Dîroka mirovahiyê

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Beşeke rêzê li ser
Dîroka mirovahiyê
û pêşdîrok
↑ berî Homo   (Epoka Plîosenê)
Pêşdîrok
(sîstema sê serdemî)
Serdema kevirî
Paleolîtîk
Paleolîtîka jêrîn
Paleolîtîka navîn
Homo sapiensên kevn
Paleolîtîka jorîn
Neolîtîk
Dergûşa şaristaniyê
Protodîrok
Kalkolîtîk
Serdema bronzî
Serdema hesinî
Dîroka nivîsî
Serdema kevnare
Dîroka nûjen
↓ Siberoj   (Epoka holosen)
Nexşeya cîhanê
Nifûsa cîhanê, 10.000 BZ - 2.000 CE

Dîroka mirovahiyê, vegotina rabirdûya mirovahiyê ye ku dîroka mirovahiyê bi lêkolînên arkeolojîk, antropolojîk, genetîk, zimannasiyê û piştî îcadkirina nivîsandinê bi jêderên pileya yekem û yên duyem tê femkirin. Beriya dîroka nivîskî ya mirovahiyê, pêşdîrok hebû ku bi Serdema Paleolîtîkê (serdema kevirî ya kevn) dest pê kiriye û heta Serdema Neolîtîkê (serdema kevirî ya nû) hatiye. Neolîtîk dibîne ku Şoreşa Çandiniyê, di navbera salên 10.000 û 5000 b.z. de, li Heyva Biadan a Rojhilata Nêzîk dest pê dike.[1]

Di vê serdemê de mirovan bi awayekî sîstematîk dest bi çandiniya a nebatan û xwedîkirina ajalan dikin. Bi pêşveketina çandiniyê re, piraniya mirovan gav bi gav ji jiyana koçeriyê derbasî jiyanek niştecîhî dibin û dest bi cotkariyê dikin. Ewlehiya ku bi têkildariya berhemdariya zêde ya ku bi cotkariyê hate peyda kirin, bû sedema ku civatê ber bi yekeyên mezintir ve zêde bibin û bi pêşveçûnên di veguhastinê de zêde bûn. Di di demên pêşdîrokî û di yên dîrokî de, mirov her gav hewce bûn ku nêzî çavkaniyên pêbawer ên ava vexwarinê bin. Mirov di salên 4000 BZ de li Îranê, li Mezopotamyayê, li geliyê Çemê Indûsê li parzemîna Hindistanê, li peravên Nîlê yên Misrê û li paravên Çemên Çînê, bi cih bûne.[2][3][4][5]

Pêşdîrok (nêz. 3.3 milyon sal berê heta 5000 sal berê)[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Mirovên yekem[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Pîvandinên genetîkî destnîşan dikin ku rêza ajalên dinê ku dibe sedema Homo sapiens, ji rêza ku dê bibe sedema şempanze û bonoboyan, xizmên zindî yên herî nêzîk ên mirovên nûjen, li dora 4.6 û 6.2 milyon sal berê vediqete.[6] Mirovên anatomîkî yên nûjen nêzî 300.000 sal berê li Afrîkayê rabûn û nêzîkê 50.000 sal berê gihîştin modernîteya behreyî.[7]

Wêneya şikeftê, Lascaux, Fransa, c. 15000 BZ

Serdema Paleolîtîk bi bikaranîna amûrên homînîd dest pê kiriye. Hominid, wekî Homo erectus, bi hezar salan amûrên dar û kevir ên hêsan bikar anîne, lê her ku dem pêşve diçû, amûr pir safîtir û tevlihevtir dibin.[8] Dibe ku 1.8 mîlyon sal berê dest bi bikaranîna agirê kiriye. Lê bê guman e ku mirovan 500.000 sal berê jibo germê û çêkirina xwarinê dest bikaranîna agirê kirine.[9] Nîşanên vegotina hunerî ya destpêkê di awayên tabloyên şikeftan û peykerên ku ji fîl, kevir û hestî hatine çêkirin de têne dîtin, ku tê wateya rengek giyanî; bi gelemperî wekî anîmîzm yan jî wekî şamanîzmê tê şîrove kirin.[10] Mirovên paleolîtîk wekî nêçîrvan dijiyan û bi gelemperî bi jiyana koçerî dijiyan. Daneyên arkeolojîk û genetîkî destnîşan dikin ku nifûsa çavkanî ya nêçîr-berhevkarên Paleolîtîk li deverên kêm daristanî dijiyan û di nav deverên hilberîna seretayî ya bilind de belav bûn û di heman demê de ji daristanên qelew dûr dikevin.[11]

Nêzîkê 60.000 sal berê mirovên nûjen bi lez û bez ji Afrîkayê berbi herêmên bê cemed ên Ewropa û Asyayê belav bûn. Berfirehbûna bilez a mirovatiyê berbi Amerîkaya Bakur û Okyanûsya di lûtkeya serdema qeşayê ya herî dawî de pêk hat. Di wê demê de, herêmên nerm ên îroyîn pir bê mêhvan bûn. Lê dîsa jî, di dawiya Serdema Qeşayê de, 12.000 sal berê, mirovan hema hema hemî deverên ku ji cemedê bê cemed bûn kolonî kiribûn.[12]

Pêşdebirina şaristaniyan[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Pêşvebirina şaristaniyan li dora 10.000 BZ dest pê kiriye. Şoreşa Neolîtîk pêşveçûna çandiniyê nîşan dide ku di bingeha şêwaza jiyana mirovan hatiye guhertin. Çandiniya dexl û kedîkirina ajalan li Rojhilata Navîn herî kêm 8.500 BZ bi awayê genim, ceh, pez û bizinan pêk hatiye.[13] Li Geliyê Îndusê, BZ di sala 6000an de çandinî û dewar hatine kedîkirin. Geliyê Çemê Zer li Çînê bi qasî 7000 sal BZê mêl û berhemên din ên dexl çandine; li Geliyê Yangtze bi kêmî 8000 sal BZê birinc hatiye çandin. Li Amerîkayê gulberojên tav bi qasî 4000 sal BZê hatiye çandin û lazûk û fasûlî di sala 3500 sal BZê de li Amerîkaya Navîn hatiye çandin.

Karkirina Metal, yekem car di afirandina alav û xemlên sifir de li dora 6000 sal BZê hate bikar anîn. Divê serdemê de zêr di demek kurt de hate dîtin û di destpêkê de ji bo bikaranîna di ornamentan de dihat a bikaranîn. Nîşaneyên pêşîn ên tûncê, ku aligirê sifir û tin e, li dora 2500 sal BZê de vedigere, lê aliyûm piştî demek kurt bi berfirehî nehat bikar anîn.[14]

Nivîsa Monumental Cuneiform, Sumer, Mezopotamya, BZê di sedsala 26an de

Çandinî ya zêdehiyên xwarinê afirand ku dikaribû piştgirî bide mirovên ku rasterast di hilberîna xwarinê de ne mijûl in hişt ku nifûsên pir qelihtir û avakirina bajar û dewletan ên yekem werin afirandin. Bajar navendên bazirganî, hilberîn û hêza siyasî bûn. Bajaran bi gundên derdora xwe re sembiyozek ava kirin, berhemên çandiniyê dikişînin û di berdêla wê de malên çêkirinê û dereceyên cihê yên kontrol û parastinê yên leşkerî peyda dikin.[15]

Pêşketina bajaran bi pêşvebirina şaristaniyê re hevwate bû. Şaristaniyên destpêkê, pêşî li Mezopotamya Jêrîn (3000 BZ) derket, li pey şaristaniya Misrê li ser çemê Nîlê (3000 BZ), şaristaniya Harappan li Geliyê Çemê Indûsê (li Hindistan û Pakistana îroyîn; 2500 BZ) û şaristaniya çînî li ser çemê Zer û Yangtze (2200 BZ) de derketiye holê.[16][17][18][19]

Nivîsara Pyramid, Pyramid of Unas, Saqqara, Misir, di sedsala 24an BZê de

Van civakan çend taybetmendiyên yekgirtî pêş xistin ku di nav de rêveberiya navendî, aborî û avahiyek civakî ya tevlihev, pergalên ziman û nivîsandinê yên sofîstîke, çand û dîn hebûn. Van çandanên cûrbecûr çerx, matematîk, karê tûncê, keştî, çerxa potterê, qumaşê birêkûpêk, avakirina avahiyên bîrdariyê û nivîsandinê îcad kirin.[20] Nivîsandin rêvebirina bajaran, derbirîna ramanan û parastina agahiyan hêsantir dikir. Zanyarên niha ku qebûl dikin dibe ku nivîsandin bi kêmanî di çar şaristaniyên kevnar de serbixwe pêşketibe: Mezopotamya (di navbera 3400 û 3100 BZê), Misir (dora 3250 BZê), Çîn (2000 BZê) û Mezoamerîka nizm. (bi 650 BZê).[21][22]

Dîroka kevnar (3000 BZ heta 500 PZ)[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Derguşên şaristaniyê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Pîramîdên Mezin ên Giza, Misir

Serdema bronzî beşek ji pergala sê-temenî ye (Serdema kevirî, serdema bronzî, serdema hesinî) ku bi bandor dîroka şaristaniya destpêkê ya hinek deverên cîhanê vedibêje. Serdema Bronzê pêşveçûna bajar-dewletan û derketina şaristaniyên pêşîn ya mirovahiyê dît. Ev şaristanî li geliyên çemên bi bereket kom dibin. Ev çem Çemên Dîcle û Firat li Mezopotamyayê, Çemê Nîlê li Misirê, Çemê Indûsê li parzemîna Hindistanê û çemên Yangtze û Çemê Zer li Çînê ye.[23][24]

Sumeriyan li Mezopotamyayê yekem şaristaniya tevlihev a naskirî di hezarsala 4emînê BZê de yekem bajar-dewletên pêşîn pêş xistine.[25] Li van bajaran ku forma nivîsandinê ya herî pêşin a naskirî ye, nivîsandina forma bizmarî, li dora 3000 sal BZê derketiye.[26] Pergal nivîsandin forma bizmarî di destpêkê de wekî pergalek wêneyî dest pê kir her ku çiqas çû pergal hêsan û razbertir bû.[27] Nivîsên bi tîpên kunîtî bi qamîşekî sivik wek stîlûs ji bo xêzkirina sembolan li ser tabloyên axê hatine nivîsandin.[28] Bi vî forma nivîsandinê rêvebirina dewletên mezin gelek hêsantir bûn.

Van geşedanan bûn sedem ku dewlet û împeratoriyên herêmî ava bibin. Li Mezopotamyayê şêwazê şer-dewletên serbixwe yên bajar-dewletan û hegemonyayeke bêdestûr a ku ji bajarekî diçû bajarekî din, serdest bû.[29] Berevajî vî yekî, li Misirê, pêşî li Misir a Jorîn û Jêrîn dabeşbûnek dualî hebû ku di demek kurt de li dora sala 3100 BZ yekbûna tevahiya geliyê pêk hat û piştre jî aştiyeke daîmî çêbû.[30] Krît şaristaniya Mînoan di sala 2700 BZ de ketiye serdema bronziyê û li Ewropayê wekî şaristaniya yekem tê hesibandin. Di hezarsalên pêş de li geliyên çemên din hate dîtin ku împeratoriyên monarşî dibin serwerê desthilatdariyê.[31]

Dema ku şaristaniyên tevlihev li Nîvkada Rojhilatê derketin, civakên xwecihî yên li Amerîkayê bi rengek hêsan û di nav çandên herêmî yên cihêreng de perçe bûn. Di qonaxa damezrandin a li Mesoamerîkayê (bi qasî 1500 BCE heta 500 CE), şaristaniyên hê tevlihev û navendîdest dest bi pêşveçûnê kirin ku piranî ya wan niha Meksîk, Amerîkaya Navîn û li Peruyê ye. Wan çandinî pêş xist, mêş, îsotên çîlî, kakao, fireng û kartol, çandiniyên ku ji Amerîkaya yekta ne, mezin kirin û çand û dînên cihêreng afirandin.

Împaratoriyên herêmî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Salona Apadana, sedsala 5an a berî zayînê xêzkirina leşkerên Faris û Medyayî yên bi cil û bergên kevneşopî (Medî bi kincên girover û pêlav li xwe dikin)

Hezarsala ji 500 BZ heta 500 PZ rêzek împeratoriyên bi mezinahiyeke nedîtî pêş ketin. Artêşên pispor ên baş-perwerdekirî, îdeolojiyên yekbûyî, û burokrasiyên pêşkeftî îmkana împeratoran çêkir ku li ser domên mezin ên ku nifûsa wan dikaribû bigihêje bi deh mîlyonan mijaran re serweriyê bike. Împeratoriyên mezin girêdayî girtina leşkerî ya axê û avakirina wargehên parastî bûn ku bibin navendên çandiniyê. Aştiya nisbî ya ku împaratoriyan anîn, bazirganiya navneteweyî teşwîq kir, nemaze rêyên bazirganiyê yên mezin ên li Deryaya Navîn, tevna bazirganiya deryayî li Okyanûsa Hindî û li Rêya Îpekê. Li başûrê Ewropayê, Yewnaniyan (û paşê Romayî), di serdemek ku wekî "antîkiya klasîk" tê zanîn, çandên ku pratîk, qanûn û edetên wan bingeha çanda rojavayî ya hemdem têne hesabkirin, ava kirin. Di vê serdemê de gelek împeratoriyên herêmî hebûn.

Padîşahiya Medan bi Îskîtên koçer û Babîliyan re li ser tunekirina Împeratoriya Asûriyan dibe alîkar. Nînewa, paytextê Asûran BZ di sala 612an de ji aliyê Medan ve hat desteser kirin.[32] Împeratoriya Medyayê cih da împaratoriyên Îranê yên li pey hev, di nav wan de Împeratoriya Hexamenişî(550–330 BZ), Împeratoriya Eşkanî (247 BZ–224 PZ) û Împaratoriya Sasaniyan (224–651 PZ). Çend împeratorî li Yewnanistana îro dest bi serwerî yê kirin. Yekem Lîga Delîan (ji 477 BZ) û Împeratoriya Atînayê ya li pey (454–404 BZ) bû, ku navenda wê li Yewnanistana îroyîn bû. Paşê, Îskenderê Mezin (356–323 BZ), yê. Makedonî, împeratoriyeke dagirkerî ava kir, ku ji Yewnanistana îro heta Hindistana îro dirêj dibe.[33][34] Împeratorî piştî bidawî bûna wî di demeke kurt de parçe bû, lê bandora paşgirên wî yên Helenîst ji bo heyamek Helenîstîkî ya dirêj (323–31 BZ) li seranserê herêmê çêkir.

Li Asyayê, Împeratoriya Maurya (322–185 BZ) li Hindistana îro hebû. Di sedsala 3mîn BZ de, piraniya Asyaya Başûr ji hêla Chandragupta Maurya ve bi Împaratoriya Maurya re hate yek kirin û di bin Aşokayê Mezin de geş bû. Ji sedsala 3an a PZ, xanedana Gupta serdemê ku wekî Serdema Zêrîn a Hindistana Kevnar tê binav kirin çavdêrî kir. Ji sedsalên 4an heta 6an, bakurê Hindistanê ji hêla Împeratoriya Gupta ve hate birêvebirin. Li başûrê Hindistanê, sê keyaniyên Dravidî yên navdar ên wekî Cheras, Cholas û Pandyas derketin.[35] Di sedsalên 4an û 5an de aramiya di serdema zêrîn a Hindistanê dibe sedema danasîna çanda Hindoyî.

Li Parzemîna Ewropayê, Împeratoriya Romayê, ku navenda wê Îtalyaya îro ye di sedsala 7an BZ de dest pê kir. BZ di sedsala 3an de komara Romayê bi dagirkerî û hevpeymanan dest bi berfirehkirina xaka xwe kir. Di Serdema tebaxê de (63 BZ - 14 PZ) împaretorê yekem a Romayê û Roma serdestiya xwe li ser piraniya Derya Navîn ava kiribû. Împeratoriyê mezinbûna xwe dewam kir û ji Înglistanê heta Mezopotamyayê gelek herêman kontrol kir. Di sedsala 3an a PZ de, împeratorî li herêmên rojavayî û rojhilatî, bi (bi gelemperî) bi navên împeratorên cuda, parçe bû.

Dîroka paşklasîkî (500 PZ heta 1500 PZ)[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Têgîna "serdema paş-klasîkî", her çend ji navê Euronavendî ya serdema "antîka klasîk" hatiye girtin jî, di nava erdnîgariyek berfireh de cîh digire. Serdem bi gelemperî ji hilweşîna sedsala 5an a Împeratoriya Romê ya Rojava, ku di nav gelek keyaniyên cihêreng de parçe bû, ku hinek ji wan paşê di bin Împeratoriya Romayê ya Pîroz de bêne konfederal kirin. Împeratoriya Bîzansê heta dereng di serdema post-klasîk an serdema navîn de ma. Serdema post-klasîk di heman demê de bi belavbûna misilmanên pêşîn, serdema zêrîn a îslamî ya paşerojê û destpêk û berfirehbûna bazirganiya koleyan a Ereban, li pey êrişên Mongolan ên li Rojhilata Navîn, Asya Navîn û Ewropaya Rojhilat û damezrandina li dora sal 1280an dihewîne. Asyaya Başûr rêzek padîşahiyên navîn ya Hindistanê dîtin. Li pey wî jî împaratoriyên îslamî li Hindistanê hatin damezrandin. Li rojavayê Afrîkayê Împeratoriya Malî û Împeratoriya Songhai pêş ket. Li peravên başûr-rojhilatê Afrîkayê, benderên erebî hatin damezrandin ku tê de zêr, biharat û kelûmelên din dihatin firotin. Vê yekê hişt ku Afrîka tevlî sîstema bazirganiyê ya Başûrê Rojhilatê Asyayê bibe û bi vê yekê re têkilî bi Asyayê re danî; ev jî li gel çanda misilmantiyê bi çanda Swahîlî encam da.

Çînê xanedaniyên Sui, Tang, Song, Yuan û destpêka Ming ên li pey hev ceribandin. Rêyên bazirganiyê yên Rojhilata Navîn li ser Okyanûsa Hindî û Rêya Hevrîşimê ya bi Çola Gobî re, di navbera şaristaniyên Asyayî û Ewropî de têkiliyên aborî û çandî yên sînordar peyda kirin. Di heman serdemê de şaristaniyên li Amerîkayê yên weke çanda Mîsîsîpî, Ancestral Puebloans, Wari û Inca, Maya û Azteks gihîştin zenîteyên xwe. Di destpêka serdema nûjen de şaristaniyên Amerîkî bi pêwendiya bi kolonyalên Ewropî ve ji aliyê Ewropî yan ve hatin têkbirin.

Rojhilata Navîn a Mezin[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Beriya derketina Îslamê di sedsala 7an de Rojhilata Navîn ji aliyê Împeratoriya Bîzansê û Împeratoriya Sasanî ve dihate kontrolkirin ku gelek caran ji bo kontrolkirina çend herêmên bi fikrê nakokî şer dikirin. Di heman demê de ev şerekî çandî bû ku bi çanda Xiristiyaniya Bîzansî rû kevneşopiyên Zerdeştî yên Farsê li hemberî hev di pêşbaziyê de bûn. Derketina Îslamê rikberek nû afirand ku ku di demekî kurt de ji van herdu împaratoriyan derbas dibe. Dînê Îslamê ya nû gelek bandor li dîroka siyasî, aborî û leşkerî ya Cîhana Kevin, bi taybetî jî li Rojhilata Navîn kir. Ji navenda xwe ya li Nîvgirava Erebistanê, Misilmanan di destpêka Serdema Postklasîk de dest bi berfirehbûna axê kirin. Di 750 salên PZ de ku Serdema Zêrîn a Îslamî tê zanîn Ereban piraniya Rojhilata Nêzîk, Afrîkaya Bakur û hinek beşên Ewropayê bidest xistin. Zanîn û jêhatîbûna Rojhilata Nêzîk, Yewnanistan û Farisa kevnar di Serdema Postklasîk de ji hêla Misilmanan ve hate parastin ku wan jî nûjeniyên nû û girîng ên ji derve lê zêde kirin, wek çêkirina kaxezê ji Çînê û jimartina pozisyona dehemîn ji Hindistanê.

Piraniya vê hînbûn û pêşkeftinê dikare bi erdnîgariyê ve were girêdan. Beriya hebûna Îslamê jî bajarê Meke wek navendeke bazirganiyê li Erebistanê kar dikir û pêxemberê îslamê Mihemed bi xwe jî bazirgan bû. Bi kevneşopiya îslamî ya nû ya Hecê, çûyîna hecê ya Mekeyê, bajar hêj zêdetir bû navendek pevguhertina mal û ramanan. Bandora bazirganên Misilman li ser rêyên bazirganiyê yên Afrîka-Erebî û Erebî-Asyayî pir mezin bû. Di encamê de, şaristaniya îslamî li ser bingeha aboriya xwe ya bazirganiyê mezin û berfireh bû. Bazirganan eşya û baweriya xwe ya Îslamî anîne Çînê, Hindistanê, Asyaya Başûr û padîşahiya rojavayê Afrîkayê û bi keşf û îcadên nû vegeriyan. Tevgera Xiristiyanî di destpêkê de motîvasyonên dînî û berfirehkirina Ewropî pêş xist da ku xaka misilmanan paşde vegerîne û kontrola axa xwe ji nû ve bi dest bixe. Di dawiyê da ne serkevtî bû û bû sedema lawazkirina Împeratoriya Bîzansê û Împeratoriya Bîzansê dest bi windakirina hejmareke zêde ya axa xwe kir.

Ewropa[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ewropa di serdema pêşîn a navîn de bi dejenerebûn, bêbajarîkirin û bi êrîşên hovane hate pênasekirin ku ev hemî di demên dawî yên kevnarde dest pê kiribûn. Êrîşkaran bi bermahiyên Împeratoriya Romê ya Rojava de qraliyetên xwe yên nû ava kirin. Di sedsala 7an de, Bakurê Afrîka û Rojhilata Navîn, ku demekê beşek ji Împeratoriya Bîzansê bû, piştî ku ji aliyê şûngirên Mihemed ve hat desteser kirin, bûn beşek ji xelîfeta îslamê. Her çend di civak û strukturên siyasî de guherînên berbiçav hebin jî, piraniya padîşahiyên nû bi qasî ku ji destê wan dihat sazûmanên heyî yên Romayê di nav xwe de digirtin.

Di sedsalên 7 û 8an de Frenkên di bin Xanedaniya Karoljen da, împeratoriyek ava kirin ku gelek ji rojavayê Ewropayê vedigirit û împeratorî heta sedsala 9an berdewam kir.[36] Di Serdema Navîn a Bilind de, ku piştî sala 1000î dest pê kir, ji ber ku nûbûnên teknolojîk û çandiniyê hişt ku bazirganî geş bibe û hilberîna çandiniyê zêde dibe nifûsa Ewropayê pir zêde bû.[37] Manoryalîzm, birêxistinkirina gundiyan li gundên ku deyndarê kirê û xizmeta kedê ji mîran re û feodalîzm, avahiyek siyasî ya ku tê de şovalye û esilzadên bi statûya jêrîn di berdêla mafê kirêya ji zevî û xaniyan de xizmeta leşkerî ji axayên xwe re deyndar in, du awayên birêxistinkirina civaka serdema navîn bûn ku di Serdema Navîn a Bilind de pêş ketine.

Keyaniyan piştî bandorên nenavendî yên perçebûna Împaretoriya Karolîngê bêtir navendî bûn. Sefera xaçperestan hewl da ku desthilatdariya Katolîkên Romayî li ser axa xweyê ku ji misilmanan bi dest bixe û ji bo demek dirêj biserket ku li Rojhilata Nêzîk hinek dewletên xiristiyan ava bike. Bazirganên îtalî ji bo ku di nav malan de an di hilberîna şekir de bixebitin, ji derve koleyan dianîn.[38] Jiyana rewşenbîrî bi skolastîzmê û damezrandina zanîngehan ve hate nîşankirin, di heman demê de avakirina katedral û dêran Gothic yek ji destkeftiyên hunerî yên berbiçav ên serdemê bû.

Serdema Navîn a Dereng bi dijwarî û karesatan derbas bû. Birçîbûn, bela û şer nifûsa rojavayê Ewropayê wêran kir.[39] Pandemiya Mirina Reş tenê di navbera salên 1347 û 1350î de nêzî 75 heta 200 mîlyon mirov kuştin.[40] Ev pamdemî di dîroka mirovahiyê de yek ji pandemiyên herî kujer bû. Pandemiyê Ji Asyayê dest pê kir û di dawiya sala 1340an de gihîşt Deryaya Navîn û rojavayê Ewropayê.[41] Di nava şeş salan de bi deh mîlyonan Ewropî jiber pandemiyê jiyana ji dest dan.

Serdema Navîn şahidiya yekem bajarîbûna domdar a bakur û rojavayê Ewropayê bû û ew heta destpêka serdema nûjen a destpêka sedsala 16an domand ku bi bilindbûna dewletên neteweyên dabeşkirina Xirîstiyantiya Rojava di Reformasyon, bilindbûna hûmanîzmê di Ronesansa Îtalya de, û destpêka berbelavbûna Ewropî ya li derveyî welat ku destûr da danûstendina Kolombiyayê.[42][43][44]

Asya[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Hindistan

Li bakurê Hindistanê, piştî hilweşîna (550 PZ) Împeratoriya Gupta, herêm di nav torek tevlihev û herikbar a dewletên piçûk ên padîşahî de hatine dabeş kirin. Di sala 712 PZ de, dema ku Xîlafeta Emewî ya Ereb piraniya Pakîstana îro bi dest xist, êrîşên misilmanên destpêkê li rojava dest pê kir.

Di sedsala nehan de Têkoşîna Sê alî ji bo kontrolkirina bakurê Hindistanê, di nav Împaratoriya Pratihara, Împeratoriya Pala û Împeratoriya Rashtrakuta de dest pê dike. Hinek dewletên girîng ên ku di vê demê de li Hindistanê derketine, di nav wan de Siltaniya Behmeni û Împeratoriya Vijayanagara hene.

Çîn

Piştî demek jihevketina kurt, Çîn di sala 589an de ji hêla xanedana Sui ve hate yek kirin û di bin xanedana Tang de (618–907) de Çîn ket Serdemeke Zêrîn. Împaratoriya Tang bi Împeratoriya Tîbetê (618-842) re ji bo kontrolkirina herêmên li Asyaya Hundir û Navîn re hevrikî kir.Xanedaniya Tang di dawiyê de perçe bû û piştî pêncî salan tevliheviyê, xanedana Song ji nû ve Çînê xiste yek. Piştî vî yekbûnê li gorî William McNeill, "welatê herî dewlemend, herî jêhatî û herî qelebalix li ser rûyê erdê bû"[45]

Zextên împeratoriyên koçber ên li bakur her ku diçû bileztir dibû. Di sala 1142an de, Bakurê Çîn di Şerên Jin-Song de ji Jurchens re winda bû û Împeratoriya Mongolî di sala 1279an de hemî Çînê nêzîkî nîvê axa Ewrasyayê zeft kir. Piştî sedsalek serweriya xanedana Mongol Yuan, bi damezrandina Xanedaniya Ming (1368) çîniyên etnîkî dîsa Çînê kontrol kirin.

Japon

Li Japonê, rêza împeratoriya di vê demê de hatibû damezrandin û di dema Asuka (538-710) de parêzgeha Yamato di nav dewletek eşkere navendî de pêş ket. Ola Bûdîzmê hate pênasekirin kirin û giranî li ser pejirandina hêmanên çanda çînî û Konfuçyûsiyê hebû. Serdema Nara ya sedsala 8an nîşana derketina dewletek bihêz a Japonî ye û pir caran wekî serdemek zêrîn tê pênaskirin kirin. Di vê serdemê de, rêveberiyên împeratorî karên gelemperî yên mezin, di nav wan de ofîsên hukûmetê, perestgeh, rê û pergalên avdanê dikirin. Serdema Heianê (794 heta 1185) lûtkeya hêza împaratorî dît piştre derketina eşîrên mîlîtarîzekirî û destpêka feodalîzma Japonî destpêkir. Serdema feodal a dîroka Japonê, ku ji hêla axayên herêmî yên hêzdar (daimyos) û serweriya leşkerî ya şerkeran (şogûnan) wekî şogunate Ashikaga û şogunate Tokugawa, ji sala 1185an heta sala 1868an berxwe dide.

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ev gotar ji agahiyên naveroka vê guhertoya gotara wekhev a Wîkîpediyaya îngilîzî pêk tê.
  1. ^ "Tudge, Colin Hiram, (born 22 April 1943), author". Who's Who. Oxford University Press. 1 kanûna pêşîn 2007.
  2. ^ Muscarella, Oscar White (7 hezîran 2013). Archaeology, Artifacts and Antiquities of the Ancient Near East: Sites, Cultures, and Proveniences. BRILL. doi:10.1163/9789004236691_016. ISBN 978-90-04-23669-1.
  3. ^ "People's Daily Online - New evidence: modern civilization began in Iran". en.people.cn. Ji orîjînalê di 24 sibat 2021 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 19 kanûna paşîn 2022.
  4. ^ Louise., McNeill, (1988). The milkweed ladies. University of Pittsburgh Press. ISBN 978-0-8229-7977-7. OCLC 575541558.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk)
  5. ^ "Baines, Priscilla Jean, (born 5 Oct. 1942), Librarian, House of Commons, 2000–04". Who's Who. Oxford University Press. 1 kanûna pêşîn 2007.
  6. ^ Chen, Li; Li, Simon (9 îlon 2001). "Concurrent Parametric Design Using a Multifunctional Team Approach". Volume 2A: 27th Design Automation Conference. American Society of Mechanical Engineers. doi:10.1115/detc2001/dac-21038.
  7. ^ Journal of World Prehistory. Springer Science and Business Media LLC.
  8. ^ Johnston, William D. (1922). "The Evolution of Tools and Implements". The American Midland Naturalist. 8 (2): 49–60. doi:10.2307/2993010. ISSN 0003-0031.
  9. ^ Hart-Davis, Henry Vaughan. (1906). Chats on angling / by H.V. Hart-Davis; with illustrations by the author. London :: Cox,.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk)
  10. ^ Hart-Davis, Henry Vaughan. (1906). Chats on angling / by H.V. Hart-Davis; with illustrations by the author. London :: Cox,.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk)
  11. ^ Gavashelishvili, Alexander; Tarkhnishvili, David (2016). "Biomes and human distribution during the last ice age". Global Ecology and Biogeography (bi îngilîzî). 25 (5): 563–574. doi:10.1111/geb.12437. ISSN 1466-8238.
  12. ^ Hart-Davis, Henry Vaughan. (1906). Chats on angling / by H.V. Hart-Davis; with illustrations by the author. London :: Cox,.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk)
  13. ^ Louise., McNeill, (1988). The milkweed ladies. University of Pittsburgh Press. ISBN 978-0-8229-7977-7. OCLC 575541558.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk)
  14. ^ Hart-Davis, Henry Vaughan. (1906). Chats on angling / by H.V. Hart-Davis; with illustrations by the author. London :: Cox,.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk)
  15. ^ Louise., McNeill, (1988). The milkweed ladies. University of Pittsburgh Press. ISBN 978-0-8229-7977-7. OCLC 575541558.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk)
  16. ^ Hart-Davis, Henry Vaughan. (1906). Chats on angling / by H.V. Hart-Davis; with illustrations by the author. London :: Cox,.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk)
  17. ^ Sonstige, Julien, Isaac 1960- Sonstige Deitcher, David, (2000). The film art of Isaac Julien [publ. on the occasion of the exhibition "The film Art of Isaac Julien", presented at the Center for Curatorial Studies, Bard College, Annandale-on-Hudson, NY, September 24 - December 15, 2000 ...]. Center for Curatorial Studies. ISBN 0-941276-90-2. OCLC 1070999207.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk) CS1 maint: numeric names: lîsteya nivîskaran (lînk)
  18. ^ Chakrabarti, Samprit (2004). "Discrepancies in the Census Report, 2004". SSRN Electronic Journal. doi:10.2139/ssrn.1269133. ISSN 1556-5068.
  19. ^ LEE, J; LEE, J; LEE, K; HONG, J (2002). Scheduling Systems for Shipbuilding. Elsevier. rr. 617–638.
  20. ^ Louise., McNeill, (1988). The milkweed ladies. University of Pittsburgh Press. ISBN 978-0-8229-7977-7. OCLC 575541558.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk)
  21. ^ Regulski, Ilona (2 gulan 2016). "The Origins and Early Development of Writing in Egypt". Oxford Handbooks Online (bi îngilîzî). doi:10.1093/oxfordhb/9780199935413.001.0001/oxfordhb-9780199935413-e-61. Roja gihiştinê 19 kanûna paşîn 2022.
  22. ^ Silberman, Neil Asher; Bauer, Alexander A.; Holtorf, Cornelius; García, Margarita Díaz-Andreu; Waterton, Emma (2012). The Oxford Companion to Archaeology (bi îngilîzî). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-507618-9.
  23. ^ Buchanan, R. A. (1979). "History and Industrial Civilisation". doi:10.1007/978-1-349-16128-7. {{cite journal}}: Ji bo journal parametreya |journal= hewce ye (alîkarî)
  24. ^ Chakrabarti, Samprit (2004). "Discrepancies in the Census Report, 2004". SSRN Electronic Journal. doi:10.2139/ssrn.1269133. ISSN 1556-5068.
  25. ^ Hart-Davis, Henry Vaughan. (1906). Chats on angling / by H.V. Hart-Davis; with illustrations by the author. London :: Cox,.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk)
  26. ^ Hart-Davis, Henry Vaughan. (1906). Chats on angling / by H.V. Hart-Davis; with illustrations by the author. London :: Cox,.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk)
  27. ^ Roberts, John M.; Westad, Odd Arne (2018). Histoire du monde. Éditions Perrin. ISBN 978-2-262-07698-6.
  28. ^ Hart-Davis, Henry Vaughan. (1906). Chats on angling / by H.V. Hart-Davis; with illustrations by the author. London :: Cox,.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk)
  29. ^ "Mesopotamian history: the basics". oracc.museum.upenn.edu. Roja gihiştinê 19 kanûna paşîn 2022.
  30. ^ Sonstige, Julien, Isaac 1960- Sonstige Deitcher, David, (2000). The film art of Isaac Julien [publ. on the occasion of the exhibition "The film Art of Isaac Julien", presented at the Center for Curatorial Studies, Bard College, Annandale-on-Hudson, NY, September 24 - December 15, 2000 ...]. Center for Curatorial Studies. ISBN 0-941276-90-2. OCLC 1070999207.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk) CS1 maint: numeric names: lîsteya nivîskaran (lînk)
  31. ^ Louise., McNeill, (1988). The milkweed ladies. University of Pittsburgh Press. ISBN 978-0-8229-7977-7. OCLC 575541558.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk)
  32. ^ Roberts, John M.; Westad, Odd Arne (2018). Histoire du monde. Éditions Perrin. ISBN 978-2-262-07698-6.
  33. ^ Golden Mean (Golden Section). Elsevier. 2011. rr. 265–266.
  34. ^ "BBC - History - Alexander the Great". www.bbc.co.uk (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 20 kanûna paşîn 2022.
  35. ^ "Cera dynasty | India | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 20 kanûna paşîn 2022.
  36. ^ Deanesly, Margaret (2020). A history of Early Medieval Europe : from 476-911. Abingdon, Oxon. ISBN 978-0-429-06153-0. OCLC 1107880222.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (lînk)
  37. ^ Deanesly, Margaret (2020). A history of Early Medieval Europe : from 476-911. Abingdon, Oxon. ISBN 978-0-429-06153-0. OCLC 1107880222.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (lînk)
  38. ^ Critical readings on global slavery. Damian Alan Pargas, Felicia Roşu. Leiden. 2018. ISBN 978-90-04-34661-1. OCLC 1015888198.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (lînk) CS1 maint: others (lînk)
  39. ^ "From the Brink of the Apocalypse: Confronting Famine, War, Plague, and Death in the Later Middle Ages". Hamilton College (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 21 kanûna paşîn 2022.
  40. ^ Tuesday, 29 January 2008 Will DunhamABC/Reuters (29 kanûna paşîn 2008). "Black death 'discriminated' between victims". www.abc.net.au (bi Australian English). Roja gihiştinê 21 kanûna paşîn 2022. {{cite web}}: |pêşnav= sernavekî giştî bi kar tîne (alîkarî)CS1 maint: numeric names: lîsteya nivîskaran (lînk)
  41. ^ "Science". National Geographic (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 21 kanûna paşîn 2022.
  42. ^ Bentley, Martha (30 hezîran 2008). "FTR GO14246". {{cite journal}}: Ji bo journal parametreya |journal= hewce ye (alîkarî)
  43. ^ Louise., McNeill, (1988). The milkweed ladies. University of Pittsburgh Press. ISBN 978-0-8229-7977-7. OCLC 575541558.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk)
  44. ^ Louise., McNeill, (1988). The milkweed ladies. University of Pittsburgh Press. ISBN 978-0-8229-7977-7. OCLC 575541558.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk)
  45. ^ Alexander, R. McNeill (1982). "Locomotion of Animals". doi:10.1007/978-94-011-6009-4. {{cite journal}}: Ji bo journal parametreya |journal= hewce ye (alîkarî)
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Dîroka_mirovahiyê&oldid=1552955" hatiye standin.