Here naverokê

Xinûs: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Bi înteraktîvî li dîroka rûpelê bigere
← Cudahiya kevntirCudahiya nûtir →
Content deleted Content added
DîtbarîWîkînivîs
Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl
Etîket: Betalkirî Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl
Rêz 146: Rêz 146:
{{Wêne|PANO 20200614 042530.jpg|rast|1500px|thumb|Gola Xamirpêtê}}
{{Wêne|PANO 20200614 042530.jpg|rast|1500px|thumb|Gola Xamirpêtê}}
[[Wêne: Hamurpet-Gölü- HINISIM.jpg|thumb|[[Gola Xamirpêtê]]]]
[[Wêne: Hamurpet-Gölü- HINISIM.jpg|thumb|[[Gola Xamirpêtê ya Biçûk]]]]


Guhartoya 17:22, 13 kanûna paşîn 2024

Navçeya Xinûsê
Navçe
Hınıs
Wêne:Hınıs Kanyonu-9.jpg
Taxâ Baxçê û Mizgefta Mezin â Xinûsê
Navçeya Xinûsê li ser nexşeya Bakurê Kurdistanê nîşan dide
Navçeya Xinûsê
Navçeya Xinûsê
Navçeya Xinûsê li ser nexşeya Ewropa nîşan dide
Navçeya Xinûsê
Navçeya Xinûsê
Navçeya Xinûsê li ser nexşeya Tirkiye nîşan dide
Navçeya Xinûsê
Navçeya Xinûsê
Navçeya Xinûsê li ser nexşeya Erzîrom nîşan dide
Navçeya Xinûsê
Navçeya Xinûsê
Koordînat: 39°21′31″Bk 41°42′05″Rh / 39.35861°Bk 41.70139°Rh / 39.35861; 41.70139
WelatBakurê Kurdistanê
DewletKurdistan
ParêzgehErzîrom (parêzgeh)
SerbajarXinûs
Îdarî
 • QeymeqamHakan Özarslan
Hejmara bajarokan2 bajarok
Hejmara taxan10 tax
Hejmara gundan98 gund
Hejmara mezrayan78 mezra
Qada rûerdê
 • Giştî1.800 km2 (700 sq mi)
Bilindahî
1.700 m (5600 ft)
Nifûs
 (2008)
31.479[1]
 • Berbelavî17,5/km2 (45/sq mi)
 • Serbajar
 (2008)
9.883
Koda postayê
25600
Koda telefonê(+90) 442
Map
biguhêreBelge

Xinûs an Kelê (1928: خنس, "Khounis" (Xunis, Xinis, Qezâ)[2], 1946: Hınıs[3], bi tirkî: Hınıs) navçeyeke herêma Serhedê û biser parêzgeha Erzîromê ve girêdayî ye. Xinûs navçeyek gelek kevn û dîrokî ye. Navçe 180 km ji Erziromê û 90 km ji Mûşê dur dikeve.

Hin agahiyên bikêr

  • Bilindahî ji rûyê avê: 1.720 m
  • Gelhe: Gorî statîstîkên fermî yên dewletê bi giştî 32.000 kes li tevahîya navçeyê dijîn. Lê di nasnameyên nêzîkî 120.000 kesî de navê navçeyê derbasdibe. Mixabin bawerî bi statîstîkan nîne.

Di Xinûse de ji zaravên zimanê kurdî zazakî û kurmancî û tirkî tê axavtin.

Piştî sirgûnê malbatên bi eslê xwe koçber ên ji Kafkasyayê û bi eslê xwe kurd in hatin û li Kopa Mûşe bi cih bûn. Her wiha malbatên bi eslê xwe Zaza ji Çewligê Bongilanê hatine û li wir (Xeci Dekko) bi cih bûne. Paşê, di sala 1936an de, ji Ezirmê û ji Behra Reş malên cuda yên tirk li Xinûsê hatin bicihkirin

Xinûsiyan gelek koçber dane. li Îzmîr, Stenbol, Almanya (bi giranî Berlin û Munîh), Fransa (bi giranî Parîs û Marsêy) gelek Xinûs'ê dijîn. Ew ji Xinûsê re pere dişînin, an heger derfet bibînin bi havînan tên herêmê

Li herême eşirên Zirkan, Cemaldînî, Hesenan, Dimilî, Berazî û Sipkan pir in. Eşîrên Xinûsê demekî li ser navê Zirkan Konfedere bûne. Piranîya wan cejna dikin ku eslê xwe Zirkî ne. Axaye Zirikan Keremê Qolaxasî ji herêma Gogsîyê, dema koçrevîye Ermeniyan de bi Hengên Hamidiyên be parastina herême kirîye û paşe bi axayên hesenan be, di serhildana hesenan de hatîye şehîdkirin. Navê Xinûsê yek ji bi nave Rêbiraya te zanin. Demeki je re gotine Rêbira Bajer . Serhildana Elîcan jî li herêma Xinûs û Dûtaxê tekîyaye. Li herême gelekî mezel û vexuyên Ermenîyanen din hene. Tê zanîn ku li herême pêşiya sed salan gelekî Ermenî jî dijîyan. Piştî koçberkirina Ermeniyan zehf eşîrên Kurdan, ên ji Çewlîgê û Qersê hatine Xinûsê û di şûna Ermenî û Ezidiyan de bi cîh û war bûne.

Aborî

Wêne:Hınıs Köftesi Hinisim.jpg
Xwarinâ Hereme heri navdar Kufteya Xinûseye

Aborî bi piranî li ser çandiniyê ye. Genim, ceh, nîsk, silq, hwd. Dîsa xwedîkirina sewalan jî heye. Xinûs li ser riya Mûş - Erzirom û Agirîyê dikeve. 90 km li dûrî Mûşê ye. Firehiya erdê navçeyê 1.799 km û bilidahî ji rûyê avê 1.800 m ye. Li rojhilatê Milazgir, li rojava Gimgim û Kanîreş, li bakur Erzîrom, û li başûr jî Kop û Mûşê, hene. Di navbera Xinûs û Gimgim de 40 km heye. Bi zivistanan berfî û sar, bi havînan germ û ziha ye.Gelê herême bi zêdeyî Cotkârin, belê xwedîkirina pez û devar jî xwedî cîhekî girînge li herême. Berkêşana hingiv li Xinûsê heye. Hingivê Xinûsê li Kurdistan û Tirkiyeyê bi nav û deng e.

Erdnigarî

Erdnîgariya Xinûsê
Nexşeya cûreyên nebatên li deverên başûrê Çiyayên Xamirpêtê

Giyayên wek kimkork û helîz, kardî, gûlik, kereng, ribêz, tirşo, pepikên hirçê, mendik, kaşim û gonî hene.[4]Darberû, kenêr, guvîj, hirmî, sêv, şîlan û darên din ên li herêmê ne.

Zozan

Navçê zêdetir bi zozanê xwe navdar e:

Zozanê Şerevdîne û Zozanê Çewligê ên herî navdar in. Dîsa Zozanê Xirxalê û Zozanê Çavreşîye û Zozanâ Faraşîn di nava tixûbên navçeyê da ye. ji ber van Zozanan pezen wêyên sor di Serhedê da û hingivên wir li her derê pir navdarên.

Behrê kêmzêde 1700 m bilindtir e, lewma ji seran serên navçê zozan û kanî ne. Zozanên wê gelek tê nasin û ji Xarpêt, Dêrsim û Amedê havînan koçber tên.

Kilîma Xinûse, kilîma bejayiyê û navçeya heri sar erda Kurdistanê ye. Di salê de heft mehên berf li erdê li çiya 8-9 û çiyayê Çewlîgê hertim ye. Navenda X piştî komara tirkan bû navend.

Çem

Çâr çemên henin lê derfetê dirêjiya wan da agahî nîne.

  • Çemê axirçimen, di Gimgimê da derbaz dibi û bajarê Mûşê da digîhê Miradê.

Çiya

Çiyayên li dora Xinûse:

Kox (Çîyayê Bîngolê) 3250 m, Çiyayê Çavreşî yê 2793 m, Çiyayê Şerevdînê 2544 m, Çiyayê Kolîbaba 2594 m û Çiyayê Qertalixê X m bilind in. Hilhatina rojê li li dinê du ciyan tê temaşekirin ji van her du ciyan yek jî Kox da ye (Çîyayê Bîngolê). 23 gund pêva girêdayê ne. Çiyayên wekî Xamirpêt û Çiya Gewrk jî hene. Li sere Çiyayên Xamirpêtê, Sîpanê Xelatê dibinin.

Deşt

Deşta herî mezin Deşta Xinûsê ye

Germav

Di gundê Mamaşê germaveki heye.

Gol

Di Çiyayê Şerevdînêda 100 heri gole piçuk heye.

Çand

Her sal li Girê Kox festîvalek tê lidarxistin. Herêma Xinûse kanîya sitran û govendên Serhedê ye. Leyîstika Çepkî navdar e.

Dirok

Herêma Xinûsê di dabeşkirina îdarî-erdî ya herêmên Tirkiyeyê yên ku di Şerê Cîhanê yê Yekem 1916-1917 de ji aliyê leşkerên Rûsyayê ve hatine dagirkirin.

Dîroka Xinûsê heya Mediyan aşkera bûye. li Xinûsê bermahiyên serdema Urartûyan hene. Pers, Rom, Bîzansî, desthilatdarî kirine. Di navbera Keyaniya Îranê û Osmanîyan de gelek caran Xinûs cih guhêstiye.

li Şerê Çaldiranê a 1514 de, maye di destê Osmaniyan de. Mîrîtiyên Kurdistanê di karên xwe yên navxweyî de azad bûne di dema Osmaniyan de. li Serhildana Şêx Seîd de, Xinûs roleke dîrokî ye. Bi qasî demeke kurt be jî Xinûs azadî tehm kiriye. Dîsa Xinûse di şerê netewî de bûye şahîdê lehengî û îxanetê. 

Gorî hin îdîayan navê herêmê di dema ûrartûyan de Horhorîkî bûye. Beriya Terteleya Filehan gelek fileh jî hebûne li herêmê. Gundên ku fileh lê jiyane ji navên wan tê derxistin. Kurd û fileh bi biratî bi hev re li herêmê jiyane. Di Serhildanên Agiriyê, dagirkirina ûrisan hwd de gelek car kurdên Qers, Erdêxan û îdirê koçber kirine rojava û başûrê Bakurê Kurdistanê. Herwekî hatina Xinûse jî.

Li erdnigariya Xinûsê de şaristaniye kevn jiyane u niha binaxbûne. li Xinûsê e di navbera Aros, Nevalâ Qlise, û Çermîk xirabeyen kevn bin axê derten u meriv dizane ku şaristaniya Urartuyan li vede re hikûm kiriye. Paşe pe re Medan, Persan, Roman û Bizansan ji vedere kirine bin hikme xwe. Xinûs di navberan Persan u Bizansande bûye cîheki tampon u gelek şer li vede re qewimine.

Erdheja Gimgim û Xinûse

Li gorî daneyan erdheja yekem a salên 1900’î li Milazgirê di 24.04.1903’an de bi mezinahiya 6,7 ​​pêk hat û 2626 kes mirin. Dîsa navê Gimgim û Xinûsê gorî hin angaştayên, ji ber erdhejan derketiye. li 31.05.1946´de bi hêza 5,7 erdhejek mezin li Xinûsê pêkhatiye û 839 kes mirine. 19.08.1966´de bi hêza 6,9 erdhej çêbûye û 2.394 kes jiyana xwe ji dest dane.

Cihên tûrîstîk

Wêne:Hınıs Kanyonu-3.jpg
Newala Texta Xinûse
Wêne:Hınıs Kanyonu-4.jpg
Newala Texta Xinûse
Wêne:Hınıs Kanyonu-5.jpg
Newala Texta Xinûse
Wêne:Hınıs Kanyonu-6.jpg
Newala Texta Xinûse
Wêne:Hınıs Kanyonu-8.jpg
Newala Texta Xinûse


Çemê Erez
Çiyayên Xamirpêtê
Gola Xamirpêtê
Gola Xamirpêtê
Wêne:Hamurpet-Gölü- HINISIM.jpg
Gola Xamirpêtê ya Biçûk


Gundên Xinûsê

Çavkanî

  1. ^ tuik, 2008
  2. ^ Son Teşkilat-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları. İstanbul: Hilal Matbaası, T. C. Dahiliye Vekaleti Nüfus Müdiriyet-i Umumiyesi Neşriyatından. 1928.
  3. ^ Türkiye'de Meskûn Yerler Kılavuzu I-II. Başbakanlık Devlet Matbaası, Ankara, 1946.
  4. ^ "Muş'ta Yabani Bitkilerin Halk Hekimliğinde Kullanılması" (PDF) (bi Turkish). Zanîngeha Mûşê. kanûna paşîn 2019. r. 7.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (lînk)

Girêdayî


Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Xinûs&oldid=1403685" hatiye standin.