Swîsre

Swiss Confederation
Swiss Confederation ; Swîsre; Schweizerische Eidgenossenschaft
Ala	Mertal
	Dirûşm: Unus pro omnibus, omnes pro uno
	Sirûd: Swiss Psalm ;
	Swîsre li ser nexşeyê;
Paytext	Bern (1848–) ; ; 46°47'54.823"Bk, 8°13'55.103"Rh
Zimanên fermî	zimanê almanî; zimanê îtalî; zimanê fransî; romanş ;
Zimanên tên bikaranîn	Almaniya swîsrî; Alemannic; Walser German; Swiss-German Sign Language; zimanê îtalî ;
Rêveberî	directorial system, komara federal (1848–)
Avakirin
Gelhe
Demjimêr	UTC+1 ;
Hatûçûna ajotinê	right ;
Koda telefonê	+41
	Malper; https://www.admin.ch/gov/de/start.html, https://www.admin.ch/gov/en/start.html, https://www.admin.ch/gov/fr/accueil.html, https://www.admin.ch/gov/it/pagina-iniziale.html, https://www.admin.ch/gov/rm/pagina-iniziala.html

Swîsre yan jî Konfederasyona Swîsreyî (bi almanî: Schweizerische Eidgenossenschaft, fransî: Confédération suisse, îtalî: Confederazione Svizzera, retoromanî: Confederaziun svizra, latînî: Confoederatio Helvetica) welatekî bejahiyê ye ku li hevberdana rojava, navîn û başûrê Ewropayê ye.^[1] Welat komarek federal e ku ji 26 kantonan pêk tê û rayedarên federalê li bajarê Bernê ye.^[2] Swîsre li aliyê başûr bi Îtalya, aliyê rojava bi Fransa, aliyê bakur bi Almanya, li aliyê rojhilat bi Awistirya û Liechtenstein re sinorê wî heye. Welat ji aliyê erdnîgarî ve di nav Deşta Swîsre, Alp û Jura de tê dabeş kirin ku bi tevahî 41.285 km² û qada axa welatê 39.997 km² rûerd vedigire.

Bi 7,8 mîlyon hemwelatî û bi rûbarê 41.285 metre çargoşe, Swîsre piçek ji Holendayê biçûktir e û yek ji welatên Ewropayê ye, yê ku xwediyê meztirîn gurimtiya gelhe ne.

Swîsre navê xwe ji kantona xwe ya bi navê Schwyz stend, kantona ku lê hatiye damezrandin.

Herwiha, Swîsre weke welatek bêalî tê dîtin û ne endamê tu rêxistinên cihanî ye.

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di sala 1798an de hêzên Şoreşa Fransayê Swîsre zeft kirin û destûreke bingehîn nû ferz kirin. û hem axa Mulhouse û hem jî geliyê Valtellina ji Swîsreyê hatin veqetandin. Rejîma ya nû, ku bi navê Komara Helvetic dihat naskirin, pir ne populer bû. Ew ji hêla artêşek dagirker ve hatibû ferz kirin, adet û kevneşopiyên sedsalan hilweşand û Swîsre kir dewletek satelîtê ya Fransa. Zordestiya xurt a ku ji hêla Fransa ve di dema serhildana Nidwalden de (îlon 1798) hate kirin, mînakek ji hebûna zordar a artêşa Frensî û berxwedana herêmî ya li hember dagirkeriyê bû.

Swîsre neçar ma ku biketa bloka parzemînî ku di heman demê de zirar da û pîşesaziya wê teşwîq kir û neçar ma ku leşkeran peyda bike. Di destpêkê de 16 hezar mêr ku di sala 1811an de hate 12 hezar kesê lê tevî teşwîqên ku hatine pêşkêş kirin û gefên leşkerkirina bi zorê, hêjmara wan qet negihişte hejmara pêwîst.^[3]

Dema ku di navbera Fransa û hevrikên wê de şer derket, hêzên Rûsya û Awistirya êrîşî Swîsreyê kirin. Gelê Swîsreyê red kir ku bi navê Komara Helvetic bi Fransiyan re şer bike. Di sala 1803 de, Napoleon li Parîs bi serokên siyasî yên Swîsre re hevdîtinek pêk anî; Encama vê civînê belgeya bi navê Act of Mediation bû, ku bi piranî xweseriya Swîsre û Konfederasyona 19 kantonan vegerand. ji bo hevsengiya kevneşopiya kantonên xweser bi pêwîstiya rêveberiyeke navendî re.

Dîroka nûjen[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di her du şerên cîhanê de jî Swîsre nehat dagirkirin. Di dema Şerê Cîhanî yê Yekem de, Swîsre mafê penaberiyê da Vladîmîr Îlyîç Ûlyanov (Lenîn) ku heta sala 1917 li wir ma. Di 1919 de bêalîbûna Swîsreyê bi skandala ku Robert Grimm û Arthur Hoffmann, dema ku wan hewl da ku agirbestek di navbera Rûsya û Almanya de pêk bînin. Lêbelê di sala 1920an de, Swîsre ket nav League of Nations ku navenda wê li Jenev bû, bi tenê şertê ku ew ji hemî hewcedariyên leşkerî ye bêpar be.

Di dema Şerê Cîhanî yê Duyem de, Artêşa Alman planên dagirkirinê yên berfireh çêkir (Operasyona Tannenbaum) lê tu carî Swîsreyê dagir nekir. Welat karibû parastina serxwebûna xwe bi saya hevgirtineke jinavbirina leşkerî, tawîzan ji Almanyayê re û bextewariyek pir baş di operasyonên leşkerî de ku êrişa Alman dereng xist. Ji aliyê Swîsreyê Partiya Karkerên Alman a Nasyonalsosyalîst jî hewldan hatin kirin ku welat bi Almanyayê ve girêbidin, lê bi ser neketin. Çapemeniya Swîsreyê bi tundî Împeratoriya Sêyem rexne kir, gelek caran heqaret li Führer wê kir. Swîsre di dema pevçûnê de ji bo her du aliyan bingehek girîng a sîxuriyê bû, û her weha pir caran navbeynkariya danûstandinên di navbera Hevalbend û Hêzên Axe de bû. Xaça Sor a Navneteweyî ku navenda wê li Jenevê ye, di van pevçûnan de û yên din de rolek pir girîng lîst.

Bazirganiya bi Swîsreyê re ji aliyê Hevpeyman û welatên Axiyê ve hat astengkirin. Hevkariya aborî û dirêjkirina krediyê ji Reichê Sêyemîn re li gorî xetera dagirkirinê û hebûna hevkarên din ên bazirganiyê diguhere. Ev tawîz gihiştin lûtkeya xwe piştî ku xeteke trênê ya ku welat bi Vîchy France ve girêdide hat qutkirin, hişt ku Swîsre bi tevahî ji hêla Axê ve were dorpêç kirin. Di pêvajoya şer de, Swîsre pêşwaziya zêdetirî 300,000 penaberan kir, ku 104,000 ji wan leşkerên biyanî bûn, ku li gorî "Maf û erkên welatên bêalî" hatine pejirandin, belgeyek ku di Konferansa Laheyê de hat îmzekirin. 1899 û 1907; 60.000 ji penaberan sivîl bûn ku ji çewisandina National Sosyalîstên Alman rizgar bûbûn. Ji vana, nêzîkî 27.000 Cihû bûn. Lêbelê, polîtîkayên hişk ên koçberî û penaberiyê, û her weha têkiliyên darayî bi Almanyaya Nazî re, nakokî peyda kirin.^[4] Di dema şer de, Hêza Hewayî ya Swîsreyê bi balafirên ji herdu alî. Di gulan û hezîrana 1940an de, wan yanzdeh Luftwaffe firokeyên ku qada hewayî ya Swîsreyê dagir kiribûn xistin xwarê, û balafirên din ên dagirker neçar kirin ku piştî guhertina polîtîkaya têkiliyên bi Almanya re vekişin. Zêdetirî sed bombeavêjên Hevalbendiyê û ekîbên wan di dema şer de hatin bicihkirin. Di 1944 de, Hevalbendan bi xeletî bajarên Schaffhausen (çil kes kuştin), Stein am Rhein, Vals û Rafz (bi hijdeh kuştî) bombebaran kirin., her wiha Basel û Zurich di 4ê adara 1945an de.

Kanton di sala 1978an de hate damezrandin, dema ku ew ji kantona Bernê hate veqetandin û bi fermî di sala 1979 de beşdarî Konfederasyona Swîsre bû. Di sala 1959an de jinan li hinek kantonan mafê dengdanê bi dest xistin û piştre jî di sala 1971ê de ev maf bû qanûneke federal. Di sala 1963an de Swîsre tevlî Encûmena Ewropayê" bû.. Di dawiya 1970 de, beşek ji kantona Bernê hate şikandin û kantona Jura ya nû hate afirandin. Di sala 1984 de, Elisabeth Kopp bû jina yekem di Encûmena Federal a Swîsre de û di sala 1999 de bû ku jina yekem, Ruth Dreifuss bû serok. Di 18ê nîsana heman salê de gelê Swîsreyê dengê erê ji nûvekirina temamê destûra federal re da.

Di 2002an de, Swîsre bû endamek tam a Neteweyên Yekbûyî û Bajarê Vatîkan wek yekane dewleta naskirî ku ne girêdayî wê rêxistinê ye hişt. Swîsre yek ji damezrînerên EFTA bû, lê ne endamê Herêma Aborî ya Ewropî (EEA) ye. Di gulana 1992an de serîlêdana endametiyê ji Yekîtiya Ewropayê re hat şandin, lê dema ku di Kanûna wê salê de bi referandûmekê hat redkirin tevlîbûna EEAyê nehat şopandin. Ji hingê ve, çendîn referandum û dengdan li ser ketina Swîsra bo nav Yekîtiya Ewropî pêk anîn, lê ji ber bertekên curbicur ên xelkê, proseya endambûnê hat rawestandin. Lêbelê, zagona Swîsreyê gav bi gav diguhere da ku li gorî tiştê ku Yekîtiya Ewropî û hikûmeta Swîsre dibêjin, bi îmzekirina dualî. Swîsre û Liechtenstein ji dema endambûna Awistirya di 1995 de bi tevahî ji hêla Yekîtiya Ewropî ve hatine dorpêç kirin. Di 5ê hizêrana 2005 de, 55% ji dengdêrên Swîsreyî qebûl kirin ku beşdarî Peymana Schengen bibin. Encama ku ji hêla Yekîtiya Ewropî ve wekî nîşanek piştgiriya Swîsreyê hatî katalog kirin, welatek ku bi kevneşopî wekî serbixwe an îzolasyonîst tê dîtin.

Komên etnîkî û ziman[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Swisrî 69.3%, Alman 4.2%, Îtalyan 3.2%, Portûgalî 2.5%, Fransayî 2.1%, Kosova-Alban 1.1%, Tirk 1%, ê din 16.6% (2019 texmîn.)

Gotara bingehîn: Zimanên Swîsre

Erdnigarî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Welatê Swîsreyê yê bê bej di navbera paralelên 46 û 48an de ye û serê çemên ku diherikin Deryaya Bakur, Deryaya Navîn û Deryaya Reş heye. Berfirehiya bakur-başûr ya herî zêde 220,1 kîlometre ye (ji Bargen heta Chiasso), dirêjahiya herî mezin a rojava-rojhilat 348,4 kîlometre ye (ji Chancy heta Val Müstair). Xala herî bilind a Swîsreyê 4634 m ji asta deryayê bilind e. M. bilind Dufourspitze li ser sînorê Îtalyayê, xala herî nizm perava Gola Maggiore ye 193 m ji asta deryayê. Li ser sînorê Îtalyayê jî. Cihê herî bilind ê kantona Graubünden, Juf, 2126 m ji asta deryayê bilind niştecihên herî nizm ên li derdora Gola Maggiore li kantona Ticino ku 196 m ji asta deryayê bilind Navenda erdnîgarî ya Swîsreyê li kantona Obwalden a li ser Alp Älggi ye. Sînorê Swîsreyê bi dirêjahiya giştî 1935 kîlometre ye. Bi dirêjahiya 782 kîlometreyan, sînorê neteweyî yê herî dirêj ew e ku bi Îtalyayê re li başûr e (→ sînorê di navbera Italytalya û Swîsre de). Li rojava, Swîsre ji 585 kîlometreyan zêdetir bi Fransa re hevsînor e (→ sînorê Fransa û Swîsreyê); li bakur ji Almanyayê zêdetirî 347 kîlometran, ku piraniya wan li rex Rhein (→ sînorê di navbera Almanya û Swîsreyê de) dimeşin. Li rojhilat, Swîsre bi 180 kîlometre (→ sînorê di navbera Avusturya û Swîsre de) û bi 41 kîlometreyan li ser Mîrektiya Liechtenstein (→ sînorê di navbera Liechtenstein û Swîsre de) sînordar e.

Bajarên mezin ên Swîsreyê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Galerî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çemê Aare di serbajarê Bernê re diherike

Giredanê derve[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

^ Berner, Elizabeth Kay; Berner, Robert A. (22 nîsan 2012). Global Environment: Water, Air, and Geochemical Cycles - Second Edition (bi îngilîzî). Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-4276-6.
^ "Historical Dictionary of Switzerland". Wikipedia (bi îngilîzî). 11 hezîran 2022.
^ Bouquet, Jean-Jacques. Dîroka Swîsre. Presses Universitaires de France, 2007. ISBN 978-2-13-056213-9.
^ ICE, p 117.
^ "Swiss Federal Statistical Office FSO. 31 January 2017".

Ev gotara kurt şitlekê ye. Heke tu bixwazî berfireh bikî pê li biguhêre bike. (Çawa?)

[1] Berner, Elizabeth Kay; Berner, Robert A. (22 nîsan 2012). Global Environment: Water, Air, and Geochemical Cycles - Second Edition (bi îngilîzî). Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-4276-6.

[2] "Historical Dictionary of Switzerland". Wikipedia (bi îngilîzî). 11 hezîran 2022.

[3] Bouquet, Jean-Jacques. Dîroka Swîsre. Presses Universitaires de France, 2007. ISBN 978-2-13-056213-9.

[4] ICE, p 117.

[5] "Swiss Federal Statistical Office FSO. 31 January 2017".

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Danegehên kontrola otorîteyê
Navneteweyî	FAST ISNI 2 VIAF 2 WorldCat
Neteweyî	Spanya Fransa 2 BnF data 2 Almanya Îsraêl DYA Swêd Japon Komara Çekî Awistralya Portûgal
Cografî	MusicBrainz area
Akademîk	CiNii
Însan	Trove Parlemana Keyaniya Yekbûyî
Yên din	Historical Dictionary of Switzerland Lexicon Istoric Retic NARA IdRef