | z |
Herfa ĥ (x-ya kurdî) di esperantoya nûjen de di kêm bêjeyan de heye. Ji ber sedema bilêvkirina wê zor e, îro gelek caran herfên ĉ, h û k li cihê wê tê bikarannîn. Herfa ŭ, tenê piştî dengdaran tê û dîftong ava dike, ji ber wê jî qet di pêşiya bêjeyan de nayê bikaranîn, du îstisnaya wê hene: navê vê dengê, ŭo û hodengên mîna ŭa!
Di alfabeya esperantoyê de herfên Q, X, W û Y tune ne.
Nivîsandina herfên ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ û ŭ carinan di amûrên elektronîk de mimkin nabe. Ji ber wê jî L. L. Zamenhof pêşniyaz kiriye ku ji bo di van rewşan de bira pergala-h’yê bê bikaranîn: ch, gh, hh, jh, sh û tenê u. Lê ji ber ku jixwe di alfabeyê de herfa h heye, pergala-x’ê tê bikaranîn: cx, gx, hx, jx, sx û ux. Li gorî îstatîstîkên Googleê ya 2007ê di dorhêla înternetê de rêjeya bikaranîna herfên Unicode a alfabeya orjînal ji %77, rêjeya bikaranîna pergala-x’ê ji %14 û rêjeya bikaranina pergala-h’yê dora ji %9 e. Hin bername hene ku herfa ku di pergala-x’ê de hatiye nivîsandin diwergirîne herfa Unicodeê, wekî mînak ji bo Microsoft Windows[16] û Mac OS X[17] û Linuxê[18] bernameyên Tajpi û Amiketo.
Herfên ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ xweserî esperanto ye, herfa ŭ tenê ji bo translîterasyona zimanê belarûsî tê bikaranîn ku di normalê de ev ziman bi alfabeya kîrîl tê nivîsîn.
Bêîstîsna kirpa bêjeyan li ser kîteya berî kîteya dawî ne. Tenê, bi taybetî di helbest û stranan de, -o’ya dawî ya peywira navdêrî dide, dibe bê rakirin. Lê di vê rewşê de cihê wê -o’yê nîşaneya ‘ tê bikaranîn û kirpa bêjeyê jî li ser kîteya dawî dibe.
Rêziman
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Ji xeynî çend îstîsnayên jimartî, komên bêjeyan ên esperanto ji herfa dawî tê fêmkirin.
| Herfa dawî | Cureya bêjeyê | Mînak | Kurdî |
|---|---|---|---|
| -o | navdêr | rapido | lez |
| -a | rengdêr | rapida | lezgîn |
| -e | hoker | rapide | bi lezgînî |
| -i | lêker | rapidi | lezîn |
Li vê mînakê “rapid” reha bêje ye û ji aliyê rêzimanî ve bêwate ye. Reh ji aliyê paşgirên -a, -e, -i, -o ve navdêr, rengdêr, hoker û lêker dibe.
Çend îstîsnayên van rêzikan hene: nun (aniha) an jî preskaŭ (hema hema, kêmzêde) hoker in û bi -e xilas nabin, gelek hokerên bi -aŭ xilas dibin hene. Her wiha cînavên mi (ez/min), vi (tu) hwd bi -i xilas dibin lê ne lêker in. Lê car din jî ev rêzik bi rêjeyeke gelek mezin li ferhengê hatiye peyitandin.
Li hemberî zimanên xwezayî, di esperanto de pir hindik bêjeyên reh hene û qasî 400-500 heb in. Bi pêşgir û paşgir an jî bi riya hevedudanî ji van reh-bêjeyan gelek peyv tê berhemandin û bi wan re kêmzêde li ser hemû mijarên rojane tê axaftin. Lê belê, hejmara reh-bêjeyan bi tevahiya têgînên zanyarî, pîşeyî û hwd digihije dora 15.000an.
Taybetmendiyên sereke yên esperanto ev in: herçiqas mîna kurdî zayendên bêjeyan tune be jî esperanto zayendê ji hev cuda dike; îstîsnayên lêkeran tune ne û bi bi paşgirên 6 raweyan tên kişandin û kişandina lêkeran ji kesan û hejmara kesan bandordar nabe; rewşa diyarker a navdêr heye; rengdêr, hejmar û rewşa navdêran hildigre; hêmanên hevokê dikarin cihên xwe biguherînin lê peywira xwe winda nakin.
Artîkel
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Di esperanto de ji bo artîkela diyarker la tê bikaranîn. Peywira wê mina the’ya îngilîzî ye. Him ji bo bêjeyên yekjimar û him jî ji bo pirjimar tê bikaranîn.
- Infano kuras en ĝardeno. (Zarokekî li bexçeyekî dibeze) – Kîjan zarok û kîjan bexçe ne diyar e.
- La infano kuras en ĝardeno. (Zarok li bexçeyekî dibeze) – Zarok diyar e lê bexçe ne diyar e.
- La infano kuras en la ĝardeno. (Zarok di bexçê de dibeze) – Him zarok him jî bexçe diyar e.
- Infanoj kuras en la ĝardeno. (Zarokan di bexçê de dibezin) – Zarokan ne diyar e lê bexçe diyar e.
- La infanoj kuras en la ĝardeno. (Zarokan di bexçê de dibezin) – Him zarokan him jî bexçe diyar e.
L. L. Zamenhof di pirtûka xwe ya Fundamento de Esperanto de gotiye ku heke bikaranîna wê bi zehmet be, li gorî tercihê qismî an jî bi temamî dikare bê terikandin/neyê bikaranîn.
Hêmanên hevokê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Herçiqas hevoksaziya esperanto wekî kirde-lêker-bireser be jî wate ne girêdayî vê rêzkirinê ye û pir caran tê guherandin. Di esperanto de bêjeyan bi alîkariya paşgira -j-yê ( y tê xwendin) tê pirhejmar kirin. Rengdêra ku navdêr diwesfîne, mîna navdêr paşgira pirhejmarî hildigire wekî erebî û spanyolî. Rengdêr dikare berî navdêr an jî piştî wê were: alta viro ~ viro alta (zilamê dirêj), altaj viroj ~ viroj altaj (zilamên dirêj)
Di esperanto de paşgira diyarker (akuzatîf) (-n) heye ku serbestiya wateya hevokî bi saya wê tê kirin. Paşgira -n tê paş bireserê ya ku di bin bandora lêkerê ye. Heke ev bireser qedîneka rengdêrîn be, her du bêje jî paşgira -n’yê digirin. Heke bireser pirhejmar be, -n, piştî -j’yê tê.
- Mi farbis la ruĝan pordon. (Min deriyê sor boyax kir.)
- Mi farbis la ruĝajn pordojn. (Min deriyên sor boyax kirin.)
- Min farbis la ruĝa pordo. (Deriyê sor ez boyax kirim.)
- La ruĝan pordon farbis mi. (Min deriyê sor boyax kir.)
- Mi farbis la pordon ruĝan. (Min deriyê sor boyax kir.)
- Mi farbis la pordon ruĝa. (Min derî boyaxî sor kir.)
Cînav
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Di esperanto de 9 cînavên bingehîn hene. Cînava 3em a yekhejmar zayendan ji hev cuda dike û cînava 2em ên yekhejmar û pirhejmar yek in.
| yekhejmar | pirhejmar | ||
|---|---|---|---|
| kesê yekem | mi ez, min |
ni em, me | |
| kesên duyem | vi tu | ||
| kesên sêyem |
nêr | li ew, wî |
ili ew, wan |
| mê | ŝi ew, wê | ||
| bêzayend | ĝi ew | ||
| nediyar | oni yek | ||
| vegerok | si xwe | ||
Ĝi, ji bo kirdeyên bêzayend an jî zayendên wan nayê zanîn tê bikaranîn û heke bê xwestin ji bo heywanan re jî tê bikaranîn ên ku zayendên wan tê zanîn. Dema ku zayend ne girîng bin, cînava oni tê bikaranîn. Si tê wateya “xwe”, tu carî nabe perçekî kirdeyê lê ji bo kirdeyê tê bikaranîn a ku bandora lêker li ser î/wê ye. Cînavên ku li bandora lêker in, paşgira -n’yê digirin.
Cînavên bingehîn dema paşgira -a’yê digirin, dibin cînavên xwedîtiyê: Mia a/ê min, via a/ê te,; lia a/ê wî, ŝia a/ê wê, ĝia a/ê wê/wî ilia a/ê wan, onia a/ê yekî/yeke ve sia a/ê xwe.
Mînak:
- Li lavas sin. (Ew xwe dişo.)
- Li lavas lin. (Ew wî dişo.)
- Ili manĝis siajn pomojn. (Sêvên xwe xwarin.)
- Ili manĝis iliajn pomojn. (Sêvên wan xwarin.)
Daçek
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Di esperanto de daçekên ku cih nîşan didin, berî bêjeyan tê bikaranîn. Li cihê hin daçekan heke tevlîhevî dernekeve dibe ku paşgira -n’yê bê bikaranîn.
| Beramber | Mînak | Wate | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Al | (hokera cih û berekê ber bi ... ve |
Mi iris al la lernejo. Li kuras al mia domo. |
Ez çûm dibistanê. Ber bi mala min ve dibeze. | |||
| Anstataŭ | li şûna | Li iros anstataŭ mi. | Ew ê li şûna min here. | |||
| Antaŭ | li ber berê, berî |
Ŝi sidas antaŭ sia domo. Antaŭ li venis ĉi tie, li fartis bone. |
Li ber malê rûdine. Ew berî were vir, baştir bû. | |||
| Apud | li cem, li nik | Ni konstruos domon apud la rivereto. | Em ê li cem çemê maleke ava bikin. | |||
| Ĉe | li (li ser) | Li sidas ĉe la komputilo. | Li ser kompûterê rûdine. | |||
| Ĉirkaŭ | li dor | Ĉevalo kuras ĉirkaŭ la domo. | Hesp li dora malê dibeze. | |||
| Da | (mîqdar) hin, hinek | Ni havis multe da gastoj. | Hin mêvanên me hebû. | |||
| De | (Veqetandek) -ê, -a, -ên ji |
Amed estas la urbo de kurdoj. Ŝi iros de la urbo. |
Amed bajarê kurdan e. Wê ji bajêr here. | |||
| Dum | bo, ji bo | Ili iris dum ok minutoj. | Ji bo heşt deqeyê çûn. | |||
| Ekster | derve | Ŝi iros ekster la urbo. | Ew ê here derveyê bajêr. | |||
| El | ji | Ŝi iros el la urbo. | Ew ê ji bajêr here. | |||
| En | di ... de, li | Ili estas en la domo. | Di malê de ne. | |||
| Ĝis | heta | Mi iros ĝis la domo. | Ez ê herim heta malê. | |||
| Inter | Di navberê de | Li sidas inter la infanoj. | Di navbera zarokan de rûnişt. | |||
| Je | (hokera nediyarî) | Ni matenmanĝos je la oka. Mi kredas je Dio. Donu ĝin je mi. |
Em ê di seat heşta de taştê bixwin. Baweriya min ji Xwedê heye. | |||
| Kontraŭ | li hemberî | Dubo gardas kontraŭ risko. | Guman li hemberî rîskê diparêze. | |||
| Krom | ji xeynî | Ĉiuj iris krom vi. | Ji xeynî te herkes hatin. | |||
| Kun | bi, bi .. re | Ili iros kun vi. | Ew ê bi we re herin. | |||
| Laŭ | li gorî | Ĉiu mezuras aliajn laŭ sia mezurilo. | Herkes serkeftiyên xwe li gorî yên din dipîvin. | |||
| Malgraŭ | ligel, digel, tevî | Mi iris malgraŭ la pluvo. | Ligel baranê ez meşiyam. | |||
| Per | bi | Ni iros al Amed per trajno. | Em ê bi trênê herin Amedê. | |||
| Po | (ji her yekî re) | Po tri Liro por persono. | Ji her yekî re sê lîra. | |||
| Por | bo, ji bo | Mi venis ĉi tien por vidi vin. | Ez hatim vir ji bo te bibînim. | |||
| Post | piştî, paş, dawiyê | Mi parolos post ŝi. | Piştî wê ez ê bipeyivim. | |||
| Preter | pêş, ber | La viro kuras preter hundo. | Zilam li ber kuçikekî dibeze. | |||
| Pri | derheq | Mi pensas ke ŝi parolos pri ni. | Difikirim ku ew ê derheqê me bipeyive. | |||
| Pro | ji bo, ji ber ku | Pro kio vi venis? | Ji ber çi hun hatin? | |||
| Sen | bêyî | Ne iru sen mi. | Bêyî min nere. | |||
| Sub | li bin | Bildo estas sub la aŭto. | Li bin erebeyê wêneyeke heye. | |||
| Super | raser | Birdoj flugas super la urbo. | Çiwîkan li raserî bajêr difirin. | |||
| Sur | li ser | Mi trovis ĝin sur libro. | Min ew li ser pirtûkekî dît. | |||
| Tra | di .. re, tê re, bi riya di ... de |
Ni parolis tra la vojo. | Em di rê de peyivîn. | |||
| Trans | di ser ... re, di ... re | Ni saltis trans la muro. | Me xxwe di ser dîwêr re avêt. | |||
- Ni veturos al Usono. = Ni veturos Usonon. (Em ê seyahetê bikin Amerîkayê.)
- Mi venos en la unua de junio. = Mi venos la unuan de junio. (Ez ê di 1ê hezîranê de werim.)
- Ni iras en la urbo. (Em di nav bajêr re diherin.)
- Ni iras en la urbon. (Em diherin nav bajêr.)
Lêker
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Di esperanto de lêker tenê paşgirên demê digirin û li gorî kesan nayê kişandin.[19]
Di esperanto de 6 raweyên demê hene: -i rader; -as dema niha; -is dema borî; -os dema bê; -u raweya fermanî; -us raweya hekanî. Heke raweya fermanî ji xeynî kesa 2’yemîn bê bikaranîn wê çaxê dibe raweya daxwazî. Ji bilî wan 6 partîsîp hene: -anta, -inta, -onta, -ata, -ita, -ota. Heke -a’yên van paşgiran bi -e’yê bê guhertin, wê gavê ev dibin paşgirên lêkerên hokerî.
Wekî mînak iri (çûn):
- Li iras. (Dihere.) - Li iris. (Çû.) - Li iros. (Dê biçe.)
- Iru! (Biçe!) - Bonvolu iru. (Ji kerema xwe biçe.) - Li iru. (Bira biçe.) - Ni iru. (Em herin.)
- Li irus. (Ew ê biçaya) - Li irus se li ne estus malsana. (Ne nexweş baya ew ê biçaya)
- Iranta (A ku diçe) - Irinta (A ku çûye) - Ironta (A ku dê biçe) hwd.
Lêkerên alîkariyê ev in: povi lêkera karin/kanîn, devi lêkelara divêtin e.
- Vi povas aliĝi nin. (Tu dikarî tevlî me bibî.)
- Vi devis vidi tiun. (Tu divê wê bidîtaya.)
Di esperanto de esti (bûn) jî lêkera alîkariyê ye. Bi saya wê hevokên navdêran tê avakirin. Lê îro forma lêkerkirina bêjeyan jî tê tercîhkirin.
- La ĉielo estis blua. ≈ La ĉielo bluis. (Esman şîn bû.)
- La viro estas instruisto. ≈ La viro instruistas. (Zilam mamoste ye)
- Mi volas esti feliĉa. ≈ Mi volas feliĉi. (Ez dixwazim bibim dilşa.)
Neyînî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Di esperanto de mîna kurdî ji bo neyînîkirina lêkeran “ne” tê bikaranîn. Ne were ber kîjan bêjeyê ew ji aliyê wateyê ve neyînî dibe.
- Mi skribis ĉi tiun. (Min ev nivîsand.)
- Mi ne skribis ĉi tiun. (Min ev nenivîsand.)
- Ne mi skribis ĉi tiun.
- Mi skribis ne ĉi tiun.
Hin bêjeyên bi ne’yê destpê dikin jî hene. Di heman hevokê de du neyînî nayê bikaranîn.
- Mi ne faris ion ajn. (Min tiştekî nekir.)
- Mi faris nenion ajn. (Min tu tişt nekir.)
- Mi ne faris nenion ajn. - Çewt.
Bêjeyên pirsê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Di esperanto de ji bo pirsên erê-na’yê ĉu tê pêşiya hevokê û bi gelmperî bi peyvên “jes(erê)” û “ne(na)” tê bersivdayîn.
- Vi volas lerni Esperanton. (Tu dixwazî esperanto fêr bibî.)
- Ĉu vi volas lerni Esperanton. (Tu dixwazî esperanto fêr bibî?)
Di esperanto de bêjeyên pirsê û hin bêjeyên ku hevokên nesereke ava dikin, li gorî tabloyekî sîstematîk tê berhemandin.
| Ki- pirs |
Neni- hîçî |
i- yeke |
Ĉi- tevayî |
Ti- nîşan |
Ĉi ti- / Ti- ĉi nîşana nêzîkahî | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| -o tişt |
Kio çi |
Nenio ne tu tişt |
io tiştekî |
Ĉio her tişt |
Tio ew tişt |
Ĉi tio / Tio ĉi ev tişt | ||||||
| -u tişt, kes |
Kiu kî, kîjan |
Neniu kesekî |
iu yekî |
Ĉiu herkes, giş |
Tiu ew |
Ĉi tiu / Tiu ĉi ev | ||||||
| -e der, cih |
Kie kû derê, li kû |
Nenie li tu der |
ie şi derekî |
Ĉie li her derê |
Tie wê derê |
Ĉi tie / Tie ĉi li vê derê | ||||||
| -am dem, zeman, wext, çax |
Kiam kengî |
Neniam qet, tu car |
iam di wextekî de |
Ĉiam her dem, her çax |
Tiam wê demê |
Ĉi tiam / Tiam ĉi vê demê | ||||||
| -es xwedîtî |
Kies a/ê kê |
Nenies ne a/ê kesekî |
ies a/ê yekî |
Ĉies a/ê herkesî |
Ties a/ê wê/wî |
Ĉi ties / Ties ĉi a/ê vê/vî | ||||||
| -el şekil |
Kiel çawa/çi awayî |
Neniel ne tu awayî |
iel bi awayekî |
Ĉiel bi her awayî |
Tiel bi wê awayî |
Ĉi tiel / Tiel ĉi bi vê awayî | ||||||
| -al sebeb |
Kial çima |
Nenial ne tu sebebekî |
ial ji ber sebebkî |
Ĉial ji ber her sebebê |
Tial ji ber wê |
Ĉi tial / Tial ĉi ji ber vê | ||||||
| -om mîqdar |
Kiom çend, çiqas |
Neniom hîç, qet |
iom hinek |
Ĉiom hemû |
Tiom hewqas |
Ĉi tiom / Tiom ĉi hewqas | ||||||
| -a cure |
Kia bi çi cure |
Nenia ne bi tu cure |
ia cureyekî |
Ĉia her cureyê |
Tia wê cure |
Ĉi tia / Tia ĉi vê cure | ||||||
Bêjeyên hevedudanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Du riyên berhemandina bêjeyên hevedudanî hene: 1. Du bêjeyên reh tê gihandin. -o hwd.’a bêjeya yekem tê avêtin: Ringo (hingulîsk), fingro (tilî) = ringfingro. 2. Dema gihandina bêjeyan bêjeya yekem -o hwd.’a xwe navêje: ringofingro. Piranî riya ewil tê hilbijartin ji bo berhemandina bêjeyên hevedudanî.[20]
Qertafên çêker
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Ji bo berhemandina bêjeyên nû him paşgir û him jî pêşgiran tê bikaranîn. Paşgir berî -a, -e, -i, û -o’yê tê şixûlandin.
| Peywir | Mînak | Wate | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| bo- | merivatiya ku bi zewacê tê | patro / bopatro fratino / bofratino |
bav / xezûr xweh / xwehmêr, xwehjin | |||
| dis- | veqetandin, weşandin, reşandin | sendi / dissendi atomo / disatomi |
şandin / reşandin atom / atomê hûrkirin | |||
| ek- | destpêkirin | ami / ekami lerni / eklerni |
hezkirin / dilgirtin fêrbûn / dest bi fêrbûnê kirin | |||
| eks- | kevn, berê | edzo / eksedzo | mêr / mêrê berê | |||
| fi- | derî ehlaq | homo / fihomo vorto / fivorto |
mirov / mirovê bêehlaq bêje / çêr~xeber | |||
| ge- | ji bo pirhejmarkirina zayendên tevlihev | patro / gepatroj sinjoro / gesinjoroj lernejo / gelernejo |
bav / dêûbav camêr / camêr û xaniman dibistan / dibistana ku ji aliyê zayendê ve tevlihev | |||
| mal- | dijraberîkirin | granda / malgranda riĉa / malriĉa dekstrume / maldekstrume |
mezin / biçûk zengîn / hejar ber bi hêla saetê ve / berevajiya hêla saetê | |||
| mis- | çewt, xelet | akuzi / misakuzi | tawanbarkirin / tawanbarkirina neheqî | |||
| pra- | berê, pêşî, kevnar | avo / praavo patro / prapatroj besto / prabesto kurda / prakurda |
bapîr / bavê bapîr bav / pêşî~ ba û kal heywan / heywana berî dîrokê kurdî / kurdiya berê~pêşî | |||
| re- | tevgerên dubarekirî | sendi / resendi konstrui / rekonstrui aboni / reaboni |
şandin / zivirandin avakirin / restore kirin abonebûn / tezekirina abonetiyê | |||
| Peywir | Mînak | Wate | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| -aĉ. | nexweşkirin, xirakirin | domo / domaĉo skribi / skribaĉi |
xanî / holik nivîsîn / nivîsîna xira | |||
| -ad. | tevgera ku bi çêkirina xwe dewam e | kuri / kuradi / kurado parolo / paroli / paroladi / parolado |
bezîn / beza berdewam / bez peyv / peyivîn / peyivîna berdewam / peyv | |||
| -aĵ. | şênberkirin, girgînkirin | manĝi / manĝaĵo trinki / trinkaĵo |
xwarin (lêker) / xwarin (navdêr) vexwarin (lêker) / vexwarin(navdêr) | |||
| -an. | endam, -î | Usono / Usonano ŝipo / ŝipano |
DYA / Amerikî (kesê ji gelê DYAyê) keştî / yek ji ehlê keştiyê | |||
| -ar. | kom, komek, civat | arbo / arbaro vorto / vortaro |
dar / daristan bêje~peyv / ferheng | |||
| -ĉj. | ji bo xitaba jidil a mêran; bêje di nav de tê kurtkirin, -o |
patro / paĉjo amiko / amiĉjo Mihemed / Miĉjo, Miheĉjo |
bav / bavo~baviko heval / hevalê hêja Mihemed / Memo | |||
| -ebl. | ihtimal -karîn/kanîn | kredi / kredebla vidi / videbla |
bawerkirin / ya-yê baweriyê dîtin / ya-yê dîtinê | |||
| -ec. | -î, -tî | amiko / amikeco bona / boneco kurdo / Arabeco |
heval / hevaltî baş / başî kurd / kurdî|kurdewarî | |||
| -eg. | mezinkirin, zêdekirin, tevlîkirin | domo / domego varma / varmega bona / bonega ridi / ridegi |
mal / seray germ / pir germ baş / bêkêmasî kenîn / pirqînî jê çûn | |||
| -ej. | cih, -geh | lerni / lernejo vendi / vendejo juĝi / juĝejo kuiri / kuirejo hundo / hundejo senakva / senakvejo |
fêrbûn/ dibistan firotin / firoşgeh darizandin / dadgeh xwarin çêkirin / pêjgeh kûçik / koxik tî / çol | |||
| -em. | meyldarî, kêf ji (tiştekî) hatin | ludo / ludema paroli / parolema |
lîstik / lîstikvan, kesê ku kêfa wê/wî ji lîstikê tê peyivîn / peyivok | |||
| -end. | diviyatî, mecbûrî | pagi / pagenda legi / legenda |
(heqê tiştekî) dan / a-ê danê xwendin / a-ê xwendinê | |||
| -er. | yapı taşı, küçük parça | ĉeno / ĉenero fajro / fajrero neĝo / neĝero ligno / lignero |
zincîr / helqe agir / çirûsk berf / hebên berfê êzing / qirçik | |||
| -estr. | rêveber, pêşawa | lernejo / lernejestro urbo / urbestro cent / centestro |
dibistan / rêvebera dibistanê bajar / seroka şaredariyê sed / sitvan | |||
| -et. | kêkirî | domo / dometo libro / libreto varma / varmeta ridi / rideti |
xanî / xanîk pirtûk / pirtûkok germ / şîregerm kenîn / besimîn | |||
| -i. | cih û war, -istan | Meksiko / Meksikio kurdo / Kurdio patro / patrio |
Bajarê Mexico City/ Meksîka kurd / Kurdistan bav / welatê bav û kal | |||
| -id. | berhem, çêlik hwd. | kato / katido reĝo / reĝido Adamo / adamido |
pisîk / çêlîka pisîk şah / prens~pismîr Adem / benîadem | |||
| -ig. | lebatî | morti / mortigi pura / purigi |
mirin / kuştin paqij / paqijkirin | |||
| -iĝ. | tebatî | naski / naskiĝi ruĝo / ruĝiĝi ano / aniĝi |
welidandin / welidîn sor / sorbûn endam / endambûn | |||
| -il. | alav | ludi / ludilo ranĉi / ranĉilo |
lîstin / pêlîstok jêkirin / kêr | |||
| -in. | paşgira ku bêjeyan mê dike |
bovo / bovino patro / patrino |
ga / manga~çêlek bav / dayik | |||
| -ind. | a-ê çêkirinê | memori / memorinda ami / aminda |
bibîranîn / a-ê bibêranînê hezkirin / a-ê hezkirinê | |||
| -ing. | tiştên mîna qewlik | glavo / glavingo kuglo / kuglingo |
şûr / kalan gule / fîşek | |||
| -ism. | doktrîn | komuna / komunismo Esperanto / Esperantismo |
hevpar / hevparî~komunîzm esperanto / esperantistî | |||
| -ist. | kesê ku di pîşeyekê de, bi peywirê kar dikin |
Esperanto / Esperantisto instrui / instruisto dento / dentisto abelo / abelisto |
esperanto / esperantîst fêrkirin / fêrker~mamoste diran / diransaz mêş / mêşvan | |||
| -njo. | ji bo xitaba jidil a jinan; bêje di nav de tê kurtkirin, -ê |
patrino / panjo Delal / Evin, Evinjo amikino / aminjo |
dayik / daykê Evîn / Evînê hevala keçik / hevala hêja | |||
| -obl. | pirbûn | du / duoblo tri / trioblo |
du / dumend, du libî sê / sê libî | |||
| -on. | ji hejmaran kesr çêdike | tri / triono cent / centono du / duono kvar / kvarono |
sê / ji sêyê yek, 1/3 sed /ji sedî yek iki / yarım dört / çeyrek | |||
| -op. | bi tevahî, bi komê | du / duope kiom / kiomope |
du / bi cot çend, çiqas / bi çenda | |||
| -uj. | tiştên ku riştan dhewîne | mono / monujo abelo / abelujo |
pere / cizdan mêş / kewar | |||
| -ul. | kes, ferd | juna / junulo proksima / proksimulo multinfana / multinfanulino |
xort / kesê xort nêzîk / cîran pir zarokî / jinê pir zarokî | |||
| -um. | paşgira bêrêzik | kolo / kolumo brako / brakumi |
stû / bendik pî / himêzkirin | |||
Ev qertafên çêker ên fermî ne, lê belê hin bêjeyan ku bi qîmeta qertafên çêker in[6] û di fermîyetê de tune bin jî hin qertafan jî tê şixûlandin.[21]
Statuya zimên
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Herçiqas Esperanto heta niha wekî zimanekî fermî nehatibe pejirandin jî hin ceribên wê hene.
Esperanto, di Moresnetê pirzimanî de ji aliyê axaftin ve gihiştiye rêjeyeke bilind û di demên dawiya wê de fermîkirina zimên ketibû rojevê, lê piştî Belçîka di salê 1920a de vê herêmê tevlî xwe kir, ev tişt pêk nehat.
Girava Roseê mîkrodewlet ku di salê 1968ê de li Deryaya Adriyatîk de li ser platformeke biçûk de hatibû damezrandin, Esperanto wekî zimanê fermî pejirandibû lê belê tu dewlet wê bi riya fermî nas nekiriye.
Hikûmeta Çîn ji 2001ê vir ve di china.org.cn.ê de ji bo nûçeyên rojane esperanto jî bi kar tîne. Her wiha di Radyoya Navneteweyî de û kovara înternetê, El Popola Ĉinioyê de jî esperantoyê bi kar tîne.[22]
Wersîyona esperanto ya malpera fermî ya Vatican Radio heye.[23]
Di nav civaka esperanto de hin esperantîst hene ku bi seba bêalîgirbûna esperantoyê dê xira bibe, piştgitî nade fermîkirina esperantoyê.[24]
Perwerdeya esperantoyê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Piraniya esperantîstan bi hêzên xwe yên taybet bi riya kirêb, vîdeo hwd. fêrî esperanto bûne. Bi belavbûna înternetê gelek kes bi riya Lernu! û Duolingo fêrî esperanto bûne. Li gorî hejmara 2018a (Sibat) 1 240 000 kes li qûrsa esperantoyê ya Duolingoyê tomarkirî ne. International Academy of Sciences a li San Marino wekî “Zanîngeha Esperanto” tê binavkirin ji ber ku him zimanê perwerdehiyê û him jî rêveberiyê ya fermî bi zimanê esperanto ye.[25][26]
_2017.svg)
Esperanto di mifredata dibistanan de gelek kêm tê bikaranîn, yên hene jî mîna projeya pîlot a Zanîngeha Manchesterê ne û di kêm dibistanan de tê meşandin û armanca wan jî bandora esperantoyê ye.[27] Lê wekî beşa lîsansê û bilindtir, di kêm welatan de perwerdehiya wê tê dayîn, mîna çend zanîngehên dewletê an jî saziyên taybet ên Çîn û Mecaristanê. Zanîngeha Eötvös Loránd a Budapeşteyê ji 1966an heta 2004an de ji beşa Interlinguistics û Esperantoyê wekî asta lîsansê perwerdehî dida û piştî ev beş bû lîsansa bilind.[28][29] Herwiha Saziya Perwerdehiyê ya Mecarî, ji 1966a vir ve esperanto wekî zimaneke serbixwe û biyanî qebûl dike û li tevahiya welêt ji bo asta yekem, asta navîn û asta bilind azmûnên esperanto lidardixe.[30].
Zanîngeha Adam Mickiewicz a Polonyayê jî di beşa Interlinguistics de dîploma dide.[31]
Senatoya Brezîlê di sala 2009a de, pêşnûmayekî pejirand ku li gorî wê di dibistanên dewletê de heke bê xwestin, dikare perwerdehiya esperantoyê bê dayîn. Ji hêla din ev pêşnûma heta 2015a nehatiye pejirandin.[32][33][34]
The Institute of Cybernetic Pedagogy at Paderborn (Almanya), li ser xwendekarên fransî-axiver xebateke çêkir ku li gorî encamê[35] ji bo fêrbûna çar zimanê divê hewqas mudet divê:
- 2,000 saet ji bo zimanê almanî
- 1,500 saet ji bo zimanê îngilîzî
- 1,000 saet ji bo zimanê îtalî (an jî zimaneke din a romanî)
- 150 saet ji bo esperanto
Hin xebatên din ên li Zelanda Nû[36], DYA [37][38][39], Almanya[40], Îtalya[41] û Awistralya[42] rê didin ku ji bo fêrbûna zimanên biyanî, esperanto bingeheke hêsankirinê ava dike
Esperanto wekî zimanê zikmakî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Zimanê zikmakî yên kêmzêde 1000 kesan esperanto ye. Ev kesan bi gelemperî zarokên wan esperantîstan in ku di civînên esperantoyê de li hev hatine û zimanê wan ên hevpar tenê esperanto ye.[43]
Saziyên esperantoyê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Gelek rêxistinên cihî û navneteweyî yên esperantoyê hene ku xebatên li ser esperantoyê dimeşînin. Wekî mînak; Universala Esperanto-Asocio (UAE) [Komeleya Cîhanê ya Esperanto], di 95 welatan de xwediyê şaxên cihî ye û têkilaya wê ya fermî bi Neteweyên Yekbûyî û UNESCO re heye, bi UNICEF re jî li ser şêwirmendî di nav ragihandinê ye. UAE bi riya pereyê piştgirî dide Akedemio de Esperantoyê ku ev rêxistin karbidestiya birêkûpêkkirina zimanê esperantoyê hildigre. Wekî mînak TEJO (Tutmonda Esperantista Junulara Organizo – Rêxistina Esperantîstên Ciwan ên Cîhanê) li sîwana UAE ye.
Civak
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Esperanto îro bi piranî ji bo seyahet û ragihandina li ser înternetê tê bikaranîn. Pirtûkoka Pasporta Servo ya ku her sal tê weşandin, navnîşanên esperantîstên serî lê dane, dihewîne. Kes û malbatên ku xwe lê tomar kirine, esperantîstên ku hatiye bajarên wan, derfeta mêvankirinê didin wan û li bergîdana wê ew jî di seyahetên xwe de dibin mêvanên esperantîstên din ên di Pasporta Servo de tomarkirî ne.[44]
Di nav civaka esperantoyê de her sal bi rêk û pêk hin civîn tê lidarxistin. Internacia Junulara Kongreso (Kongreyê Ciwanan a Navneteweyî) kongreyeke salî ya esperantîstên ciwan in ên ku esperanto dizanin. Her sal dora 400 kes beşdarî vê kongreyê dibin. Esperanto@Interreto-seminarioj (semînerên esperanto-li înternetê), Universala Kongreso (Kongreya Gerdûnî) ya her carê dora 1500 beşdarvanên wê dibin û Internacia Seminario (Semînera Navneteweyî) ya şahiya sersalê ya li Almanyayê ye, civînên herî navdar in.
Esperanto li înternetê ji jiyana rojane belavtir e, ji ber ku esperantîst bi gelemperî li herêmên ji hev dûr in, dijîn û rêxistinên ku vê bikaranînê vedikolin hene.[45] Li înternetê komên e-peyaman ên ku ji aliyê esperantîstan ve hatiye avakirin[46], komên nûçeyan, malperên ji bo fêrkirina esperantoyê[47], rûpelên kanala televîzyonê û radyoyên esperanto, gelek bernameyên kompûterê û wergerên esperanto yên malperên pirzimanî û gelek blogên esperanto hene. Di wîkîpediyaya esperanto de di 2018a de qasî 245 248 gotar hene û di mehê de 117 366 car tê tikandin.[48]
Ji wan kesan re yên ku tevlî civata esperantoyê bûne, esperanto bi kar tînin û piştgirî didin tevgera esperantoyê esperantîsto tê gotin
Roja Zamenhof
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Rojbûna Zamenhof, 15ê kanûna pêşîn, wekî Roja Esperantoyê ya Cîhanê tê pîrozkirin.
Nîşan
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Nîşana esperantoyê ya herî navdar stêrka kesk e. Ev stêrk li ser ala esperantoyê jî heye. Rengê stêrkê hêviyê û pênç goşe jî pênç parzemînê nîşan dide.
Çand
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Raboriya esperantoyê digihije berî esperantoyê. Zamenhof di dema afirandina ziman de gelek wergeran çêkir ji bo rexnekirina bikaranîna hêmanên ku diceribîne. Gelek berhem jî ji aliyê esperantîstan ve hat nivîsandin û wergerandin bo esperanto.
Nivîskarê herî navdar ê esperanto dinivîsîne, Claude Piron û William Auld ku Auld du sê caran ji bo xelata Nobelê hat pêşniyazkirin. Harold Brown nivîskarê şanonameyê herî navdar e.
Bi gelemperî kovara Monato di nav rojname û kovarên esperanto de, ya herî bi prestîj tê qebûlkirin ku ji 1979ê vir ve li Belçîkayê tê weşandin. Taybetmendiya wê ya din ev e ku nûçeyên ku qala welatekî tê weşandin ji aliyê nivîskarê ji wê derê tê nivîsandin.
Stranbêjên herî navdar ên esperantoyê ev in: Kaj Tiel Plu, Kajto (folk); Dolchamar, Persone, Sonic Youth (rock); La Pafklik, Freundeskreis (rap); Akordo (akapella); Lou Harrison, David Gaines (klasik).
Fîlmên metrajdirêj ên bi esperanto hatine kişandin jî hene.[49]
Rexne
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Rexneyên ku li hemberî esperantoyê tê kirin, li ser navneteweyî-nebûna wê giran dibe. Li gorî nêrîna wan kesan ev e ku bingeha esperanto li ser malbata zimanên hind û ewrûpayê hatiye avakirin û ev jî wê dike zimanekî ewrûpî ne cîhanî. Hin rexne li ser tercîhên deng û herfên wê giran dibe û rexneya herî mezin jî ev e ku esperanto ev 131 sal e heye lê nikariye bibe zimanekî gerdûnî, wê demê ew çawaniya zimaneke gerdûnî nahewîne.
Li ser rêzimanê jî ev rexne tê kirin: ji ber hebûna zayenda peyvan, esperanto wekî zayendperestî tê tawanbarkirin (paşgira -in ji bo diyarkirina mê tê bikaranîn)[50] û bandora rewşa diyarker û pirhejmariya navdêran li ser rengdêran.[51]
Ji xeynî rexneyên devkî ji bo alternatîf bibe gelek zimanên din ên çêkirî jî hatiye çêkirin. Hinek ji wan piştî wekî nûkirina esperanto peyde bûne û hinekî din jî li ser bingeheke azad hatiye avakirin. Bi gelemperî ji wan zimanan re yên ku piştî esperantoyê hatiye çêkirin esperantido tê gotin û hinek ji wan ev in: Lojban, Ido, Toki Pona, Novial, Lingua Franca Nova, Sona, Mirad, Kotava, Interlingua, Noxilo.
Çend gotinên pratîk ên bi esperanto
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]| Kurdî | Esperanto | IPA |
|---|---|---|
| Rojbaş | ⓘ | [sa.ˈlu.ton] |
| Erê | ⓘ | [ˈjes] |
| Na | ⓘ | [ˈne] |
| Spêdebaş | ⓘ | [ˈbo.nan ma.ˈte.non] |
| Êvarbaş | ⓘ | [ˈbo.nan ves.ˈpe.ron] |
| Şevxweş | ⓘ | [ˈbo.nan ˈnok.ton] |
| Bi xatirê te | ⓘ | [ˈdʒis (la) re.ˈvi.do] |
| Navê te bi xêr? | ⓘ | [ˈki.o ˌes.tas ˌvi.a ˈno.mo] |
| Navê min Marko ye. | ⓘ | [ˌmi.a ˈno.mo ˌes.tas ˈmar.ko] |
| Tu çawan î? | ⓘ | [ˈki.el vi ˈfar.tas] |
| Ez baş im. | ⓘ | [mi ˈfar.tas ˈbo.ne] |
| Gelo tu bi esperanto dizanî? | ⓘ | [ˈtʃu vi pa.ˈro.las ˌes.pe.ˈran.te] |
| Ez te fehm nakim. | ⓘ | [mi ˌne kom.ˈpre.nas ˌvin] |
| Baş e | ⓘ | [ˈbo.ne] |
| Temam | ⓘ | [ˈbo.ne] |
| Spas | ⓘ | [ˈdan.kon] |
| Spasxweş | ⓘ | [ˌne.dan.ˈkin.de] |
| Ji kerema xwe re | ⓘ | [bon.ˈvo.lu] |
| Li min bibore! | ⓘ | [par.ˈdo.nu ˈmin] |
| Bijî! (dema mirov dipişke) | ⓘ | [ˈsa.non] |
| Ser xêrê be | ⓘ | [ɡra.ˈtu.lon] |
| Ez ji te hez dikim | ⓘ | [mi ˈa.mas ˌvin] |
| Zehmet nebe, ka bîreyekê bide min! | ⓘ | [ˈu.nu bi.ˈe.ron, mi ˈpe.tas] |
| Avdestxane li kû ye? | ⓘ | [ˈki.e ˈes.tas ˈla ˌne.tse.ˈse.jo] |
| Eva ha çi ye? | ⓘ | [ˈki.o ˌes.tas ˈti.o] |
| Ewa ha kûçik e | ⓘ | [ˈti.o ˌes.tas ˈhun.do] |
| Emê hez bikin! | ⓘ | [ni ˈa.mos] |
| Aştî! | ⓘ | [ˈpa.tson] |
| Min dest bi hînbûna esperanto kiriye. | ⓘ | [mi ˈes.tas ˌko.men.ˈtsan.to de ˌes.pe.ˈran.to] |
Çavkanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ^ Harald Haarmann, Eta leksikono pri lingvoj, 2011, archive date March 4, 2016: Esperanto … estas lernata ankaŭ de pluraj miloj da homoj en la mondo kiel gepatra lingvo. ("Esperanto has also been learned by several thousand people in the world as a mother tongue.")
- ^ Jouko Lindstedt, Jouko, Oftaj demandoj pri denaskaj Esperant‑lingvanoj ("Frequently asked questions about native Esperanto speakers"), archive date March 3, 2016.
- ^ "Nova takso: 60.000 parolas Esperanton" [New estimate: 60.000 speak Esperanto] (in Esperanto). Libera Folio. February 13, 2017. Retrieved February 13, 2017.
- ^ "Esperanto" (20th ed.). Ethnologue. Retrieved October 6, 2017.
- ^ "Esperanto." Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2012
- ^ https://govarametin.com/hemereng/زمانێ-ئەسپهرانتۆ-esperanto/
- ^ Byram, Michael (2001). Routledge Encyclopedia of Language Teaching and Learning. Routledge. ss. 464.
- ^ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 24 îlon 2015 de hat arşîvkirin, roja gihiştinê 26 sibat 2018
{{citation}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk) - ^ HyperCard Stack, Michael Urban, ji orîjînalê di 1 çiriya paşîn 2008 de hat arşîvkirin, roja gihiştinê 26 sibat 2018
- ^ Lins, Ulrich (2008). "Esperanto as language and idea in China and Japan". Language Problems and Language Planning. John Benjamins. 32 (1): 47–60.
- ^ a b https://www.marxists.org/archive/trotsky/1940/xx/stalin/ch04.htm
- ^ Ulrich Lins: Die gefährliche Sprache. Die Verfolgung der Esperantisten unter Hitler und Stalin. Bleicher: Gerlingen, 1988, p. 220 and elsewhere.
- ^ [1], nodo50.org, 26.2.2018
- ^ Chaliand, Gérard (1993). A People Without a Country: The Kurds and Kurdistan. Zed Books. r. 132.
- ^ http://www.nerinaazad.info/news/life/people/psawa-qaz-muhammedin-oglu-el-qaz-ile-roportaj[girêdan daimî miriye]
- ^ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 23 çiriya paşîn 2016 de hat arşîvkirin, roja gihiştinê 26 sibat 2018
{{citation}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk) - ^ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 5 nîsan 2016 de hat arşîvkirin, roja gihiştinê 26 sibat 2018
{{citation}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk) - ^ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 7 kanûna pêşîn 2016 de hat arşîvkirin, roja gihiştinê 26 sibat 2018
{{citation}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk) - ^ Demir, Suleyman; Forsman, Lars, "Esperanto estas bona lingvo", Nûdem, No:20, Zivistan 1996, r. 83.
- ^ http://bertilow.com/pmeg/vortfarado/principoj/antauelementoj.html
- ^ http://bertilow.com/pmeg/vortfarado/afiksoj/afiksecaj_elementoj/index.html
- ^ http://esperanto.china.org.cn
- ^ http://www.radiovaticana.va
- ^ "Kopîkirina arşîvê". Ji orîjînalê di 9 adar 2010 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 26 sibat 2018.
{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk) - ^ http://www.liberafolio.org/arkivo/www.liberafolio.org/2011/akademio-internacia-de-la-sciencoj-rande-de-pereo/
- ^ Frank, Helmar; Fössmeier, Reinhard (2000). AIS — La Akademio Internacia de la Sciencoj San Marino / Die Internationale Akademie der Wissenschaften San Marino. Institut für Kybernetik. p. 449
- ^ https://archive.today/20120529120733/http://uea.org/agadoj/instruado/pirlot.html
- ^ https://web.archive.org/web/20091027105835/http://geocities.com/bujdosoivan/tarte.htm
- ^ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 21 çiriya pêşîn 2009 de hat arşîvkirin, roja gihiştinê 25 çiriya pêşîn 2009
{{citation}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk) - ^ "Malgranda fina venko" - en Hungario Girêdana arşîvê 2007-09-28 li ser Wayback Machine (ekzamenoj 1995 - 2004); – Krome: raporto[girêdan daimî miriye] de D-ro Ludoviko Molnár el marto 2007. Kp. la alineon pri ŝtate rekonitaj ekzamenoj.
- ^ https://web.archive.org/web/20120418022807/http://amu.edu.pl/en/home/about-us/education/degree-list/full-degree-students/diploma-in-interlinguistics-esperanto
- ^ PLS 27/08 (Senate).
- ^ PL-6162/2009 (Chamber of Deputies).
- ^ Entidades manifestam apoio à proposta de incluir ensino de Esperanto na grade de disciplinas da rede pública(Portuguese)Agência Senado
- ^ Flochon, Bruno, 2000, « L'espéranto », in Gauthier, Guy (ed.) Langues: une guerre à mort, Panoramiques. 4e trim. 48: 89–95. Cited in François Grin, L'enseignement des langues étrangères comme politique publique (French)
- ^ Report: Article in Enciklopedio de Esperanto, volume I, p.436, on the pedagogic value of Esperanto.
- ^ Report: Christian Rudmick, The Wellesley College Danish-Esperanto experiment.
- ^ Report: Edward Thorndike, Language Learning. Bureau of Publications of Teachers College, 1933. Interlingua.org
- ^ Helen S. Eaton, "The Educational Value of an Artificial Language." The Modern Language Journal, #12, pp. 87–94 (1927). Blackwellpublishing.com
- ^ Protocols of the annual November meetings in Paderborn "Laborkonferencoj: Interlingvistiko en Scienco kaj Klerigo" (Working conference: Interlinguistics in Science and Education), which can be obtained from the Institute of Pedagogic Cybernetics in Paderborn. Also in the works by Frank, Lobin, Geisler, and Meder.
- ^ "Study International Language (known as Esperanto) Commission, Interministerial Decree". Internacialingovo.org. 1993. Retrieved 14 January 2015.
- ^ Bishop, Alan J. (1997). "Ekparoli Project Report 1994–1997". Clayton, Australia: Monash University. Archived from the original on 2003-12-04.
- ^ Jouko Lindstedt (January 2006). Native Esperanto as a Test Case for Natural Language. University of Helsinki - Department of Slavonic and Baltic Languages and Literatures.
- ^ https://pasportaservo.org
- ^ http://ikso.net/eo/
- ^ https://groups.google.com/forum/#!forum/grupoj
- ^ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 24 sibat 2018 de hat arşîvkirin, roja gihiştinê 26 sibat 2018
{{citation}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk) - ^ [2], 25.02.2018
- ^ http://www.imdb.com/title/tt0229990/
- ^ http://bertilow.com/pmeg/gramatiko/o-vortoj/seksa_signifo.html
- ^ http://parracomumangi.altervista.org/Domande.htm
