Şêxbizinî

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Şêxbizinî
Kurdî
Welatên lê tê axaftin  Tirkiye
 Îran
 Îraq
Herêm Kurdistan
Anatoliya Navîn
Kurdên Pontûsê
Axiverên zimanê zikmakî Giştiyan 2.000.000, 300.000 li Haymenê li cihi tik 1.600.000
Malbata zimanî Zimanên hind û ewropî
Şiklê kevn
Kodên zimanî
ISO 639-3

Şêxbizinî an şêxbizinkî ji zaravayê eşîra Şêxbizinî ya ku li Anatolyayê û Bakurê Kurdistanê belavbûye re tê gotin. Şêxbizinî di nava xwe de gelekî heterojen e, ji ber ku herêmî gelekî di bin bandora zaravayên kurdî yên din de maye. Dîsa mirov dikare bibêje, di ferhengok û rêzimanê xwe de, ev zaravayeke kurdiya jêrîn/başûrî a ku li Kirmaşan û feylî ve tê axaftin.

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ev zaravayê ji kurmancî û soranî bêhtir nêzîkî Kirmaşanî û lekî ye. Şêxbiziniya modern her çiqas di bin bandora kurmancî de mabe jî, him etîmolojiya ferhengoka wê him jî tewanga wê bernîşaniya kokeke di kurdiya başûr de ne. Di aliyê ferhengokê de hin karakterîstîkên kurdiya başûr di vê zaravayê de têne naskirin.

Şêxbizinî Kurdiya başûr Kurdiya navendî Kurmancî
elistin Ełsan, Hełsan he(ł)stan rabûn
nîştin nîştin danîştin rûniştin
vayîn wayîn rakirdin revîn
çêw çew/çem çaw çav
dalik dałig dayik dayik
emrû emrû hermê hirmî
kemçik kemçig kewçik kevçî
siwîl sêwił simêł simbêl
firê fire zor pirr, gelek

Lewendî[1] lîsteyeke 60 peyvên basît ji zaravayê Şêxbizinî ligel serzaravayên kurdî yên din ve çêkiriye. Di vê lîsteyê de 60 peyvên Şêxbizinî bi beranberên xwe yên ji Kurmancî, Soranî, Feylî, Dimilî û Hewramî têne berhevdan. Frekansa wanan ya wekhevî û dirûvtiya mezin bi peyvên Şêxbizinî re ev e.

Zarava dirûvtî/wekhevî sedî
Feylî 28 46%
Soranî 23 38%
Kurmancî 14 23%
Hewramî 13 21%
Dimilî 12 20%
Qet yek na 2 3%

Bi taybetî li hin herêmên Bakurê Kurdistanê kûrayiya tesîra kurmancî tê xuyandin. Herwuha di şêxbizinî ya ku li hin navçeyên Amed (Licê û Rezik) û Îdirê tê axavtin cînavkên şexsî ji kurmancî hatine girtin.[2]

Şêxbiziniya Amed û Îdîrê Şêxbiziniya Haymana Kurdiya navendî Kurmancî
E meşî mal (Îdir), e meşû hanî (Lîcê) Min diçim mal Min deçim mał Ez diçim mal
Min got- Min wit- Min wit- Min got-

Alfabeya şêxbizinî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Mehmûd Lewendî di sala 1997'an de di kovara Bîrnebûn ji bo zaravayê şêxbizinî alfabeyeke kurdî ya taybet ji bo nivisandina vê zaravayê liberxist. Gorî Lewendî di zaravayê Şêxbizinî de 34 deng hene, ji wanan 24 bêdeng 10 heb jî dengdar in.[1]

Alfabeya
Şêxbizinî
Mînak
A, a aw, arig
B, b boro, bîst
C, c cayin, cacik
Ç, ç çî, çwar
D, d dê, döt
E, e ew, elistin
Ê, ê kê, mêwan
F, f firê, heft
G, g güh, girîn
H, h hak, heşta
I, i iznaq, qiç
Î, î îde, îme
J, j jin, jê
K,k ko, kirdin
M, m min, mayîn
N, n nöh, nîmerû
O, o ok, oxistin
Ö, ö döt, qöl
P, p pes, pal
Q, q qe, qul
R, r rûj, rindî
S, s seg, sî
Ş, ş şeş, şîrîn
T, t tik, tîj
V, v variş, verg
U, u gup, kur
Û, û gûşt, xûrt
Ü, ü güy, rüy (telefûza wê nêzî "ü"ya Tirkî ye)
W, w we, wîş
X, x xwer, xanig
X, x Telefûza wê nezîkî "xeyn"a Erebî ye. xardan orax
Y, y yek, ray
Z, z zend

Rêziman[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Cînav[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Cînavên şexsî (zamîrê şexsî) yên Şêxbiziniya Haymanayê ev in:

Cînav Cînavên klîtîkî
Min -im/-m/-em
-it/-t/-et
Ewî -y/-î
Îme -man
Îwe -tan
Ewane -yan

Tewanga navdêran[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di Şêxbizinî de navdêr di du kategoriyên jimarî de têne tewandin: pêşbendikên jimarî -î û -gel in. Di pirrjimarê de yek caran -yel an jî -el tê bikaranîn heke ku k û g werin ba hev dibin -el: Mînak verk (berx) di pirrjimarê de dibin verkel, ji ber ku k û gel bihevre dihelin û dibin verk + gel = verkel.

Şêxbizinî Kurmancî
jingel jin (...jinan)
teyrgel teyr (...teyran)
guranigel stran, goranî (...goraniyan)

Di tewanga navdêran de şêxbizinî çar paşbendikên cûda nas dike. Belê paşbendkirina navdêran ne gorî zeyandiyên wan e, mîna di kurmancî û dimilî de. Paşbendikên tewanga navdêran (ezafe) ev in: -î, -ê, -a û -y.

Şêxbizinî Kurmancî
pirçî serim pirça serê min
dengî pêkê dengê pakî
mêrdê gewre mêrê mezin
xwara tawistanê tava havînê
jinê rind jina rind
mesay gewre maseya mezin
heftey verjeye hefteya berê

Lêker[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Lekêrên halê înfînîtifê di zaravayê şêxbizinî de wekî hemî zaravayên kurdî yên koma kurmancî bi paşbendikên -in, -an an -în têne qedandin.

Şêxbizinî Kurmancî
kirdin kirin
keftin ketin
girîn girîn
kenîn kenîn
verdan berdan
xardan revîn

Tewanga lêkeran[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dema niha[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Şêxbizinî Kurdiya navendî Kurmancî
Min dîşim Min dełêm Ez dibêjim
Tu dîşê To dełêy(t) Tu dibêjî
Ewî dîşî Ew dełê(t) Ew dibêje
Îme dîşîn Ême dełêyn Em dibêjin
Îwe dîşin Êwe dełên Hun dibêjin
Ewana dîşin Ewan dełên Ew dibêjin
Dema boriya têdayî (Imperfekt)[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Şêxbizinî Kurdiya navendî Kurmancî
Min divitim Min demgût Min digot
Tu divitê To detgût Te digot
Ewî divit Ew deygût Wî/Wê digot
Îme divitîn Ême demangût Me digot
Îwe divitin Êwe detangût We digot
Ewana divitin Ewan deyangût Wan digot
Dema boriya berdesta domdar[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Şêxbizinî Kurdiya navendî Kurmancî
Min vitigim Min gûtibûm Min gotiye
Tu vitigê To gûtibût Te gotiye
Ewî vitige Ew gûtûyetî Wî/Wê gotiye
Îme vitigîn Ême gûtûmane Me gotiye
Îwe vitigin Êwe gûtûtane We gotiye
Ewana vitigin Ewan gûtûyane Wan gotiye
Dema boriya dûdar (Perfekt)[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Şêxbizinî Kurdiya navendî Kurmancî
Min vitim Min gûtim Min got
Tu vitê To gûtit Te got
Ewî vit Ew gûtî Wî/We got
Îme vitîn Ême gûtman Me got
Îwe vitin Êwe gûttan We got
Ewana vitin Ewan gûtyan Wan got
Boriya çîrokî (Pluperfekt).[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Şêxbizinî Kurmancî
Min vitîwim Min gotibû
Tu vitiwîyê Te gotibû
Ewî vitiwî Wî/Wê gotibû
Îme vitiwîn Me gotibû
Îwe vitiwîn We gotibû
Ewana vitiwîn Wan gotibû
Dema bê (Futur I)[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Şêxbizinî Kurmancî
Min da wişîm Ez dê bibêjim
Tu da wîşî Tu dê bibêjî
Ewî da wîşî Ew dê bibêje
Îme da wîşîn Em dê bibêjîn
Îwe wişin Hun dê bibêjin
Ewana wişin Ew dê bibêjin
Fermanî (Împeratif)[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Şêxbizinî Kurmancî
wîş! bibêje/bêje!
wişin! bibêjin/bêjin!

Neyînî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Negasyona lêkeran di Şêxbizinî de xeynî dema niha (nê-), di hemî deman de bi pêşdanka ne-'yê têye realîzekirin. Pêşdanka negasyonî me- ya ku zêde naye bikaranîn (tenê di forma fermanî de), wekî hemî serzaravayên kurdî di Şêxbizinî de jî heye.

Şêxbizinî Kurdiya navendî Kurmancî
Min nêwîşim Min nałêm Ez nabêjim
Min da newîşim
-
Ez dê nebêjim
Min newîşim Min nełêm Ez nebêjim
Min nevitim Min nemgût Min negot
Min nevitîwim Min nemangûtibû Min negotibû
Min nedivitim Min nemdegût Min nedigot
Min nevitigim Min nemgûtûwe Min negotiye
Mewîş Mełê Mebêje
Mewîşin Mełên Mebêjin

Rengdêr[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Şêxbizinî jî weke hemî zaravayên din, rengdêran bi alikariya pêşbendikan û paşbendikan ve çêdike. Çend mînak:

Şêxbizinî Kurmancî
we bi
-tî: birangîtî -tî: birangtî, biratî
-î: pêkî pakî
-tir: rintir -tir: rintir, rindtir
-tirîn: rintirîn rintirîn, rindtirîn
rind rind, baş
xweş xweş
gewre mezin
biçûk biçûk

Hejmar[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Jêrenot[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ^ a b Lewendî, Mehmûd: "Kurdên Şêxbizinî", Bîrnebûn 3. 1997 r. 78-98
  2. ^ Kurdica: Sêxbizin (almanî)

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  • Lewendî, Mehmûd:
    • "Kurdên Şêxbizinî", Bîrnebûn 3. 1997 r. 78-98
    • "Ferhengoka Şêxbizinkî" Bîrnebûn 4, Stockholm 1998, r. 68-82
    • "Ferhengoka Şêxbizinkî II" Bîrnebûn 5, Stockholm 1998, r. 86-99


.