Bikarhêner:Baran Agir/dewleta sefewiyan

Dewleta Sefewiyan an jî Dewleta Sefewî yan Sefewî ya Îran (bi farisî: صفویان‎), dewleteke Kurd dîrokî ye ku di navbera salên 1501 û 1736an de Azerbaycan, Îran, Ermenistan, Îraq, Efxanistan, Turkmenistan û beşek ji Kurdistanê di nav sîndorê xwe mezin kiriye. Xanedana Sefewiyan de fars, azerî û kurdan xwe cih girtiye. Şahê Sefewî yê mezin Şah Îsmaîlê Yekem di 17 'ê Tîrmeha 1487'an de li Erdebîlê li Merta û Şêx Haydar ji dayik bû. Bavê wî Haydar, şêxê tariqa/rêbaza Sefewî û rasterast neviyê damezrênerê wê yê kurd Safî-ad-din Erdebîlî bû.

Yek ji xanedanên serdest ên herî giring ya Îranê ji salên 1501 heta 1736an bû. Xanedanîya Sefewîyan resenîya xwe ji Sofîtî ya rêbaza/terîqeta Sefewî digirt, ku di bajarê Ardabil ya herêma Azerbaycan a Îranê hate damezrandin. Ew xanedanîyek Îranî/Êranî ya bi eslê xwe Kurd bû, lê di dema fermandarîya wan de ew bi payebilindên Tirkman, Gurcî, Çerkez, û Yewnaniyên pontî re zewicîn. Sefewiyan ji bingeha xwe li Erdebîl, kontrola xwe li ser beşên Îrana Mezin ava kir û nasnameya îranî ya herêmê piştrast kirin, ji Împeratoriya Sasanî ve, bi vî rengî, bûn yekemîn xanedana xwecihî ku dewletek neteweyî wek Îran tê naskirin bi fermî ava kirin.

Mezinbûna Dewleta Sefewiyan

Sefewî ji sala 1501 heya 1722an piştî zayînê fermandar bûn (nûjenkirinekî kurt serborî dibe ji 1729 heya 1736) û li bilindahiyê xwe, ewan hemû Irana îro, Komara Azerbaycan, Behreyn, Ermenistan, Rojhilata Gurcistanê, hin beşên Bakûrê Qefqazê, Iraq, Efxanistan û her weha hin deverên Tirkiye, Sûrî, Pakistan, Tirkmenistan û Ûzbêkistan kontrol kirin.

Tevî bi têkçûna wan di sala 1736an de, mîrata ku wan li paş de hiştin vejîna Îranê bû, ku wekî asêgeha aborî di navbera Rojhilat û Rojava de dimaya, damezrandina dewletek bi bandor û bîrokrasî li ser bingeha "kontrol û hevsengî", dahênanên wan ên mîmarî û çavdêriya/patronaja wan ji bo hunerên bedew. Her weha sefewiyan bi belavkirina şiîtiyê diwazdehî ya îslamî li Îranê û li beşên mezin ên Qefqazê, li Anatolya û Mezopotamyayê, heta serdema îro jî şopa xwe hiştine.

Dewleta Sefewiyan navê xwe ji Sefiyedînê Erdebîlî hildigire. Sêx Safiyedîn, xwediyê rêbazeke cuda ya dînî di nav sunîtiyê de. Kurdbûna vê malbatê ji Şêx Safiyedîn destpê dike ku tê îdia kirin bi eslê xwe Şêx Safiyedîn ji Kurdistanê çûye Azerbaycanê û li wir maye. Her wiha wek tirkmenekî jiyaye. Kurê neviyê Şêx Safiyedîn, Şêx Cineyd e. Di postê şêxitiyê de serdikeve û gelek mirîdan li derdora xwe kom dike. Heta ku êdî tesîreke mezin li dewletên wî wextî dike. Yek ji van dewletan Aqoyunlî bûne ku dixwast Şêx Cineyd vekêşe aliyê xwe. Bi peydabûna vê tifaqê Şêx Cineyd li gel xwîşka serokê Aqoyunliyan, Hesenê Dirêj, bi Halime Begum re dizewice. Kurê Şêx Cineyd, Şêx Heyder jî li gel keça Hesenê Dirêj Halime Begum Alemşah re dizewice. Di vê zewacê de Şah Îsmaîl çêdibe.

Paşîya wan

Dîroka Safewiyan bi damezrandina Safewiyê ji aliyê damezrênerê wê yê bi nav û deng Safî-ed-dîn Erdebîlî (1252-1334) dest pê dike. Safî Eldîn di sala 700/1301ê de serokatiya Zahediyeyê ku li herêma Gîlanê bû û ji destê mamosteyê ruhanî û xezûrê xwe Zahed Gîlanî girt. Ji ber karîzmaya mezin a ruhî ya Safî El-Dîn, ev ferman piştre bi navê Sefewîyê hatîye binavkirin. Fermana Sefewiyan di demeke kurt de li bajarê Erdebîlê bandorekî mezin bi dest xistîn û Hemdullah Musteufî diyar kir ku piraniya xelkê Erdebîlî peyrewên Safî Eldîn bûn.

Helbesta olî ya Safî El-Dîn, ku bi zimanê Azerî yê Kevin -zimanekî îranî yê bakur-rojavayî yê ku niha ji holê rabûye- hatiye nivîsandin û bi parafrazeke farisî ya ku alîkariya têgihîştina wê dike, heta roja îro maye û xwedî girîngiyeke zimanî ye.

Piştî Safî El-Dîn, serokatiya Sefewiyan derbasî Sedr El-Dîn Mûsa bû (794/1391–92). Ferman di vê demê de veguherî tevgereke olî ku li seranserê Îran, Sûriye û Asyaya Biçûk propagandaya olî dikir û bi îhtîmaleke mezin eslê xwe yê şafiî yê sunnî di wê, wekî demê de parastibû. Serkirdayetiya fermanê ji Sedr ud-Dîn Mûsa derbasî kurê wî Xwadja Elî (1429) û paşê jî ji kurê wî Îbrahîm (1429–47) re derbas bû.

Manekîna leşkerê qizilbaş ya Sefewî, ku qesra sor a taybet nîşan dide (Qesra Se'dabad, Tehran)

Dema ku Şêx Cuneyd kurê Îbrahîm di sala 1447an de serokatiya Sefewî kir, dîroka tevgera Sefewiyan bi awayekî radîkal hat guhertin. Li gorî dîroknas Roger Savory, "Şêx Cuneyd bi desthilatdariya giyanî ne razî bû û ew li hêza maddî geriya." Di wê demê de, xanedana herî bi hêz li Îranê Qereqoyûnî, "Berxa Reş" ye, ku hakimê wan Cehan Şah ferman da biterikîne an na ew ê wêran û wêraniyê bîne ser bajêr. Cûneyd ji hevrikê Kara Koyunlu Cîhan Şah, Aqqoyûnî (Turkmanên Pezê Spî) Xan Uzun Hesen re pena digere û têkiliya xwe bi xwişka Uzun Hesen û Xedîce Begum re zewicandiye. Cûneyd di dema ketina nav axa Şîrvanşah de hat kuştin û kurê wî Heyder Safewî şûna wî girt.

Haydar bi Merta 'Alamşah Begom, keça Uzun Hesen ra zewicî, ku Îsmaîl I, damezrînerê xanedana Sefewîyan anî dinyayê. Diya Martayê Theodora - ku bi navê Despina Khatun tê zanîn - prensesa Yewnanî ya Pontîk bû, keça Komnenosê Mezin John IV ê Trebzond. Di berdêla parastina Komnenoyên Mezin ji Osmaniyan de bi Uzun Hesen re zewicî.

Piştî mirina Uzun Hesen, kurê xwe Yaqûb ji ber zêdebûna bandora olî ya Sefewi, xwe di xetereyê de dibîne. Yaqûb bi Şîrvanşah re hevalbendî kir û di sala 1488 de Heyder kuşt. Di vê demê de, piraniya Sefewiyan eşîrên koçer ên Ogûzên Tirk- axêv ên ji Asyaya Biçûk û Azerbaycanê bûn û ji ber ku serên wan ên sor ên cuda bi navê Qizilbaş "Seriyên Sor" dihatin naskirin. Şervanên Qizilbaşê, peyrewên ruhanî yên Heyder û çavkaniya hêza leşkerî û siyasî ya Sefewi bûn.

Piştî mirina Heyder, Sefewî li dora kurê wî Elî Mîrza kom bûn, ku ew jî ji aliyê Yaqûb kir û hat şopandin û piştre hat kuştin. Li gorî dîroka fermî ya Sefewi, Elî beriya wefat bike, birayê xwe yê ciwan Îsmaîl weke rêberê ruhanî yê Sefewiyê destnîşan kiribû.

Dîrok

Damezrandinê Xanedan ji aliya Şahê Ismaîl I (1501 heya 1524)

Îsmaîl bi ketina Tebrîzê xwe "Şah" dide zanîn; leşkerên wî li ber Argê Tebrîzê, wênesaz Çingiz Mehbaliyev, di koleksiyona taybet in.

Piştî hilweşîna Împeratoriya Tîmurî (Sala 1370–1506), Îran ji aliyê siyasî ve perçe bû, û bû sedem ku hejmarek tevgerên olî derketin holê. Hilweşîna desthilatdariya siyasî ya cîhek çêkir ku tê de çendîn civakên olî, bi taybetî yên Şîtî dikarin derkevin pêş û girîng bin dest xistin. Di nav wan de çend biratiyên sofiyan, Hurûfî, Nûqtewî û Muşe'îyiyan hebûn. Di nav hereketên curbeçûr de, Qizilbaş ya Sefewî di warê siyasî de ya herî berxwedêr bû û bi sedema serkeftina wê Şah Îsmaîl I di sala 1501an de navdariya siyasî bi dest xist. Dema damezrandînê Îrana Sefewî ji aliya Şah Ismail, ev Dewlet gelek herêmî xwe perçe kir. Revêberîya Herêmen Sefewîya Îranê ev in:

• Huseyn Bāyqara, hîkûmdarê Tîmûrî ya Heratê
• Alwand Mîrza, Aq Qoyunlu Xanê Tebrîzê
• Murad Beg, Aq Qoyunlu mîrê Iraq el-Ecem
• Farro kh Yaṣar, şahê Širvan
• Badî Alzaman Mîrza, mîrê herêma yê Bal kh
• Huseyn Kiya Çelevî, mîrê herêmî yê Semnanê
• Murad Beg Bayandar, mîrê herêmî yê Yezdê
• Sultan Mahmud ibn Nizam El-Dîn Yehya, hîkûmdarê Sîstanê
• Çend mîrên herêmî yên Mazenderan û Gîlanê wek: Bisotûn II, Eşref îbn Tac el-Dewle, Mîrza Elî û Kiya Huseynê II

Rabûna û mezinbûna Şah Îsmaîl I

Yek ji yekem kiryarên ku ji hêla Şah Îsmaîl I

yê xanedana Sefewî ve hat kirin, îlankirina mezheba dwanzdeh a Şiîtî wek ola fermî ya Împaratoriya wî ya nû-damezrandî ya Farisî bû, ku bû sedema aloziyên mezhebî li Rojhilata Navîn dema ku wî goran hilweşand. ji xelîfeyên Ebasî, Îmamê Sunî Ebû Xanîfe El-Nûman, û Sûfî misilmanê asê Ebdulqadir Gîlanî di sala 1508 de.

Xanedana Sefewî di sala 1501an de ji aliyê Şah Îsmaîl I hatiye damezrandin. Paşnava wî tê nîqaşkirin: zimanê ku wî bi kar aniye ne bi zimanê "nijad" an "neteweya" wî re ye û ji dayikbûnê, duzimanî bûyê. Esle Îsmaîl niv kurd û niv pontûsî bi gurcî bû û tevlihev rasterast ji neviyên mîstîkê misilman ê kurd Ṣūfî Şêx Safî El-Dîn bû. Bi ew rengî di rêza mîrîtîyên mezin ên fermana Sefewî de, berî hilkişîna wê bo xanedanek desthilatdar, yê dawî bû. Îsmaîl ciwanekî mêrxas û karîzmatîk bû, di warê baweriya xwe ya bi Şiîtî de xîretkêş bû û xwe bi eslê xwedê bawer dikir û di pratîkê de ji aliyê peyrewên xwe yên Qizilbaş ve dihat îbadetkirin.

Di sala 1500an de, Îsmaîl I ji bo tola mirina bavê xwe, Şêx Heyder, ku di sala 1488an de ji aliyê desthilatdarê Şîrvanşahê Ferrux Yassar ve hatibû kuştin, dagir kir . Paşê, Îsmaîl çû sefera fethê, Tebrîz di tîrmeha 1501ê de girt, li wir xwe wek şahê Azerbaycanê danî ser text, xwe kir şahê padîşahan (şahanşah) Îranê û li ser navê xwe zîv dan û Şî'îtîya Duwazdeh wek dînê fermî yê warê xwe îlan kir. Damezrandina Şî'îtîya Duwazdeh wekî dînê dewleta Îranê ya Sefewî bû sedem ku fermanên ( terîqa ) yên Sûfî bi eşkereyî helwesta xwe ya Şî'î ragihînin, û yên din jî bi lez û bez Îslama Şî'î qebûl bikin. Di nav van de, damezrênerê yek ji rêzikên herî serkeftî yên Ṣûfî, Şah Ni'metullah Welî (m. 1431), ji îmamê yekem ê îsmaîlî, Mihemed îbn Îsmaîl, derketiye, wek ku di helbestekê de û herwiha di berhemeke din a wêjeyî ya neçapkirî de diyar dibe. . Tevî ku Şah Ni'metullah bi awakî mislimanekî sunnî bû jî, fermana Nî'metullahî piştî derketina xanedana Sefewîyan di demeke kin de pêbendbûna xwe bi Îslama Şîitîre ragihand.

Berfirehiya împaratoriya Şah Îsmaîl li Rojavayê Asyayê

Tevî ku Îsmaîl I di destpêkê de bi tenê li Azerbaycan serdest bû, lê Sefewîyan di dawîyê de têkoşîna desthilatdarîyê li ser tevaya Îranê bi ser ketin, ku ev nêzî sedsalekê bû di navbera xanedan û hêzên sîyasî yên cuda de berdewam bû. Salek piştî serketina xwe ya li Tebrîzê, Îsmaîl I piraniya Îranê wekî beşek ji axa xwe girt û di nav 10 salan de bi tevahî li ser hemû wê kontrol kir. Îsmaîl li pey rêza mîrên Îranî û Tirkmen bû, berî ku wî sernavê "Padişah-î-Îran" wergerînê, ku berê Uzun Hesen û gelek padîşahên din ya Îranê hebûn. Siltanên osmanî ew wek şahê welatê Îranê û mîratgirê Cemşîd û Kay Xosrow bi nav kirin.

Di sala 1501ê de tenê bi xwedîkirina Azerbaycan, Şîrvan, başûrê Daxistanê (bi bajarê xwe yê girîng Derbendî ) û Ermenîstanê dest pê kir, Erzincan û Erzirom di 1502an de, Hemedan di 1503an de, Şîraz û Kerman ketin destê wî. di 1504an de, Diyarbekir, Necef û Kerbela di sala 1507an de, Wan di 1508an de, Bexda di 1509an de, Herat û her weha deverên din ên Xorasanê, di 1510an de. Di sala 1503an de qraltiya Kartli û Kaxetê jî kirin bindestên wî. Di sala 1511an de, Ozbek ên li bakur-rojhilat, bi serokatiya Xanê wan Mihemed Şeybanî, ber bi bakur ve, li ser çemê Oxûs, hatin ajotin, li wir êrîşên Sefewî berdewam kirin. Serkeftina diyarker a Îsmaîl li hember Ûzbek, yên ku piraniya Xorasanê dagîr kiribûn, sînorên rojhilatê Îranê misoger kir, û Ûzbek ji wê demê ve tu carî ji Hindûkûşê derneketin. Tevî ku Ozbekan car caran êrîşên xwe yên li Xorasanê berdewam kirin jî, împaratoriya Sefewî karîbû wan di tevahiya desthilatdariya xwe de li ber xwe bide.

Bi Osmaniyan re dest bi pevçûnan kirin

Berhemên hunerî yên şerê Çaldiranê.

Ji bo Sefewiyan pirsgirêktir jî Împaratoriya Osmanî ya cîranê hêzdar bû. Osmaniyan, xanedanekî Sunî, leşkerkirina çalak a eşîrên Tirkmen ên Anatoliyê ji bo doza Sefewiyan weke xeteriyeke mezin dihesiband. Ji bo ku li hemberî desthilatdariya Safewiyan a mezin bibe, di sala 1502 de, Sultan Bayezid II gelek misilmanên şîî bi zorê ji Anatoliyê sirgûnî deverên din ên warê Osmaniyan kir. Di sala 1511 de, serhildana Şahkulu serhildanek berfireh a alîgirê Şîa û Safewiyan bû ku ji hundurê împaratoriyê li dijî Împeratoriya Osmanî hate birêvebirin. Wekî din, di destpêka salên 1510an de sîyaseta Îsmaîl ya berfirehtir sînorên Sefewiyan ên li Asya Biçûk hîn zêdetir ber bi rojava ve birin. Osmaniyan di demeke kurt de bi êrîşeke mezin a Gaziyên Sefewî yên di bin serokatiya Nûr-Elî Xalîfa de ber bi Rojhilatê Anadoluyê ve bertek nîşan da. Ev kiryar hevdem bû di sala 1512an de bi ketina ser textê Osmanî ya Siltan Selîm I, kurê Bayezîdê II.

Di sala 1514an de Sultan Selîm I di Anatoliyê re derbas dibe û digihêje deşta Çaldiranê li nêzîkî bajarê Xoyê, li wir şerekî bi biryar çêbûye. Piraniya çavkaniyan qebûl dikin ku artêşa Osmanî bi kêmanî du qat ji artêşa Îsmaîl bû; bi ser de jî, osmaniyan xwedî avantajên topan bûn, ku artêşa Sefewiyan ji wan kêm bû. Li gorî dîroknas Roger Savory, "Rewşa Salim ew bû ku zivistanê li Tebrîzê bike û di bihara paşîn de dagirkirina Farisan temam bike. Lêbelê, serhildanek di nav efserên wî de yên ku nexwestin zivistanê li Tebrîzê derbas bikin, ew neçar kir ku ji nav axa ku ji hêla hêzên Sefewî ve hatî hilweşandin, heşt roj şûnda vekişe.” Tevî ku Îsmaîl têk çû û paytexta wî hat girtin jî, împaratoriya Sefewî rizgar bû. Şerê di navbera her du hêzan de di bin destê kurê Îsmaîl, împarator Tahmasp I, û Sultan Sultanê Osmanî de berdewam kir, heta ku Şah Abbas di sala 1602 de ew herêm ji Osmaniyan winda kir.

Encamên têkçûna li Çaldiranê ji bo Îsmaîl jî psîkolojîk bûn: têkçûn baweriya Îsmaîl ya di serneketina wî de, li ser bingeha statûya wî ya îlahî ya îdia kiribû, hilweşand. Têkiliyên wî yên bi peyrewên xwe yên Qizilbaş re jî bi awayekî bingehîn hatin guhertin. Hevrikiyên eşîrî yên di nav Qizilbashan de, ku berî têkçûna li Çaldiranê bi awayekî demkî rawestiyan, yekser piştî mirina Îsmaîl bi rengekî tund dîsa derketin holê û bû sedema deh salên şerê navxweyî heya ku Şah Tehmasp ji kontrol kir. karûbarên dewletê. Di piraniya deh salên dawîn ên desthilatdariya Îsmaîl de, karên navxweyî yên împaratoriyê ji aliyê wezîrê Tacîk Mîrza Şah Husên ve heta kuştina wî di sala 1523an de dihatin birêvebirin Şerê Çaldiranê di heman demê de xwedî girîngiyeke dîrokî ye ji ber ku destpêkirina şerê zêdeyî 300 salî yê gelek caran û dijwar ku ji ber cudahiyên jeopolîtîk û îdeolojîk ên di navbera Osmanî û Safewiyên Îranî de (herweha dewletên Îranî yên li pey hev) bi giranî li ser herêmên li Rojhilatê Anatoliya, Kafkasya û Mezopotamya.

Desthilatdariya Sefewiyan a destpêkê li Îranê li ser hêza leşkerî ya Qizilbaşan bû. Îsmaîl yekemîn hêmana ku li Îranê desthilatdariyê bi dest xist, îstîsmar kir. Lê piştî têkçûna xwe ya li Çaldiranê ji siyasetê dûr ket, karê hikûmetê ji meqamê wakil (bi tirkî vakil ) hişt. Paşgirên Îsmaîl, bi eşkereyî Şah Ebbas I, bi awayekî serketî bandora Qizilbaşan li ser karûbarên dewletê kêm kir.

Şah Tahmāsp ( r. 1524–76)

Şah Tahmasp, fresko li ser dîwarên Qesra Chehel Sotoun

Şah Tahmasp, waliyê ciwan ê Xorasanê, di sala 1524 de, dema ku ew deh sal û sê meh bû, ket şûna bavê xwe Îsmaîl. Serkeftin eşkere bû ku nayê nîqaş kirin. Tahmāsp parêzgerê emîrê Qizilbash ê hêzdar Alî Beg Rûmlû (bi navê " Div Soltān Rumlu " ) bû ku xwe wekî desthilatdarê defakto yê dewletê didît. Rûmlû û Kopek Sultan Ustajlu (ku wakîlê dawî yê Îsmaîl bû) xwe wek hevrêyên şahê ciwan destnîşan kirin. Qizilbaşên ku hê jî di bin mîrateya şerê Çaldiranê de êş û azaran dikişand, ketibû nava hevrikiyên navxweyî. Du salên pêşîn ên desthilatdariya Tahmāsp bi hewldanên Div Sultān ên ji holê rakirina Ustajlu ji desthilatdariyê derbas bûn. Ev entrîka dadgehê rasterast dibe sedema nakokiya eşîrî. Di destpêka sala 1526-an de şerên demkî dest pê kirin, li bakurê rojavayê Îranê dest pê kirin, lê di demek kurt de tevahiya Xorasanê tê de bûn. Di nebûna kesayetek karîzmatîk, mîsyanîkî ya mîna Îsmaîlê ciwan de, serokên eşîran mafê xwe yê kevneşopî ji nû ve vegerandin û gefa vegera bo dema şerkerên herêmî kirin. Nêzîkî 10 salan komên Qizilbaş ên hevrik şer kirin. Di destpêkê de eşîra Ustajlû ya Kopek Sultan herî zêde êş kişand û ew bi xwe jî di şerekî de hat kuştin.

Bi vî rengî Div Soltān di têkoşîna yekem a qesrê de serketî derket, lê ew bû qurbana Sultanê Takkalu, yê ku Tahmāsp li dijî şêwirmendê xwe yê yekem zivirî. Di 1527 de Tahmāsp xwesteka xwe bi avêtina tîrekê li Div Soltān li ber dadgeha kombûyî nîşan da. Takkalu wekî eşîra serdest şûna Rumlu girt. Di şûna wan de Şemlû, ku amîrê wî Husên Xan bû şêwirmendê sereke. Ev rêberê herî dawî dê tenê heya 1534an bimîne, dema ku ew hate hilweşandin û darve kirin.

Di dema hilweşandina Huseyn Xan de, Tahmāsp desthilatdariya xwe destnîşan kir. Li şûna ku xwe bispêre eşîreke din a Tirkmenan, wî wakilekî Farisî destnîşan kir. Ji sala 1553an pê ve, çil salan şah karibû xwe ji xayîntiya eşîran dûr dixe. Lê deh salên şerê navxweyî împeratorî xistibû ber xetera biyanî û Tahmāsp neçar ma ku bala xwe bide ser êrîşên dubare yên Ûzbek.

Gefên derve li ser Împaratoriyê

Ozbekan, di serdema Tahmasp de, pênc caran êrîşî parêzgehên rojhilatê padîşahiyê kirin, û Osmanî di bin serokatiya Soleyman I de çar caran êrîşî Îranê kirin. Kontrola nenavendî ya li ser hêzên Ozbek bi giranî berpirsiyarê nekarîna Ozbekan bû ku bikevin nav axa Xorasanê. Nakokiyên navxweyî bidin aliyekî, giregirên Safewî di sala 1528-an de bersiva gefa li ser Heratê da û bi Tahmāsp (wê demê 17) ber bi rojhilat ve siwar bûn û bi tundî hêzên jimareyî bilind ên Ozbekan li Jamê têk birin. Serkeftin bi kêmanî beşek ji bikaranîna çekên agirîn ên Sefewîyan bû, ku ji Çaldiranê ve wan bi dest xistibûn û pê ve dikolin.

Tevî serkeftina bi çekên agir li Jamê, Tahmāsp hîna jî nebaweriya ku bi dijminên xwe yên osmaniyan re têkildar bû, li şûna ku axa xwe bide bijartin, bi gelemperî di pêvajoyê de taktîkên axa şewitandî bikar tîne. Armanca Osmaniyan di kampanyayên 1534 û 1548-1549an de, di dema Şerê Osmanî-Sefewî yên 1532-1555an de, ew bû ku birayên Tahmasp (Sam Mîrza û Alqas Mîrza, bi rêzê ve) wek şah bi cih bikin da ku Îranê bikin dewleteke vasal. Tevî ku di wan kampanyayan de (û di sala 1554an de) Osmaniyan Tebrîz bi dest xistibûn jî, xeteke ragihandinê ya ku têra demeke dirêj dagirkirina wê bike tunebû. Lê dîsa jî ji ber bêewlehiya Iraqê û herêma bakur-rojavayê wê, Tahmasp dîwana xwe ji Tebrîzê bar kir Qezwînê.

Di qeyrana herî giran a serdema Tahmasîp de, hêzên osmanî di salên 1553-54an de Erîvan, Qerebax û Nexcuwanê girtin, qesr, villa û baxçe wêran kirin û gef li Erdebîlê xwarin. Di van operasyonan de ajanê Samluyê (niha piştgirîya îddîayên Sam Mizra dike) xwest ku şah jehrî bike. Tahmāsp biryar da ku dawî li dijminatiyan bîne û balyozê xwe di îlona 1554 de ji bo doza aşitiyê bişîne qada zivistanê ya Soleyman li Erziromê . Peymanên demkî di Hezîrana 1555-an de bi Aştiya Amasyayê re, şerê du deh salên pêş de bi Osmaniyan re bi dawî bû. Ev peyman yekemîn naskirina fermî ya dîplomatîk a Împaratoriya Sefewî ji aliyê Osmaniyan ve bû. Di bin aşitiyê de, osmaniyan qebûl kirin ku Êrîvan, Qerebax û Nexcuwanê ji Safewiyan re vegerînin û di encamê de wê Mezopotamya (Iraq) û rojhilatê Anatolyayê bihêlin. Soleyman razî bû ku rê bide heciyên Şîa yên Sefewî ku biçin hecê Mekke û Medîneyê û her weha tirbeyên îmamên li Iraq û Erebistanê, bi şertê ku şah teburruyê hilweşîne, ku lanet li sê xelîfeyên pêşî yên Reşîdûn e. Ew bihayek giran bû di warê erd û prestîja wendakirî de, lê hişt ku împaratorî bidome, tiştek ku di salên pêşîn ên serdestiya Tahmāsp de ne mumkun xuya dikir.

Penaberên padîşah: Bayezid û Humayûn

Şah Silêman I û dîwanên wî, Îsfehan, 1670. Wênesaz Aliquli Jabbadar e û ji dema ku ji aliyê Tsar Nicholas II ve hatiye bidestxistin, li Enstîtuya Rojhilatnasiyê ya St. Bala xwe bidin du fîgurên gurcî ku navên wan li milê çepê jorîn e.

Hema hema hevdem bi derketina Împaratoriya Safewî re, Împeratoriya Mughal, ku ji aliyê mîratgirê Tîmûrî Babur ve hat damezrandin, li Asyaya Başûr pêş ket. Mogolan (bi piranî) bi Îslama Sunnî ya tolerans re tevdigerin dema ku nifûsek bi piranî Hindu hukum dikir. Piştî mirina Babûr kurê wî Humayun ji herêmên wî hat derxistin û ji aliyê nîvbirayê xwe û hevrikê xwe yê ku mîrata bakurê herêmên Babûr wergirtibû, hat tehdîdkirin. Ji ber ku Humayun ji bajar bi bajar bireve, di dawiyê de di sala 1543-an de li dadgeha Tahmāsp li Qazvinê geriya. Tahmāsp Humayun wekî împaratorê rastîn ê Xanedaniya Mughal qebûl kir, tevî ku Humayun ji panzdeh salan zêdetir li sirgûnê dijî. Piştî ku Humayun bû Îslama Şî'î (di bin zordestiyeke giran de), Tahmasp ji bo vegerandina herêmên xwe di berdêla Kandaharê de, ku rêya bazirganiya bejayî ya di navbera navenda Îranê û Ganges de kontrol dikir, alîkariya leşkerî pêşkêşî wî kir. Di sala 1545an de hêzeke hevbeş a Îranî-Mughal karî Kandaharê bigre û Kabulê dagir bike. Humayun dest danî ser Kandahar, lê Tahmāsp neçar ma ku di sala 1558 de, piştî ku Humayun li ser mirina waliyê Safewî ew bi dest xist.

Humayun ne tenê kesayeta padîşah bû ku li dîwana Tahmasp digeriya. Di Împaratoriya Osmanî de gengeşiyek li ser wê yekê derket ku dê kî bibe şûna Silêmanê kal. Jina hezkirî ya Silêman, Hûrrem Sultan, dil hebû ku kurê wê Selîm bibe sultan. Lê Selîm alkolîk bû û kurê Hûrremê yê din, Bayezid, jêhatîbûna leşkerî ya gelekî mezintir nîşan dabû. Herdu mîr ketin hev û di dawiyê de Bayezîd li hember bavê xwe serî hilda. Nameya poşmaniyê qet negihîşt Silêman û ew neçar ma ku bireve derveyî welat da ku ji sêdarê nemîne. Di sala 1559an de Bayezîd hat Îranê û Tahmasp bi germî pêşwaziya wî kir. Silêman dilxwaz bû ku li ser vegera kurê xwe danûstandinan bike, lê Tahmasp soz û gefên wî red kir, heta ku di sala 1561 de, Silêman bi wî re lihevhatin. Di Îlona wê salê de, Tahmasp û Bayezîd li Tebrîzê bi şahiyekê kêfa xwe dikirin, Tahmasp ji nişka ve xwe dida xuyakirin ku xeber jê re hatiye ku mîrê Osmanî li dijî jiyana wî plansaziyek kiriye. Girseyek hêrs li hev kom bû û Tahmasp Bayezîd bi îdiaya ku ew ji bo ewlekariya wî ye hat binçavkirin. Paşê Tahmasp mîr teslîmî balyozê Osmanî kir. Demek şûnda Bayezîd ji aliyê ajanên bavê wî ve hat kuştin.

Mîrata Şah Tahmasp

Şah Tahmasp silavê dide Humayûnê sirgûnkirî

Dema ku Şah Tahmaspê ciwan dest danî ser text, Îran di rewşeke xirab de bû. Lê tevî aboriyek qels, şerê navxweyî û şerên biyanî yên li ser du eniyan, Tahmāsp karî taca xwe biparêze û yekparebûna axa împaratoriyê biparêze (her çend ji dema Îsmaîl pir kêm bûye). Di 30 salên pêşîn ên serdestiya xwe ya dirêj de, wî karîbû bi kontrolkirina hêzek leşkerî ya navendî ya bihêz, dabeşên navxweyî bitepisîne. Di şerê li dijî Ozbekan de nîşan da ku Sefewî bûne împaratoriya barûtê . Taktîkên wî yên li hember tehdîda osmaniyan di dawiyê de rê da peymanek ku bîst salan aştiyê diparêze.

Di mijarên çandî de, Tahmāsp serokatiya vejîna hunerên xweşik kir, ku di bin patroniya wî de geş bû. Çanda Safewî gelek caran ji ber plansaziya bajar û mîmariya mezin, destkeftiyên ku di serdema şahên paşerojê de hatine bidestxistin, tê pesnandin, lê hunerên mînyatura farisî, girêdana pirtûkan û kaligrafî, bi rastî, tu carî bi qasî ku di dema wî de bala wan kişandiye.

Tahmāsp di heman demê de tovên ku dê, bêhemdî, pir dereng guhertin çêbike jî çandin. Di dema desthilatdariya xwe de, dema ku hem li împaratoriya xwe û hem jî li împaratoriya Osmaniyên cîran dinêre, fêm kiribû ku komên hevrikên xeternak û hevrikiyên malbatî yên navxweyî hene ku ji bo serokên dewletan xeternak in. Li gorî vê yekê nehatin guheztin, ev ji bo hukumdar xeterek cidî bûn, an xirabtir, dikaribû hilweşîna yê berê bîne an jî bibe sedema fêlbaziyên dadgehê yên nehewce. Li gorî Encyclopædia Iranica, ji bo Tahmāsp, pirsgirêk li dora elîta eşîrî ya leşkerî ya împaratoriyê, Qezelbaš, ku bawer dikir ku nêzîkbûna laşî û kontrolkirina endamek ji malbata Safewî ya yekser avantajên giyanî, bextewariya siyasî û pêşkeftina madî garantî dike. Tevî ku Tahmāsp dikaribû hin dilgiraniyên xwe yên di derbarê pirsgirêkên potansiyel ên têkildarî malbata wî de betal bike û îhmal bike ji ber ku xizmên wî yên mêr ên rasterast ên nêzîk ên mîna birayên wî û kurên wî bi rêkûpêk veguheztin parêzgehên cûda yên împaratoriyê, wî fêm kir û fêm kir ku her demek dirêj çareserî bi giranî bi kêmkirina hebûna siyasî û leşkerî ya Qezelbaşê bi tevahî ve girêdayî ye. Li gorî Encyclopædia Iranica, bavê wî û damezrînerê Împaratoriyê, Îsmaîl I, ev pêvajo li ser asta burokratîk dest pê kiribû, ji ber ku wî hejmarek ji Farisên navdar di postên burokratîk ên bihêz de destnîşan kir, û meriv dikare bibîne ku ev yek di pêwendiya dirêj û nêzîk a Tahmasp de berdewam dike. serokê wezîr Qazî Jahanê Qazwînê, piştî sala 1535an. Dema ku Farisan di bin Tahmāsp de rola xwe ya dîrokî wekî rêveber û elîtên mele di dagirtin, heya nuha hindik mabû ku rola leşkerî ya Qezelbaş kêm bike. Ji ber vê yekê, di sala 1540-an de, Şah Tahmaspê yekem ji rêze êrişên ser herêma Kafkasyayê dest pê kir, hem wekî perwerdekirin û sondajê ji bo leşkerên xwe, hem jî bi giranî vegerandina hejmareke mezin ji koleyên xiristiyan ên Çerkez û gurcî, yên ku dê ava bikin. bingeha sîstemeke koletiya leşkerî, mîna yenceriyên Împaratoriya Osmanî ya cîran, û di heman demê de qateke nû di civaka Îranê de ku ji etnîkî Kafkasiyan pêk tê, ava dike.Di êrîşa çaremîn de di sala 1553 de, êdî eşkere bû ku Tahmasîp polîtîkayek îlhaqkirin û niştecîhkirinê dişopand dema ku wî kontrola li ser Tiflîsê ( Tiflîs ) û herêma Kartliyê bi dest xist û di heman demê de zêdetirî 30,000 kes bi fizîkî veguhezand deverên navendî yên Îranê. Li gorî Encyclopædia Iranica, ev dê bibe xala destpêkê ji bo koma ḡolāmān-e ḵāṣṣa-ye-e šarifa, an jî koleyên padîşah, ku dê di piraniya dirêjahiya împaratoriyê de serweriya leşkerî ya Safewî bikin. Ji ber ku ne Tirkmen bûn misilman, ev silamayên çerkez û gurcî (wekî gulam jî hatine nivîsandin) ji ber dilsoziya qebîle û peywirên xizmtiyê bi tevahî bêsînor bûn, ku ev taybetmendiyek balkêş bû ji bo hukumdarek mîna Tahmasîp ku zarokatî û mezinbûna wî ji eşîra Qezelbaş pir bandor bû. sîyaset. Di encamê de, gelek ji van jinên neqlkirî bûn jin û hevjînên Tahmaspê, û harema Sefewî wek qadeke reqabetê, û carna jî kujer, ya siyaseta etnîkî derket holê, dema ku klîkên jin û dîwanên tirkmen, çerkez û gurcî bi hev re ji bo bala şah.

Her çend leşkerên kole yên pêşîn heta serdestiya Abbas I nehatin birêxistinkirin jî, di dema Tahmāsp de Kafkasiyan dê ji berê de bibin endamên girîng ên malbata padîşah, Harem û di rêveberiya sivîl û leşkerî de, û bi vê yekê re bibin wan. bi awayekî ku di dawiyê de bibe parçeyek bingehîn a civakê. Yek ji xwişkên Tahmāsp bi Çerkesek re zewicî, ku dê ofîsa xwe ya dadgehê bikar bîne da ku bi keça Tahmāsp, Pari Khan Khānum re hevkariyê bike da ku piştî mirina Tahmāsp xwe di mijarên li pey hev de destnîşan bike.

Piştî Aştiya Amasyayê, Tasmāsp di bin tiştê ku wî jê re digot "poşmanek jidil." Tasmaspê di heman demê de kurê xwe Îsmaîl ji peyrewên xwe yên Qizilbaş derxist û xist zindana Qehqahayê. Bi ser de jî, wî dest bi xurtkirina şi'îtîyê kir bi tiştên wekî qedexekirina li paytexta nû ya Qezwînê ya helbest û muzîkê ku qîmet nedida Elî û Duwazdeh Îmaman. Wî her wiha bacên navçeyên ku bi kevneşopî Şî'î bûn kêm kir, xizmetguzarî li mizgeftan birêkûpêk kir û propaganda û sîxurên Şî'î kir. Li hemberî Sunniyan îxrackirin, tirsandin û tacîz kirin.

Dema ku Tahmāsp di 984/1576 de mir, Îran di hundurê xwe de aram bû, bi sînorên ewledar û xeternak ne ji hêla Ozbek û ne jî ji Osmaniyan ve tune bû. Lêbelê, tiştê ku neguherî ma, xetereya domdar a nerazîbûna herêmî ya li hember desthilatdariya navendî ya qels bû. Ew rewş dê neguhere (û bi rastî ew ê xirabtir bibe) heya ku neviyê Tahmāsp, Abbas I, textê xwe negirt.

Kaosa di bin kurên Tahmasp de

Li ser mirina Tahmāsp, piştgirî ji neh kurên wî re li dora du ji neh kurên wî kom bû; Piştgiriya li ser xetên etnîkî hate dabeşkirin- Îsmaîl ji aliyê piraniya eşîrên Tirkmenan û her wiha xwişka wî Parî Xan Xanûm, mamê wê Şemxal Sultanê Çerkez û her wiha çerkezên mayî jî piştgirî didan, lê Haydar di dadgehê de bi piranî ji aliyê Gurciyan ve dihat piştgirî kirin. Piştgiriya wî ji tirkmen Ustajlu jî hebû. Îsmaîl ji sala 1556’an ve ji aliyê bavê xwe ve bi tawana plansaziya derbeyê li Qehqahayê hatibû girtin, lê dema ku 30 hezar alîgirên Qizilbaş li derveyê girtîgehê xwepêşandan kirin, hilbijartina wî hat misogerkirin. Demeke kin piştî sazkirina Îsmaîl II di 22ê Tebaxa 1576an de, serê Haydar hat jêkirin.

Îsmaîl II ( r. 1576–77)

Serweriya Îsmaîl ya 14 mehan bi du tiştan balkêş bû: xwînrijandina berdewam a xizmên wî û yên din (tevî alîgirên wî bi xwe jî) û berevajîkirina wî ya li ser olê. Hemû xizmên wî hatin kuştin ji bilî birayê wî yê mezin Muhemed Xudabenda, yê ku hema kor bû, ne berendamê rastîn ê text bû û sê kurên Mihemed Hemze Mîrza, Ebbas Mîrza û Ebû Talib Mîrza. Digel ku kiryarên kuştinê yên Îsmaîl dibe ku bi aqilmendiya siyasî were ravekirin (siltanên Osmanî carinan rêza xwînê paqij dikirin da ku pêşî li hevrikên li pey hev bigirin ), kiryarên wî yên li dijî Şî'a tolhildana bavê wî destnîşan dike, ku xwe wekî pratîzekarekî dîndar didît. Îsmaîl xwest ku ortodoksiya sunnî ji nû ve bide nasîn. Lê li vir jî dibe ku nirxandinên siyasî yên pratîkî hebin; ango, "xemgîniya li ser pozîsyona pir bi hêz a mezinên Şî'î, ku dê ji nû ve danasîna Sunnetê têk biçe." Dibe ku tevgera wî bi karanîna narkotîkê jî were rave kirin. Di her rewşê de, ew di dawiyê de (li gorî hin hesaban) ji hêla nîv-xwişka wî ya Çerkez, Pari Khan Khānum ve, ku wî li ser Haydar pêşeng kir, hate kuştin. Tê gotin ku wê afyona wî jehrî kiriye.

Mihemed Xudabanda ( r. 1578–87)

"Hesûdî di nav hevrikan de" ji Mihemedî re tê gotin. Wêneya mînyaturê ku di cildeke farisî ya bi navê Busta ya Sa'dî de di sala 1579an de, dibe ku di bin patroniya Wezîr Mîrza Selman Cabirî de cih bigire. EM Soudavar Trust, Houston, Texas.

Di mirina Îsmaîl II de sê berendam hebûn: Şah Şûca, kurê Îsmaîl (tenê çend hefteyî), birayê Îsmaîl, Mihemed Xudabanda; û kurê Mihemed, Sultan Hemze Mîrza, wê demê 11 salî. Pari Khan Khānum, xwişka Îsmaîl û Mihemed, hêvî dikir ku ji her sêyan re wekî padîşah tevbigere (di nav de birayê wê yê mezin, ku hema kor bû). Muhammed di 11ê sibata 1579an de hat hilbijartin û tac wergirt. Muhammed dê 10 salan hukum bike, û xwişka wî di destpêkê de serdestî dadgehê bû, lê ew ket nav fêlbaziyên yekem ên ku berdewam kirin, tevî ku Ozbek û Osmaniyan dîsa fersend bikar anîn û xaka Sefewiyan tehdîd kirin.

Muhammed îzin da kesên din ku kar û barên dewletê bi rê ve bibin, lê yek ji wan ne xwedî prestîj, jêhatîbûn û ne rehmeta Tahmāsp û ne jî Îsmaîl II bû ku di nav komên etnîkî an qesrê de binixumîne, û her yek ji hukumdarên wî rastî armancên xirab hatin. Xwişka Muhemed a biçûk, ku destê wê di bilindkirin û xistina Îsmaîlê II de hebû û bi vî awayî di nav Qizilbaşan de xwedî bandorek mezin bû, yekem bû. Wê ji sazkirina Muhemed li Qezwînê, ku tê de hat kuştin, zêde dirêj nekir. Ew ji aliyê wezîr Mîrza Selman Cabirî (ku ji serdema Îsmaîl II de maye) û jina sereke ya Mihemed Xeyr el-Nîsa Begum, ku bi navê Mahd-i 'Ulyā tê naskirin, bi fêlbaziyên wê re hat kirin. Hin nîşan hene ku Mîrza Selman komplogerê sereke bû. Parî Xan Xanûm karîbû di nav Qizilbaşan de piştgiriyeke xurt bidest bixe, û mamê wê Şemxal Sultan, Çerkezekî navdar bû û xwedî posteke fermî ya bilind bû. Mîrza Selman beriya ku Parî Xan Xanûm deriyan bigire û karibe Mohammed Xodabanda û jina wî li Şîrazê bibîne, ku xizmetên xwe pêşkêşî wan kir, Mîrza Selman ji paytext derket. Dibe ku wî bawer dikir ku gava dijminê wan ji holê rabe ew ê hukum bike, lê Mehd-i 'Ulyā ji her duyan bihêztir îsbat kirin.

Ew bi tu awayî ne razî bû ku kêm-zêde bandorek nerasterast li ser karûbarên dewletê bike: di şûna wê de, wê bi eşkereyî hemî fonksiyonên bingehîn bixwe pêk anî, di nav de tayînkirina efserên sereke yên herêmê. Li şûna temaşevanên adetî yên padîşah, van giregirên bilind her sibe li ber deriyê xaniyên jinan diciviyan da ku emrên Begum bistînin. Li ser van bûyeran fermanên padîşah hatin çêkirin û mohrkirin.

Emîran daxwaz kirin ku ew bê rakirin, û Mehd-i Ulya di Tîrmeha 1579-an de li haremê hate xeniqandin, bi hinceta têkiliya bi birayê xanê Kirimê, Adil Giray re, ku di salên 1578-1590 de hatibû girtin. Şerê Osmaniyan û li paytext Qezwînê dîl tê girtin. Yek ji sûcdaran nehatin darizandin, her çend şah ji mîrên kombûyî re ders da ku ew çawa ji rêyên berê derketin, dema ku şah mamosteyê şagirtên xwe yên sûfî bû. Şah ew fersenda hanê bikar anî da ku Sultan Hemze Mîrza yê 11 salî tacîdar îlan bike.

Zehfên qesrê nerazîbûnên etnîkî nîşan didin ku di demek nêzîk de dê berbi şerekî vekirî ve biçe. Cîranên Îranê firsend bi dest xistin û êrîş kirin. Ozbek di bihara 1578an de lêdan, lê ji aliyê waliyê Meşhedê Murteza Qulî Sultan ve hatin redkirin. Ew girantir Osmaniyan aştiya Amasyayê bi dawî kir û bi Îranê re dest bi şerekî ku heta sala 1590'î bi îşgalkirina herêmên Îranê yên Gurcistan û Şîrwanê dewam dike. Dema ku hêrîşên destpêkê hatin şikandin, osmanîyan berdewam kirin û li Qafqasya, Daxistanê, Kurdistan û Loristanê devereke berçav bi dest xistin û di 993/1585an de Tebrîz jî girt.

Di nav van metirsiyên biyanî de, li Xorasanê serhildan ji aliyê (an jî li ser navê) kurê Mihemed, Ebbas ve, dest pê kir. Elî Qulî Xan Şemlû, lalayê Abbas û zilamê Îsmaîl II li Heratê, di Nîsana 1581ê de Abbas şah îlan kirin. Sala din hêzên Qizilbash ên dilsoz (Turkmen û Tekkaliyên ku Qezvîn kontrol kiribûn), bi wezîr Mîrza Selman û şahê welîehd Sultan Hemze Mîrza re, rûbirûyê hevbendiya Ustaclu-Şamlu ya serhildêr a ku Xorasanê di bin desthilatdariya binavûdeng a ciwanan de xistibû bin kontrola xwe, kirin. Abbas. Serekê Ustajlû Murşîd Qulî Xan di cih de razî bû û efûya padîşah wergirt. Melîk (zavayê wezîr) bi nermî ew li ser xwe da, Qizilbaş ew îdam kir û mal û milkê wî desteser kir. Bi vî awayî dorpêçkirina Heratê di sala 1583an de bêyî teslîmbûna Elî Qulî Xan bi dawî bû û Xorasan di nav serhildaneke eşkere de bû.

Di sala 1585an de du bûyerên ku dê bi hev re xirecira di nav Qizilbaşan de bişkênin qewimîn. Pêşî li rojava, osmaniyan bi dîtina xirecira şervanan, bi kûrahiya nav axa Sefewiyan ketin û paytexta kevin Tebrîzê dagir kirin. Welîaht Hemze Mîrza, ku niha 21 salî ye û rêvebirê karûbarên Safewiyan e, rêberiya hêzeke rûbirûbûna Osmaniyan dike, lê di sala 1586an de di bin şert û mercên nepenî de tê kuştin. Li rojhilat Murşid Qulî Xanê ji eşîra Ustacluyan, karî Abbas ji Şemlûsan derxe. Du sal şûnda di sala 1587an de, êrîşa mezin a Ûzbekan bo ser Xorasanê îsbat kir ku Murşîd Qulî Xan li Qezwînê lîstika serweriyê çêdike. Dema ku ew bi Ebbas re giheşt paytextê, xwenîşandanek giştî di berjewendiya kur de biryar da, û Şah Mihemed bi dilxwazî nîşana padîşahiyê radestî kurê xwe kir, yê ku di 1ê Çiriya Pêşîn, 1588 de taca Abbas I. Dem ji bo împaratoriyê giran bû, osmaniyan li rojava û bakur di nav axa Îranê de kûr bûn û li rojhilat nîvê Xorasanê di destê Ozbekan de bûn.

Şah Abbas ( r. 1588–1629)

Şah 'Ebbas Şahê Persan, gravûra sifir a Dominicus Custos, Atrium heroicum Caesarum (1600–1602)

Abbasê 16-salî di sala 1588-an de wek şahê binavûdeng hate danîn, lê mebesta wê ew bû ku desthilatdariya rastîn di destên "rêberê wî", Murşid Qulî Xan de bimîne, ku ofîsên dîwanê û parêzgehên sereke di nav Qizilbaşan de ji nû ve organîze kirin û navê wakîl ji xwe re girt. Helwesta Abbas bi xwe ji ya Muhammed Xodabanda hîn bêtir girêdayî pejirandina Qizilbaş bû. Girêdana Ebbas bi Qizilbaşan (yên ku tenê hêza leşkerî peyda dikirin) bi rewşa nebaş a împaratoriyê, di cîgirê talankirina axa Osmanî û Ozbekan de, bêtir xurt bû. Lê dîsa jî di nav deh salan de Abbas karîbû bi gavên bi îhtîyat, lê dîsa jî bi biryar, bandorê li guhertineke kûr a rêveberî û leşkerîya Safewî bike, dagîrkerên biyanî paş ve bavêje, û serokatîya geşbûna hunera farisî bike.

Vegerandina desthilatdariya navendî

Ebbas di destpêkê de stratejiya xwe bi tevahî ava kiribe jî, bi kêmanî di paşerojê de rêbaza wî ya vegerandina desthilatdariya şah sê qonaxan pêk tîne: (1) vegerandina ewlekariya navxweyî û qanûn û nîzam; (2) vegerandina herêmên rojhilat ji Ozbekan; û (3) vegerandina herêmên rojava ji Osmaniyan. Berî ku ew dest bi qonaxa yekem bike, wî ji metirsiya herî giran a li ser împaratoriyê rizgar bû: zexta leşkerî ya Osmaniyan. Wî ev yek bi avêtina pêngava şermezarkirina aştiya bi Osmaniyan re, ji bo ku heya niha destkeftiyên wan ên erdî li Iraqê û herêmên li bakur, di nav de Azerbaycan, Qerebax, Genca, Gurcistana rojhilat (ji Padîşahiya Kartliyê pêk tê, di nav de, mayînde bike. û Kakheti ), Dagestan, û Kurdistan. Di heman demê de, wî gavan avêt da ku Qizilbaş vê nîşana qelsiya xuya wek nîşanek ji bo hevrikiya eşîretî ya li dîwanê bi xeletî neke. Her çend kes nikarîbû zêdetir li ber desthiladariya "rêberê" xwe Murşid Qulî Xan bisekine, lê wî serokên plana kuştina wakîl kom kir û ew îdam kirin. Dû re, ji ber ku got ku ew ê teşwîq neke hevrikiyên ku ji bo berjewendîyên wî be jî, ew têra xwe ewleh kir ku Murşîd Qulî Xan bi fermana xwe di Tîrmeha 1589 de were kuştin. Eşkere bû ku şêwaza rêbertiya Abbas dê bi tevahî ji serokatiya Mihemed Xudabanda cuda be.

Farisa Sefewî, 1598

Abbas karîbû hêdî hêdî dest bi veguhertina împaratoriyê ji konfederasyona eşîran ber bi hikûmeteke împaratorî ya nûjen ve bi veguheztina parêzgehan ji desthilatdariya memalîk (parêzgeh) ku ji aliyê serokekî Qizilbaş ve dihat birêvebirin û dahata wan bi piranî piştgirîya rêveberî û hêzên herêmî yên Qizilbaşan dikir bo desthilatdariya xas (navendî). ji aliyê tayînkirina dadgehê ve tê birêvebirin û dahata wê vedigere dadgehê. Bi taybetî di vî warî de parêzgehên Gîlan û Mazenderanê girîng bûn, ku yekane girîngtirîn hinardekirina Îranê berhem dianîn; hevirmêş. Bi dahata nû ya berbiçav, Abbas karibû artêşek navendî, domdar, tenê ji wî re dilsoz ava bike. Vê yekê ew ji girêdana wî ya bi şervanên Qizilbaş ên dilsozên serokên eşîrên herêmê rizgar kir.

Tiştê ku bi temamî girêdayîbûna Ebbas ji Qizilbaşan re qut kir, ew bû ku wî çawa vê artêşa nû ava kir. Ji bo ku eşîreke tirkan li ser ê din nehêle û dijminatiya tirk-farisan gurr neke, wî artêşa xwe ji "hêza sêyem" hilgirt, polîtîkaya ku ji serdema Tahmasp I û vir ve di pêngavên wê yên zaroktiyê de dihat meşandin. Xulamên Çerkez, Gurcî û hinekî jî Ermenî, ku (piştî misilmanbûna xwe) ji bo leşkeriyê yan jî hinek şaxên rêveberiya sivîl an leşkerî hatine perwerdekirin. Artêşa domdar a ku ji hêla Abbas ve hatî afirandin ev bû: (1) 10.000-15.000 alayên gulam ên siwarî ku tenê ji etnîkî Kafkasiyan pêk dihatin, ji bilî çekên adetî bi mûşekan (wê demê mezintirîn siwarên cîhanê ); (2) koma mûşekan, tufangçîyan, bi giranî îranî, bi eslê xwe peya bûn lê di dawiyê de siwar bûn, û (3) komek ji topan, tûpçîyan . Herdu komên mûşekî û topavêj bi giştî 12.000 kes bûn. Bi ser de jî cerdevaniya şexsî ya şah, ku bi taybetî ji gûleyên Kafkasyayê pêk dihat, bi awayekî dramatîk bû 3000. Ev hêza xulamên Kafkasyayê yên baş-perwerdekirî di bin destê Abbas de bi giştî nêzîkî 40.000 leşkerên ku ji bo Şah pere didan û jê re dihatin parastin pêk dihat.

Abbas jî hejmara topên di destê xwe de gelek zêde kir, hişt ku di şerekî de 500 top bi cih bike. Disîplîneke bê rehm hat sepandin û talankirin bi giranî hat cezakirin. Abbas her weha karîbû şîretên leşkerî ji hejmarek ji şanderên Ewropî werbigire, nemaze ji maceraperestên îngilîz Sir Anthony Shirley û birayê wî Robert Shirley, ku di sala 1598 de wekî nûnerê Earl of Essex bi mîsyonek nefermî ve hatin da ku Iranran bikeve nav parêzek. tifaqa dijî Osmaniyan. Weke ku Encyclopaedia Iranica gotiye, di dawiyê de, ji sala 1600 û pê ve, dewletparêzê Safewî Allahverdî Xan, ligel Robert Sherley, ji nû ve organîzekirinên artêşê pêk anîn, ku di nav tiştên din de tê wateya ku hêjmara gulaman bi awayekî berbiçav zêde dike û dike 25,000.

Ebbas jî paytext birin Îsfehanê, li navenda Îranê. Abbas I li tenişta Farisa kevn bajarekî nû ava kir. Ji vê demê ve dewletê dest bi karekterê Farisîtir kir. Safewî di dawîyê de bi ser ketin di damezrandina padîşahiya neteweyî ya farisî ya nû.

Vegerandina erdê ji Ûzbek û Osmaniyan

Abbas I wek ku li ser yek ji tabloyên di paviyona Chehel Sotun de hatiye nîşandan.

Abbas I yekem car bi Ozbekan re şer kir, di sala 1598 de Herat û Meşhed vegerandin. Paşê ew li dijî dijminê Îranê, Osmaniyan, vegeriya, Bexda, rojhilatê Iraqê û parêzgehên Kafkasyayê heta sala 1616-an, hemû di navbera salên 1603-1618-an de vegerandin, û ev serkeftina mezin a Sefewîyan li ser Osmaniyan nîşan da. Wî her weha hêza xwe ya nû bikar anî da ku Portekîzî ji Bahreynê (1602) û, bi alîkariya Englishngilîzî, ji Hormuz (1622), li Kendava Farisî (girêdanek girîng a bazirganiya Portekîzî bi Hindistanê re) derxe. Wî têkiliyên bazirganî bi Pargîdaniya Hindistana Rojhilat a Englishngilîzî û Pargîdaniya Hindistana Rojhilat a Hollandî re berfireh kir. Bi vî awayî Abbas karîbû heta demeke nediyar girêdayîbûna Qizilbaşan ji bo hêza leşkerî bibire, û ji ber vê yekê jî ji damezrandina dewleta Sefewî ve cara yekem karîbû bi tevahî navendî kontrol bike.

Tirkên Osmanî û Sefewiyan zêdetirî 150 salan li ser deştên bi bereket ên Iraqê şer kirin. Di sala 1509'an de girtina Bexdayê ji aliyê Îsmaîl I'ê ve tenê di sala 1534'an de ji aliyê Sultan Silêman Yekem ê Osmanî ve hat windakirin. Piştî kampanyayên paşerojê, Safewiyan di sala 1623 -an de di dema Şerê Osmanî-Sefewî de (1623-39) de Bexda dîsa vegerandin, lê di sala 1638-an de piştî mirina Abbas ew dîsa ji Muradê IV re winda kirin. Ji niha û pê ve peymanek ku li Qesr-Şîrînê bi navê Peymana Zuhabê tê îmzekirin, di sala 1639an de sînorek di navbera Îran û Tirkiyê de diyar dike, sînorê ku hîna jî li bakurê rojavayê Îranê/başûr-rojhilatê Tirkiyê ye. Tevliheviya 150-salî nakokiya Sunnî û Şîa li Iraqê girantir kir.

Serhildana Gurcistanê tefandin

Rostom (ku bi navê Rustem Xan jî tê zanîn), ji 1633 heta 1658 cîgirê Kartli, li rojhilatê Gurcistanê .

Di 1614–1616-an de di dema Şerê Osmanî-Sefewî (1603–1618) de, Abbas serhildanek ku ji hêla bindestên wî yên Gurcistanê yên berê Luarsab II û Teimuraz I (ku wekî Tahmuras Xan jî tê zanîn) li Padîşahiya Kakheti tepisand . Ebbas di sala 1613an de ev xulamên gurcî yên pêbawer li ser textên kartlî û Kaxetî, yên ku Safewiyên Îranî li herêmên Gurcistanê serwer bûn, tayîn kirin. Paşê wê salê, dema ku şah gazî wan kir ku tevî wî bibin sefereke nêçîrê li Mazenderanê, ji ber tirsa ku dê yan bên zindankirin yan jî bên kuştin, xwe nîşan nedan. Di dawiyê de hevalbendiyek çêkir, her du ji hêzên Osmanî yên li Îmeretiya desthilatdariya Osmanî re penaber bûn. Ev veqetîna du kesên herî pêbawer û xulamên şah şah hêrs kir, wek ku dîroknasê dîwana Sefewî Iskander Beg Munşî ragihandiye.

Bihara paşîn di sala 1614 de, Abbas I neviyek Aleksander II yê Îmeretî tayîn kir ser textê Kartliyê, Jesse yê Kakheti ku bi navê "Isā Khan" jî tê zanîn. Li dîwana Îsfehanê mezin bû û misilman bû, bi tevahî dilsozê şah bû. Paşê, şah çû ser Gremê, paytexta Imeretiyê, û gelên wê ji ber ku şêniyên xwe yên veqetandî diparêzin, ceza kir. Ew vegeriya Kartliyê û di du kampanyayên cezakirinê de Tblîs wêran kir, 60-70.000 gundiyên gurcî yên Kakhetî kuşt û di navbera 130.000-200.000 esirên Gurciyan de sirgûnî axa Îranê kir. Piştî ku herêm bi temamî ewle kir, wî serhildêr Lûarsab II yê Kartliyê îdam kir û paşê şahbanûya Gurcistanê Ketevan, ku wek muzakere şandibû cem şah, bi îşkenceyê hat kuştin. bi kiryareke tolhildanê ji ber reftarkirina Teimuraz dev ji Xirîstiyantiyê berde. Kaxetî di van salan de du ji sê parên nifûsa xwe ji ber kampanya cezakirinê ya Abbas winda kir. Piraniya wan sirgûnî Îranê hatin kirin, hinek jî hatin qetilkirin.

Teimuraz di sala 1615an de vedigere rojhilatê Gurcistanê û hêzeke Safewî têk dibe. Lêbelê, ew tenê paşveçûnek kurt bû, ji ber ku Abbas berê plansaziyên demdirêj çêkiribû da ku pêşî li êrişên din bigire. Di dawiyê de ew serketî bû ku herêmên Rojhilatê Gurcistanê bike beşek ji parêzgehên Sefewiyan. Di sala 1619-an de wî Simon II (an Semayun Xan ) yê dilsoz li ser textê sembolî yê Kakheti tayîn kir, di heman demê de rêzek waliyên xwe destnîşan kir ku li navçeyên ku niştecihên serhildêr bi piranî lê bi cih bûne. Bi ser de jî, wî plan kir ku hemû giregirên Kartlî sirgûn bike. Desthilatdariya Îranê bi tevahî li ser rojhilatê Gurcistanê hatibû vegerandin, lê herêmên Gurcistanê dê ji sala 1624-an heya mirina Ebbas berxwedana li hember destdirêjiyên Safewiyan berdewam bikin.

Tepeserkirina serhildana kurdan

Di salên 1609–1010an de di navbera eşîrên kurdan û Împaratoriya Sefewiyan de şer derket. Piştî dorpêçeke dûr û dirêj û bi xwîn bi serkêşiya wezîrê mezin yê Sefewî Hatem Beg, ku ji Sermaweza 1609an heta havîna 1610an dom kir, keleha Kurdan a Dimdimê hat girtin. Şah Ebbas fermana komkujiyeke giştî li Beradost û Mukriyanê ( Mehabad, ku ji aliyê Eskandar Beg Monşî, Dîroknasê Sefewî (1557–1642) ve di "Alam Ara Abbasî" de hatiye ragihandin) da û eşîra Efşar a Tirk li herêmê bi cih kir û gelek eşîrên Kurd jî sirgûnî Xorasanê kirin. . Niha civateke nêzîkî 1.7 milyon kesî heye ku ji neviyên eşîrên ku ji aliyê Sefewiyan ve ji Kurdistanê hatine sirgûnkirin bo Xorasanê (Bakurê Rojhilatê Îranê) hene.

Di serdema Abbas de bi Ewropayê re têkilî danî

Balyoz Husên Elî Beg serkêşiya balyozxaneya Farisî ya yekem li Ewropayê kir (1599–1602) .

Toleransa Abbas li hember Xiristiyanan beşek ji siyaseta wî ya danîna peywendiyên dîplomatîk bi hêzên Ewropî re bû, da ku hewl bide ku alîkariya wan di şerê li dijî dijminê wan yê hevpar, Împaratoriya Osmanî de, werbigire. Fikra hevalbendiyek weha ya li dijî Osmanî ne nû bû - berî sedsalê, Uzun Hesen, ku wê demê hukumdarê beşekî Îranê bû, ji Venedikan alîkarîya leşkerî xwestibû - lê yekî ji Safewiyan ji bo Ewrûpayê gavên dîplomatîk nekirin. Şah Îsmaîl I yekem ji Safewiyan bû ku di qonaxên pêşîn ên hevpeymaniya Habsburg-Faris de careke din hewl da ku li dijî dijminê hevpar ê Osmanî hevalbendiyek saz bike, lê ev yek jî di dema desthilatdariya wî de bi piranî bê encam bû. Lêbelê, helwesta Abbas berevajiyê bapîrê wî, Tahmasp I, bû, yê ku gerokê îngilîz Anthony Jenkinson ji dadgeha xwe derxistibû ku bihîstibû ku ew xiristiyan e. Ji aliyê xwe ve, Ebbas ragihand ku wî "toza pêlavên xirîstiyanê herî jêrî ji kesayeta Osmanî ya herî bilind tercîh dike." Abbas dê çalak û hemû tedbîrên pêwîst ji bo mohrkirina hevpeymanan bigirta.

Fresco di Qesra Doge de, ku Doge Marino Grimani pêşwazî li Balyozê Farisan dike, 1599

Di sala 1599'an de Abbas yekem mîsyona xwe ya dîplomatîk şand Ewropayê . Kom deryaya Xezerê derbas kir û zivistanê li Moskowê derbas kir berî ku bi Norwêc û Almanyayê (ku ew ji hêla Qeyser Rudolf II ve hat pêşwazîkirin) ber bi Romayê ve biçe, li wir Papa Clement VIII temaşevanek dirêj da rêwiyan. Di dawiyê de ew di sala 1602 de gihîştin dadgeha Philip III ya Spanyayê . Her çend ev sefera hanê tu carî nekariye vegere Îranê, lê di gera li derdora Afrîqayê de keştiyek binav bû, lê di peywendiyên Îran û Ewropayê de pêngaveke nû ya girîng nîşan da. Ewropî dest pê kirin heyranê Îraniyan û çanda wan - Şeva Dozdehemîn a Shakespeare (1601-02), wek nimûne, du referansan (li II.5 û III.4) ji 'Sofî' re dike, paşê têgeha îngilîzî ji bo Şahên Îranê. Ji ber vê yekê, hejmara nûnertiyên dîplomatîk ên li vir û şûnde pir zêde bûn.

Abbas I wekî Qeyserek nû ku ji hêla Trumpets of Fame ve, digel balyozxaneya Farisî ya 1609–1615, li Allégorie de l'Occasion, ji hêla Frans II Francken, 1628 ve hatî xelat kirin.

Şah bi Spanya re, ku dijberê sereke yê osmaniyan li Ewropayê ye, îtîfaqek mezin çêkiribû. Abbas di berdêla alîkariya li dijî Osmaniyan de mafên bazirganiyê û şansê danasîna Xirîstiyantiyê li Îranê pêşkêş kir. Lê astenga Hormuz ma, padîşahiya vasal ku ketibû destê Habsbûrgên Spanî dema ku Qralê Spanyayê di sala 1580 de textê Portekîzê mîras girt. Spanî ji Abbas xwest ku têkiliyên xwe bi Îngilîzan re qut bike berî ku ew dev ji bajêr berdin. Abbas nikarîbû bi cih bîne. Di dawiyê de Abbas ji Spanyayê aciz bû, mîna ku bi Împaratoriya Romaya Pîroz re kir, ku wî dixwest ku zêdetirî 400,000 ermeniyên xwe bi Papa re sond bixwin, lê dema ku împarator Rudolf bi Osmaniyan re peymanek aştiyê îmze kir, ne zehmet bû ku şah agahdar bike. . Têkiliyên bi Papa, Polonya û Moskowê re zêde nebûn.

Zêdetir ji peywendiyên Abbas bi Îngilîzan re hat, tevî ku Îngilîstanê hindik eleqeya xwe bi şerê li dijî Osmaniyan re hebû. Birayên Shirley di sala 1598 de hatin û alîkariya ji nû ve organîzekirina artêşa Îranê kirin, ku di Şerê Osmanî-Sefewî (1603-1818) de girîng bû, ku di hemî qonaxên şer de têkçûn û yekem serkeftina zelal a Safewî ya wan encam da. archrivals. Yek ji birayên Shirley, Robert Shirley, dê di navbera 1609-1615 de mîsyona dîplomatîk a duyemîn a Abbas li Ewropayê bi rê ve bibe. Îngilîzên li deryayê, bi nûnertiya Şîrketa Hindistana Rojhilat a Îngilîzî jî, dest bi eleqedariya Îranê kirin û di sala 1622an de çar keştiyên wê alîkariya Abbas kirin ku di girtina Ormuzê de (1622) Hurmuz ji Portekîziyan vegerîne. Ev bû destpêka eleqeya demdirêj a Şîrketa Hindistana Rojhilat li ser Îranê.

Serkeftin û mîrateya Abbas I

Di destpêka sedsala 17an de hêza Qizilbaşan pir kêm bû, mîlîsên eslî yên ku alîkariya Îsmaîl I kiribûn ku Tebrîzê bi dest bixe û bi sedsalan re gelek hêzên îdarî bi dest xistin. Desthilatdarî diçû çîna nû ya sirgûn û îthalata Kafkasyayê, ku ji sed hezaran etnîkî gurcî, çerkez û ermenî ne. Ev tebeqeya nû ya civakê dê bi 300 sal piştî mirina Ebbas heta rûxandina Xanedaniya Qacaran jî di dîroka Îranê de rolekî girîng dilizê.

Di zanînên xwe de, di serdema dirêj ya Şah Abbas I de, împaratorî ji Îran, Iraq, Ermenistan, Azerbaycan, Gurcistan, Daxistan, Kabardîno-Balkaria, Bahreyn û beşek ji Turkmenistan, Ozbekistan, Efxanistan, Pakistan û Tirkiye mezin dihat.

Şah Abbasê II ji bo giregirên biyanî ziyafetek li dar dixe. Hûrgulî ji freskek tavan a li Qesra Chehel Sotoun li Isfehanê .

Civatê Xanedan

Dûgel ku ji hêla rûbera erdê ve mezin e, rêjeya mezin a çol û çiyayan di xaka wê de tê vê wateyê ku tûrbûn pir kêm bû; nifûsa împaratoriyê tê texmîn kirin ku di sala 1650-an de di navbera heşt û deh mîlyonan de ye, li gorî derdora 20 mîlyon ji bo Împaratoriya Osmanî di 1600 de

Ji bo civaka Sefewî têgînek rast ew e ku em îro dikarin jê re bibêjin merîfet, yanî civakek ku tê de karbidest li ser bingehê qedir û qîmetê hatine destnîşankirin, ne li gorî ji dayik bûnê. Bê guman ne olîgarşî bû, ne jî arîstokrasî bû . Kurên esilzade ji bo peyrewiya bav û kalên xwe wekî nîşana rêzgirtinê dihatin hesibandin, lê diviyabû ku xwe layiqî vê pozîsyonê îspat bikin. Vê sîstemê ji arîstokrasiyeke binavbûyî an jî civakeke kastê dûr dixist. Tewra gelek hesabên qeydkirî yên kesên laîk hene ku di encama hêjayiyên xwe de gihîştine postên fermî yên bilind.

Lê dîsa jî, civaka Îranê di serdema Sefewiyan de hiyerarşiyek bû, ku Şah di lûtkeya pîramîda hiyerarşîk de bû, xelkê asayî, bazirgan û gundî di binyada xwe de û arîstokrat jî di navberê de bûn. Peyva dowlat, ku di farisiya îroyîn de tê wateya "hikûmet", hingê têgehek razber bû ku tê wateya "bextî" an "xweşî", û ew wekî wateya konkret ya dewleta Sefewî dest pê kir, ku nêrîna ku gel li ser wan hebû. hukumdar, wekî kesek ji mirovahiyê bilindtir e.

Her weha di nav arîstokrasiyê de, di nîvê pîramîda hiyerarşîk de, karbidestên olî hebûn, yên ku li ser rola dîrokî ya çînên olî wekî tamponek di navbera hukumdar û bindestên wî de dihizirin, bi gelemperî her tiştê ku ji destê wan dihat ji bo parastina gelê asayî ji zordestiyê dikirin hikûmetên.

Adet û çanda gelan

Jean Chardin, gerokê Fransî yê sedsala 17-an, gelek salan li Îranê derbas kir û bi dirêjî li ser çand, adet û karaktera wan şîrove kir. Wî heyranîya wan a li hember biyaniyan dihesiband, lê wî di heman demê de li ser taybetmendiyên ku wî dijwar dîtin jî terpilîn. Danasîna wî ya li ser xuyabûna giştî, cil û berg û edetên wî bi mînyatur, xêzkirin û tabloyên wê demê yên ku mane piştrast dikin. Wî ew wek mirovên xwenda û xwenda dihesiband.

Berevajî Ewropî, wan pir ji çalakiya laşî hez nedikir, û ji bo xatirê xwe ne alîgirê werzîşê bûn, kêfa bêhnvedanê û luksên ku jiyan dikare pêşkêşî bike tercîh dikirin. Rêwîtî tenê ji bo mebesta taybetî ya çûna ji cîhek bo cîhek din hate nirx kirin, ne bi dîtina cihên nû û ceribandina çandên cihêreng. Dibe ku ev helwestek bi vî rengî ya li hember cîhana mayî bû sedema nezaniya Farisan li ser welatên din ên cîhanê. Tetbîqatên ku ew tê de beşdar bûn ji bo ku laşê xwe nerm û zexm bihêlin û jêhatîbûna bi destxistina çekan bi dest bixin. Archery pileya yekem girt. Cihê duyemîn ji hêla têlgirtinê ve hate girtin, ku diviyabû destikê zexm lê maqûl be û bizav be. Ya sêyemîn jî siwarbûn hebû. Şêweyekî temrînek pir dijwar ku Farisan pir jê hez dikir nêçîr bû.

Axaftin

Minyatureke farisî ku maçeke polo nîşan dide

Ji demên berî Îslamê ve, werzişa gulaşê beşeke bingehîn a nasnameya îranî bû û gulaşvanên pîşeyî ku li Zurxanan lîstin, ji endamên girîng ên civakê dihatin hesibandin. Li her bajarekî leşkerekî xwe yê pehlewan hebû, bi navê Pehlavan . Werzişa wan jî kêf û şahî ji girseyê re peyda kir. Chardin bûyerek weha diyar kir:

“ The two wrestlers were covered in grease. They are present on the level ground, and a small drum is always playing during the contest for excitement. They swear to a good fight and shake hands. That done, they slap their thighs, buttocks and hips to the rhythm of the drum. That is for the women and to get themselves in good form. After that they join together in uttering a great cry and trying to overthrow each other. ”

Digel pehleşê, tiştê ku girse kom kir, fîşek, govendgirên zencîre, pûtperest û akrobat bûn, ku li meydanên mezin, wek Qada Qraliyetê derketin. Di cabareyan de, bi taybetî li hin navçeyan, mîna yên li nêzî goristana Harun-e Velayat, şêweyek kêfê ya bêhnfireh dihat dîtin. Mirov li wir ji bo vexwarina lîkor an qehweyê, kişandina titûn an afyonê, û sohbet an guhdarîkirina helbestan li wir diciviyan.

Cil û berg

Cil û bergek broqat, serdema Sefewiyan

Wekî ku berê hate destnîşan kirin, aliyek bingehîn a karaktera farisî evîna wê ya luksê bû, nemaze li ser domandina xuyangan. Cilên xwe dixemilandin, keviran li xwe dikirin û çenga hespên xwe dixemilandin. Zilaman gelek zengil li tiliyên xwe, hema hema bi qasî jinên xwe didan. Li ser milên xwe jî zêrên wek xencer û şûr danîne. Xencer li bejna xwe didan. Di danasîna cil û bergên xanimê de, wî destnîşan kir ku cil û bergên farisî ji ya Ewropî zêdetir fîgurê diyar dike, lê jin li gorî wê yekê ku li malê li ber amadebûna heval û malbatê bin, an li nav gel bin, bi rengekî cûda xuya dikin. Di nepenîtiyê de wan bi gelemperî perdeyek ku tenê por û piştê digirt li xwe dikirin, lê dema ku ji malê derketin, manto li xwe dikirin, kincên mezin ên ku ji xeynî rûyên wan tevahiya laşê wan vedişart. Gelek caran ling û destên xwe bi hinarê boyax dikirin. Porê wan sade bû, porê xwe di nav cil û bergan de kom kiribûn, gelek caran di lûtkeyan de bi marûlan û bi komikên zêran hatibûn xemilandin. Jinên bi bejna zirav ji yên bi fîgurên mezintir balkêştir dihatin dîtin. Jinên ji parêzgehan û koleyan pozê xwe yê çepê bi zengilan qul dikirin, lê jinên Faris ên ji dayikbûyî vê yekê nedikirin.

Ji bo mêran amûra herî bi qîmet turban bû. Digel ku ew demek dirêj dom kiribin jî, ji bo dawet û Newrozê pêwîstî bi guhertinan hebû, lê mêrên bi statûyê du rojan li ber xwe nedidan. Cil û bergên ku bi her awayî pîs bûn, yekser hatin guhertin.

Tirk û Tacîk

Struktura desthilatdariya dewleta Sefewî bi giranî li ser du koman hatibû dabeşkirin: Leşkerên Tirkîaxêv/elîta serdest – ku karê wan parastina yekparçeyiya axa û berdewamiya împaratoriya Îranê bi rêberiya wan bû – û elîta îdarî/desthilatdar a bi farisîaxêv. - karê wan çavdêriya kar û geşepêdana milet û nasnameya wî bi meqamên xwe yên bilind bû. Ji ber vê yekê têgîna "Tirk û Tacîk " ji bo danasîna xwezaya Farisî, an Tirko-Faris a gelek xanedaniyên ku di navbera sedsalên 12-an û 20-an de li ser Îrana Mezin hukm kirine, bi vî rengî ku van xanedaniyan nasnama zimanî û çandî ya farisî ya serdest pêşve xistin û piştgirî kirin. yên dewletên wan, tevî ku xanedan bi xwe ne ji farisan bûn (mînak Tirkî) eslê xwe. Têkiliya di navbera ‘Tirkên’ Tirkîaxêv û ‘Tacîk’ên Farisîaxêv de hembiyotîk bû, lê dîsa jî di navbera van her duyan de hin cure hevrikî hebûn. Ji ber ku yên pêşî " xelkê şûr " û yên paşîn " mirovên qelemê " temsîl dikirin, postên fermî yên bilind bi awayekî xwezayî ji bo Farisan têne veqetandin. Belê, ev rewş di dirêjahiya dîroka Farisan de, heta beriya Sefewiyan, ji dema dagirkirina Ereban ve, wisa bû.

Şah Tahmasp guhertinek li ser vê yekê destnîşan kir, dema ku ew û mîrên din ên Sefewî yên ku li şûna wî ketine pey wî, xwestin ku xêzên berê diyarkirî yên di navbera her du komên zimanî de ji holê rakin, bi girtina kurên efserên Tirkîaxêv ji bo perwerdehiya wan li malên padîşah. zimanê farisî. Ji ber vê yekê, wan hêdî hêdî dikaribû karên îdarî li deverên ku heta niha tenê parastî yên farisên etnîkî bûn, bigirin ser xwe.

Hêza sêyemîn: Kafkasiyan

Daud Xan Undiladze, fermandarê leşkerî, gilman û waliyê Genca û Qerebaxê ji 1625 heta 1630.

Ji sala 1540 û vir ve, Şah Tahmasp bi avakirina hêdî hêdî şax û qatek nû ku tenê ji etnîkî Kafkasiyan pêk tê, dest bi veguhertineke gav bi gav di civaka Îranê de kir. Pêkanîna vê şaxê wê di dema Abbasê Mezin (Abbas I) de temam bibe û bi awayekî berbiçav berfireh bibe.Li gorî Encyclopædia Iranica, ji bo Tahmasp, paşxaneya vê destpêk û pêkhatina dawî ya ku dê tenê di dema Şah Abbas I de biqede, li dora elîta eşîra leşkerî ya împaratoriyê, Qizilbash, ku bawer dikir ku nêzîkbûna fîzîkî û kontrolkirina endamê malbata Safewî ya nêzîk garantiya avantajên giyanî, bextê siyasî û pêşkeftina madî bû.

Rêze kampanyayên ku Tahmasp di pey re piştî ku di navbera 1540 û 1554-an de li Kafkasyaya fireh fêhm kir, bi mebesta bilindkirina moral û hêza şerkirinê ya leşkerên Qizilbaş bûn, lê wan jimarek mezin anîn malê (zêdetirî 70,000) koleyên gurcî, çerkez û ermenî yên xiristiyan armanca wê ya sereke ye û dê bibe bingeha vê hêza sêyemîn; qata nû (Qafkasya) di civakê de. Li gorî Encyclopædia Iranica, ev dê bibe xala destpêkê ji bo koma ḡolāmān-e ḵāṣṣa-ye-e šarifa, an jî xulamên padîşah, ku dê di piraniya dirêjahiya împaratoriyê de serweriya leşkerê Safewî bikin, û dê ava bikin. beşa girîng a hêza sêyemîn . Ji ber ku ne Tirkmen misilman bûne, ev silamayên çerkez û gurcî (wekî gulam jî hatine nivîsandin) ji ber dilsoziya qebîle û peywirên xizmtiyê bi tevahî bêsînor bûne, ku ev taybetmendiyek balkêş bû ji bo hukumdarekî mîna Tahmasîp ku zarokatî û mezinbûna wî ji eşîra Qizilbaş pir bandor bû. sîyaset. Çêbûn, bicihanîn û bikaranîna wan pir dişibihe jînçerên Împaratoriya Osmanî ya cîran. Ji ber vê yekê, gelek ji van jinên neqlkirî bûn jin û hevjînên Tahmasp, û harema Sefewî wekî qadeke reqabetê, û carna jî kujer, ya siyaseta etnîkî derket holê, wekî klîkên jin û dîwanên tirkmen, çerkez û gurcî bi hev re ji bo bala padîşah. Her çend yekem leşkerên kole heta serdema Abbas I nehatin birêxistinkirin jî, lê di serdema Tahmasp de, Kafkasiyan jixwe bûne endamên girîng ên malbata qral, Harem û di rêveberiya sivîl û leşkerî de, û di rê de bûn. bûyîna parçeyekî bingehîn ê civakê. Paşê Tahmasp I, Îsmaîl II, 30.000 Çerkez û Gurciyên din anîn Îranê ku gelek ji wan tevlî hêza gulam bûn.

Piştî pêkanîna tam ya vê siyasetê ji aliyê Abbas I ve, jin (tenê çerkez û gurcî) niha gelek caran di nav haremên elîta Sefewî de cih girtine, lê zilamên ku bûne beşek ji "çîna" gulam wekî beşek ji hêza sêyem a hêzdar rahênaneke taybet hat dayîn ku piştî temamkirina wê ew yan di yek ji alayên gîlman ên nû avabûyî de hatin tomarkirin, yan jî di nav malbata şahînşah de kar kirin. Girseya mayî ya derbider û derbideran, ku beşeke berçav ku hejmara wan bi sed hezaran e, li deverên curbicur ên parzemîna Îranê bi cih bûne, û wek beşek ji civakê, her cure rol ji wan re hatiye dayîn, wek pîşekarî, cotkar, dewar û bazirgan., leşker, general, walî, darbir û hwd., hemû jî beşek ji qata nû avabûyî di civaka Îranê de ne.

Şah Abbasê ku ev bername gelek mezin kir û temam kir û di bin navê wî de avakirina vê qata nû ya di civakê de bi tevahî "qedexekirî" tê binavkirin, pergala gulamê jî temam kir. Wekî beşek ji temamkirina wê, wî cesedê leşkerî yê gulam ji çend sed kesan di serdema Tahmaspê de pir fireh kir û gihîşt 15,000 siwarên pir perwerdekirî, wekî beşek ji 40,000 gûlamên Qafqasî. Paşê bi tevayî hijmara parêzgarên parêzgehên Qizilbaşan kêm kir û bi awayekî sîstematîk parêzgarên qizilbaşan birin navçeyên din, û bi vî awayî peywendîyên wan bi civata herêmê re têk bir, û desthilata wan kêm kir. Piraniya wan bi gulam hatin guhertin û di demeke kurt de, gurcî, çerkez û heta radeyekî kêmtir Ermenî li gelek meqamên herî bilind ên dewletê hatin tayînkirin û di nav hemû beşên din ên muhtemel ên civakê de hatin xebitandin. Di sala 1595an de, Allahverdî Xanê gurcî, bû yek ji zilamên herî bi hêz ê dewleta Sefewiyan, dema ku ew wek Waliyê Giştî yê Farsê, ku yek ji parêzgehên herî dewlemend ên Îranê ye, hat tayînkirin. Û hêza wî di sala 1598an de, dema ku bû fermandarê giştî yê hêzên çekdar, gihîşt lûtkeyê.

Tê texmînkirin ku tenê di dema desthilatdariya Abbas de 130.000–200.000 gurcî, bi deh hezaran çerkez û derdora 300.000 ermenî hatine sirgûnkirin û ji welatê xwe hatine derxistin. Kafkasya heta xaka Îranê, hemû wek beşek ji qata nû avabûyî di civakê de, wek di nav meqamên herî bilind ên dewletê de, an jî wek cotkar, leşker, esnafan, wekî beşek ji harema şahînşahiyê, dîwanxane û gundiyan, fonksiyon û rol digirin., di nav yên din.

Ol

 Gotara bingehîn: Olê Îrana Sefewî

Her çend Sefewî ne mîrên yekem ên Şî'î li Îranê bûn, lê di wê yekê de ku li tevahiya Îranê û ya îroyîn Komara Azerbaycanê bibe ola fermî ya Şî'e, roleke girîng lîstin. Di sedsala 8an de li hin bajarên mîna Qum û Sebzewarê civakên mezin ên Şî'î hebûn. Di sedsalên 10. û 11. de Buweyhiyan, ku ji şaxê Zeydiyê yên Şî'etiyê bûn, li Fars, Îsfehan û Bexdayê desthilatdar bûn. Di encama dagîrkirina Mongolan û toleransa olî ya nisbî ya Îlxaniyan de, xanedanên Şî'î li Îranê ji nû ve hatin damezrandin û Serbedaran li Xorasanê ya herî girîng bû. Mîrê Îlxaniyan Öljaitü di sedsala 13.

Piştî dagirkirina Îran û Azerbeycanê, Îsmaîl I, ji bo nifûsa ku piranî Sunnî ye, guheztin ferz kir. Ulema yan jî meleyên Sunî yan hatin kuştin yan jî hatin sirgûnkirin . Îsmaîl I, rêberên olî yên Şîa yên Dozdehrojî anîn û di berdêla wefadariya xwe de erd û pere da wan. Paşê, di serdema Sefewî û bi taybetî ya Qacaran de, desthilata Ulemayên Şî'î zêde bû û karîbûn roleke serbixwe yan jî bi hikûmetê re lihevhatî bikin.

Derketina holê ya aristaniya dîndaran

Axbarî beramberî Usulî

Ew bandora xwe ya herî mezin di dawiya Sefewiyan û destpêka serdema paş-Sefewiyan de, dema ku serweriya Îslama Şî'î ya Duwazdeh bû, bi dest xist. Lê piştî demeke kin Mihemed Baqir Behbehanî (mir 1792) tevî muctehidên Usulî yên din tevgera Axbariyan têk bir. Ew di cîhana Şî'î de tenê hindikahiyek piçûk dimîne. Yek ji encamên çareserkirina vê nakokiyê, bilindbûna girîngiya têgîna îctîhadê û helwesta muctehid (li hember alimên din) di sedsala 18an û destpêka sedsala 19an de bû. Ji wê demê ve dabeşkirina cîhana Şî'e li ser muctehid (yên ku dikarin li gorî hukma xwe ya serbixwe bişopînin) û muqellid (yên ku diviyabû hukmên muctehidan bişopînin) çêbû. Li gorî nivîskar Moojan Momen, "heta nîveka sedsala 19'an muctehîdan pir hindik (sê an çar) li her deverekê hebûn," lê "heya dawiya sedsala 19an çend sed hebûn."

Ellame Meclîsî

Mihemed Baqir Meclîsî, ku bi gelemperî navê Allamah bikar tîne, di sedsala 17-an de (serdema Safewiyan) alimekî pir bi bandor bû. Berhemên Meclîsî tekezî li ser daxwaza wî ya paqijkirina Şî'etiya Duwazdeh ji bandorên mîstîsîzm û felsefeyê, û belavkirina îdealek pabendbûna hişk bi qanûnên îslamî (şerîat) dike. Meclîsî bi taybetî rêûresmên Şî'î yên wekî şîna ji bo Huseyn îbn Elî û ziyareta ( ziyarat ) tirbeyên îmam û îmamzedayan pêş xist, û tekezî li ser "têgeha îmaman wekî navbeynkar û navbeynkar ji bo mirovan li cem Xwedê" kir.

Rêveber

Dewleta Sefewî hem di nava hikûmetê de hem jî li ser asta herêmî dewleteke kontrol û hevsengiyê bû. Di lûtkeya vê sîstemê de Şah bû, bi hemû desthilatdariya xwe li ser dewletê, bi xwîna xwe wek Seyîd, an jî ji neviyên Mihemed rewa bû. Hêza wî ewqasî mutleq bû, ku bazirganê Fransî, û piştre balyozê Îranê, Jean Chardin, difikirî ku Şahên Sefewî bi kulmek hesinî û gelek caran bi awayekî despotîk li ser axa wan hukum dikin. Ji bo misogerkirina zelaliyê û nehiştina biryarên ku Şah dorpêç dike, pergalek tevlihev a burokrasî û prosedurên dezgehî ku pêşî li sextekariyê digire hate danîn. Di her ofîsekê de cîgirek an serpereştek hebû, ku karê wan ew bû ku hemî kiryarên dewletê tomar bike û rasterast ji Şah re ragihîne. Şah bi xwe tedbîrên xwe ji bo ku wezîrên xwe di bin kontrolê de bihêle bi xurtkirina atmosferek hevrikî û çavdêriya reqabetê bi kar anî. Û ji ber ku civaka Sefewî merîtokratîk bû, û kêm caran li ser bingeha mîrasê peywir hatin çêkirin, ev tê vê wateyê ku dezgehên hukûmetê her dem bi zexta ku di bin çavdêriyê de bûn hîs dikirin û neçar bûn ku piştrast bikin ku ew di berjewendiya serokê xwe de, û ne tenê xwe.

Awayî

Bi îhtîmaleke ku em îro wan nas dikin parlamento tunebûya. Lê balyozê Portekîzî yê Safewiyan, De Gouvea, hîn jî di tomarên xwe de behsa Encumena Dewletê dike, ku dibe ku têgehek ji bo civînên hukûmetê yên wê demê bû.

Di hikûmetê de asta herî bilind ya serokwezîr an jî wezîr ( Etemad -e Dowlat ) bû, ku her tim ji nav doktorên hiqûqê dihat hilbijartin. Ji ber ku cîgirê yekser ê Şah bû li ser kar û barên neteweyî xwedî hêz û kontroleke mezin bû. Tu karekî Şah bêyî mohra serokwezîr ne derbasdar bû. Lê ew jî li ber cîgirekî ( vak'anevîs ) rawestiya, yê ku qeydên biryarên wî digirt û ji Şah re agahdar dikir. Duwem piştî posta serokwezîr, Generalê Dahatan ( mostoufi-ye mamalek ), ango wezîrê darayî, û Dîvanbegî, wezîrê dadê bûn. Ya dawîn îtiraza dawîn bû di dozên sivîl û tawanan de, û ofîsa wî li kêleka deriyê sereke yê qesra Elî Qapu rawesta bû. Di demên berê de, Şah ji nêz ve beşdarî dozên dadwerî bû, lê ev beşa erka padîşah ji hêla Şah Safî û padîşahên paşîn ve hate paşguh kirin.

Dîwana qral

Rûpelek li ser pirtûka Jean Chardin li ser gera wî ya Farisî, ku di sala 1739 de hatî çap kirin.

Ji bo malên padîşah, postê herî bilind yê Nazir, wezîrê dadgehê bû. Dibe ku ew şêwirmendê herî nêzîk ê Şah bû û ji ber vê yekê di Dîwangehê de wek çav û guhên wî kar dikir. Karê wî yê bingehîn tayînkirin û çavdêriya hemû karbidestên malê û peywendiya wan bi Şah re bû. Lê berpirsiyariya wî jî ew bû ku xezînedarê milkên Şah bû. Ev tê wê maneyê ku serokwezîr jî, yê ku di dewletê de bilindtirîn karbidest bû, diviyabû ku bi Nezîr re hevkariyê bike dema ku dihat ser birêvebirina wan danûstandinên ku rasterast bi Şah re têkildar in.

Duyemîn tayînkirina herî payebilind Mîrê Mezin ( Îçik Agasî başî ) bû, yê ku dê her dem bi Şah re bimeşiya û ji ber darbesta mezin a ku wî bi xwe re hilgirtibû, bi hêsanî dihat nas kirin. Berpirsiyariya danasîna hemû mêvanan, wergirtina daxwaznameyên pêşkêşî Şah û xwendina wan, ger hewce bû, bû. Di rêzê de Mamosteyê Aştiyên Qraliyetê ( Mîrakor başî ) û Mamosteyê Nêçîrê ( Mîrşekar başî) bûn. Şah di hemû bajarên sereke de stewr hebûn, û tê gotin ku Şah Ebbas nêzîkî 30.000 hespên wî li seranserê welêt di stûyan de bûn. Ji xeynî van, karbidestên cihê jî hebûn ku ji bo lidarxistina ziyafetên padîşah û ji bo şahiyê hatine tayînkirin.

Chardin bi taybetî pileya bijîjk û stêrnasan û hurmeta ku Şahan ji wan re digirt dît. Şah bi dehan ji her yekê di xizmeta wî de bû û bi gelemperî sê bijîjk û sê stêrnas jî pê re bûn, yên ku destûr didan ku di gelek caran de li kêleka wî rûnin. Bijîşkê sereke ( Hekîm-başî ) endamê dîwana qraliyetê bû, û stêrnasê dîwanê yê herî rêzdar navê Munajjim-başî (Serek Stêrnas) jê re hat dayîn.

Her wiha dîwana Sefewîyan ji rojên xwe yên destpêkê de komeke dewlemend a gelan bû. Wek Prof. David Blow dibêje, di nav dîwanan de herî pêşîn esilzadeya kevnar a axayên Qizilbaşên Tirkmen û kurên wan bûn. Tevî ku di salên destpêkê yên padîşahiya şah Abbas (r. 1588–1629) de êdî desthilatdariya dewletê nemabû jî, Qizilbaşên Tirkmenan gelek efserên payebilind ên artêşê dabîn dikirin û di nav malbata şah de wezîfeyên girîng ên îdarî û merasîmê dagirtin. . Faris hebûn ku hîna jî li ser burokrasiyê serdest bûn û di bin serokatiya Abbas de her du meqamên herî bilind ên hikûmetê yên Wezîrê Mezin û Kontrolkerê Giştî yê Dahatan ( mostoufi-ye mamalek ) hebûn. Di heman demê de hejmareke zêde ya golam an jî "xulamên şah" hebûn, ku bi giranî gurcî, çerkez û ermenî bûn. Di encama reformên Abbas de, wan di artêş, rêveberî û malên şah de meqamên bilind girtin. Di dawiyê de, lê ne kêmasî, xwesiyên qesrê jî hebûn ku ew jî gulam bûn - xwesiyên "spî" bi giranî ji Kafkasyayê û yên "reş" ên ji Hindistan û Afrîkayê. Di bin Abbas de, eunuchs bûn hêmanek her ku diçe girîngtir di dîwanê de.

Rêveberiyên herêmî

Dîmena Tbîlîsê ya gerokê fransî Jean Chardin, 1671.

Li ser astek herêmî, hukûmet li ser axa giştî û milkên padîşah hate dabeş kirin. Erdê giştî di bin desthilatdariya waliyên herêmî, an jî Xanan de bû. Ji rojên destpêkê yên xanedana Sefewiyan ve, serleşkerên Qizilbaş li piraniya van postan hatibûn tayînkirin. Wan parêzgehên xwe mîna şahên biçûk îdare dikirin û hemû dahatên xwe ji bo parêzgeha xwe xerc dikirin, tenê hevsengiyê pêşkêşî Şah dikirin. Di berdêla wê de, diviyabû her dem artêşek xwe amade bikin û li ser daxwaza Şah alîkariya leşkerî bikin. Her wiha ji wan hat xwestin ku parêzerek ( vakil ) ji bo dadgehê destnîşan bikin ku wan li ser mijarên girêdayî karûbarên parêzgehê agahdar bike. Şah Abbas I niyeta kêmkirina hêza Qizilbaşan bi xistina hin ji van parêzgehan rasterast di bin kontrola xwe de, bi navê Wilayetên Tac (Xassa ) ava dike. Lê ev Şah Safî bû, ku di bin bandora serokwezîrê wî Saru Taqî de bû, ku bernameya hewildana zêdekirina dahatên padîşah bi kirîna erd ji parêzgaran û danîna komîsyonên herêmî da destpêkirin. Bi demê re, ev yek ji gelên ku rasterast di bin serweriya Şah de bûn, bû barek, ji ber ku van komîseran, berevajî parêzgarên berê, di derheqê civakên herêmî yên ku di bin kontrola wan de bûn kêm zaniyarî bûn û di serî de bi zêdekirina dahata şah. Û her çendî di berjewendiya parêzgaran de bû ku berhemdarî û bextewariya parêzgehên xwe zêde bikin, komîseran dahata xwe rasterast ji xezîneya padîşah werdigirtin û ji ber vê yekê, ew qas xema veberhênana çandinî û pîşesaziyên herêmî nedikirin. Ji ber vê yekê, piraniya xelkê ji destdirêjî û fesadiya ku li ser navê Şah tê kirin.

Di civaka otorîter de saziyên demokratîk

Di sedsalên 16 û 17an de li Îranê, hejmareke berçav ji saziyên demokratîk ên herêmî hebûn. Nimûneyên van esnafên bazirgan û esnafan bûn ku ji salên 1500î ve li Îranê dest pê kiribûn. Her weha, biratiyên quazî-olî yên bi navê futuvva hebûn, ku ji hêla derwêşên herêmî ve dihatin rêvebirin. Karbidestekî din ê ku bi lihevkirina civata xwecihî hat hilbijartin kadxoda bû, ku wek rêvebirê hiqûqa hevpar kar dikir. Şerîfê herêmê ( kalantar ) ku ne ji aliyê gel ve hatibû hilbijartin, lê rasterast ji aliyê Şah ve hatibû tayînkirin û erka wî parastina gel li hember neheqiyên waliyên herêmê bû, çavdêriya kadxoda dikir.

Qanûn

Karkan, amûrek ji bo cezakirina sûcdarên dewletê ye

Li Îrana Sefewî di navbera teolojî û fiqh, an jî di navbera edaleta îlahî û edaleta mirovî de kêm cudahî hebû û ev hemû di bin fiqhê îslamê de ( fiqh ) bûn. Sîstema dadrêsî ji du şaxan hatibû avakirin: hiqûqa medenî, ku koka wê di şerîetê de bû, aqil wergirtibû, û urf, ku tê wateya ezmûna kevneşopî û pir dişibihe forma hiqûqa hevpar a rojavayî. Dema ku îmam û dadwerên hiqûqê di pratîka xwe de hiqûqa medenî bi kar dianîn, urf di serî de ji hêla komîsyonên herêmî ve, ku li ser navê Şah gundan kontrol dikirin, û ji hêla wezîrê dadê ( Dîvanbegî ) ve dihat meşandin. Evên dawî hemû karbidestên laîk bûn ku li ser navê Şah kar dikirin.

Chardin her wiha da zanîn ku li Îranê anîna dozan li dadgehê ji ya Rojava hêsantir e. Dadwer (qazî) ji xalên pêwendîdar hatin agahdarkirin û dê biryarê bide ka dê dozê bigre yan na. Piştî razîbûna vê yekê, çawîşekî dê lêkolînê bike û gazî bersûc bike, ku paşê mecbûr bû ku heqê çawîşê bide. Herdu aliyan bi şahidên xwe re dozên xwe yên têkildar, bi gelemperî bêyî şîretan, gilî kirin û dadger piştî rûniştina yekem an duyemîn biryara xwe derdixist.

Dadmendiya tawanan bi tevahî ji hiqûqa medenî cuda bû û li gorî qanûnên hevpar ên ku ji hêla Wezîrê Dadê, parêzgarên herêmî û wezîrê dadgehê ( Nazir ) ve dihat birêvebirin, dihat darizandin. Tevî ku li ser urf -ê ye, ew xwe dispêre hin rêzikên qanûnî. Kuştin bi îdamê dihat cezakirin û cezayê birînên laş jî her tim bastinado bû. Cara ewil destên wan ê rastê diz hatin jêkirin û her carê jî cezayê darvekirinê lê hat birîn. Sûcdarên dewletê bi karkan, stûyê sêgoşeyî yê darî danîbûn stûyê xwe. Di rewşên awarte de dema ku şah edalet digirt destê xwe, li gorî kevneşopiya kevnar ji bo girîngiya bûyerê cilê sor li xwe dikir.

Leşkerî

 Gotara bingehîn: Qizilbaş

Kaskek Safewî

Qizilbash cûrbecûr misilmanên Şî'î ( gulat ) û bi piranî komên mîlîtanên Tirkman bûn ku alîkariya damezrandina Împeratoriya Sefewî kirin. Hêza wan a leşkerî di serdema Şah Îsmaîl û Tahmasp de girîng bû. Eşîrên Qizilbash heta desthilatdariya Şah Ebbasê Yekem ji bo artêşa Îranê girîng bûn - serokên wan karîbûn bandoreke mezin bikin û beşdarî fêlên dadgehê bibin (mînak kuştina Şah Îsmaîl II).

Pirsgirêka sereke ya Îsmaîl I, piştî damezrandina dewleta Sefewî, ew bû ku çawa di navbera her du komên etnîkî yên sereke yên wê dewletê de pirek çêbike: Tirkmenên Qizilbaş ("Sor"), "merivên şûr" ên civaka îslamî ya klasîk. hêza leşkerî ew anîbû ser desthilatê, û hêmanên faris, "zilamên qelemê", ku refên burokrasî û sazûmanên olî yên dewleta Sefewî dagirtin, wekî ku bi sedsalan di bin desthilatdarên berê yên Îranê de kiribûn. Ereb, Mongol, an Tirkmen . Weke ku Vladîmîr Mînorskî gotiye, nakokiya di navbera van her du koman de neçar bû, ji ber ku Qizilbaş “ne alîgirê kevneşopiya farisî ya neteweyî bûn”.

Di navbera salên 1508 û 1524an de, ku sala wefata Îsmaîl e, şah pênc Farisên li pey hev wezîfedar kirin wezîfeya vakilê . Dema vakilê duyemîn ê Farisî li Derasokistanê serpereştiya artêşeke Sefewiyan kir, Qizilbaşan bi namûsiyê dîtin ku wezîfedarkirina di bin destê wî de ye, ew li qada şer hişt û di encamê de hat kuştin. Vakilê çaran ji aliyê Qizilbaşan ve hat kuştin, yê pêncan jî bi destê wan hat kuştin.

Reformên leşkerî

Musketerê Farisî di dema Abbas I de ji hêla Habîb-Allah Meşadî piştî Felsafiyê (Muzeya Hunera Îslamî ya Berlînê).

Şah Abbas têgihîşt ku ji bo kontrolkirina mutleq li ser împaratoriya xwe bêyî dijminatiya Qizilbaşan bigire, ew hewce dike ku reforman çêbike ku girêdayîbûna şah bi piştgiriya wan a leşkerî kêm bike. Beşek ji van reforman avakirina hêza 3. a di nava aristaniyê de û hemû erkên din ên di nava împaratoriyê de bû, lê di têkbirina desthilatdariya Qizilbaşan de ya girîngtir jî ketina ordiya Qraliyetê di nava artêşê de bû. Ev hêza leşkerî dê tenê xizmeta şah bike û di dawiyê de ji çar şaxên cuda pêk dihat:

• Şahsevan: ev 12000 hêz bûn û ji koma piçûk a qurçiyan ku Şah Ebbas ji pêşiyê xwe mîras girtibû, ava bûn. Şahsevan an jî "Hevalên Padîşah", eşîrên Qizilbaş bûn ku tenê ji bo pabendbûna bi şah re dev ji eşîra xwe berdabûn.
• Gulams: Tahmasp min dest bi danasîna hejmareke mezin ji kole û koleyên gurcî, çerkez û ermenî yên ji Kafkasyayê kiribû, ku hejmareke mezin ji wan dê bibin beşek ji sîstema gulamê ya pêşerojê. Şah Ebbas ev bername bi awayekî berçav berfireh kir û bi tevayî cîbicî kir, û di dawiyê de hêzek ji 15 hezar siwarên gulam û 3 hezar pasewanên qralî ava kir. Bi hatina bira Shirley li dîwana Ebbas û bi hewldana dewletparêz Allahverdi Khan, ji sala 1600 û pê de, alayên şer ên gulam di bin çavdêriya Abbas de bi awayekî berbiçav berfireh bûn û gihîşt 25.000. Di dema Ebbas de, ev hêz bi giştî nêzî 40.000 leşkerên ku ji bo Şah pere dane û li ser wan bûn, pêk dihat. Ew ê bibin leşkerên elît ên artêşên Safewiyan (wek Jannisaryê Osmanî).
• Mûşket: Şah Abbas bi feyde û avantajên ku ji ber çekên xwe yên agirpêketî di destê Osmaniyan de bûn, ji bo ku hem qurçî û hem jî leşkerên gulam bi çekên nûjen ve girêbide, gelek zehmetî kişand. Ya girîngtir jî, di dîroka Îranê de, ji bo cara yekê, cesedeke peyade ya girîng a mûşekeran ( tofang-chis ), ku hejmara wan 12 000 e, hat afirandin.
• Topxane: bi alîkariya rojavayiyan, wî jî topxaneyek ji 12 000 kesan pêk dihat, tevî ku ev hêmana herî lawaz di artêşa wî de bû. Li gorî Sir Thomas Herbert, ku di sala 1628-an de bi balyozxaneya Brîtanyayê re li Îranê bû, Farisan di çêkirina topan de pişta xwe bi piştgiriya Ewropiyan ve girêdidin. Heya sedsalek şûnda, dema ku Nadir Şah bû Serfermandarê artêşê, hewildanek têra xwe ji bo nûjenkirina topan hat kirin û Farisan karîbûn di çêkirina çekan de bi ser bikevin û xwe têra xwe bikin.

Tevî reforman jî, Qizilbaş dê di nava artêşê de hêmana herî xurt û bibandor bimîne, ku ji nîvê hêza wê ya giştî pêk tê. Lê avakirina vê artêşa mezin a domdar, ku di dîroka Sefewiyan de yekem car bû, rasterast di bin destê Şah de xizmet dikir, bandora wan bi awayekî berçav kêm kir, û belkî jî her îmkan ji bo cureyê nerazîbûnên sivîl ên ku di dema desthilatdariya mîr de bû sedema wêraniyê. şahên berê.

Çand

Fenî

Abbas I feydeya bazirganî ya pêşvebirina hunerê nas kir - berhemên esnafan piraniya bazirganiya derve ya Îranê peyda dikin. Di vê serdemê de hunerên destan ên wek çêkirina kel û pelan, poşterî û tekstîlê pêş ketine û di wênesaziya minyatur, kitabbend, xemilandin û xefletê de pêşketinên mezin çêbûne. Di sedsala 16-an de, xalîçevanî ji pîşesaziyek koçer û gundî berbi pîşesaziyek baş bi pisporiya sêwirandin û çêkirinê ve çû. Tebrîz navenda vê pîşesaziyê bû. Xalîçeyên Erdebîlê ji bo bîranîna xanedana Sefewiyan hatine wezîfedarkirin. Xalîçeyên barok ên spehî û lê bi navûdeng 'Polonaise' di sedsala 17'an de li Îranê hatine çêkirin.

Reza Abbasî, Xwendina Ciwaniyê, 1625–26

Reza Abbasî (1565-1635) bi form û malzemeyên kevneşopî, mijarên nû pêşkêşî wênesaziya farisî kir - jinên nîv tazî, ciwan, evîndar. Resim û şêwaza xelanivîsa wî di piraniya serdema Sefewiyan de bandor li hunermendên îranî kir, ku wekî ekola Îsfehanê dihat nasîn. Zêdebûna pêwendiya bi çandên dûr di sedsala 17an de, nemaze Ewropa, îlhamek ji hunermendên îranî re peyda kir ku model, pêşbirkkirin, paşveçûnên mekan, û navgîna nîgarkêşana rûn pejirandibûn (Şah Abbas II Mihemed Zeman şand bo xwendinê li Romayê). Destana Şahname ("Pirtûka Padîşahan"), mînakeke stêrkî ya ronîkirina destnivîs û kaligrafiyê, di serdema Şah Tahmasp de hatiye çêkirin. (Ev pirtûk di sala 1000'an de ji aliyê Ferdûsî ve ji bo Siltan Mehmûd Xeznewî hatiye nivîsandin) Destnivîseke din jî Xemsa ya Nîzamî ye ku di salên 1539-1543'an de ji aliyê Axa Mîrek û dibistana wî ve li Îsfehanê hatiye darvekirin.

Avakarî

Wêneya mîmarê fransî, Pascal Coste, di sala 1841 de serdana Persiya (ji Monuments modernes de la Perse ) kiriye. Di serdema Sefewiyan de mîmariya farisî dîsa geş bû û gelek abîdeyên nû dîtin, wek Masjid-e Shah, beşek ji Meydana Naghsh-i Jahan ku mezintirîn plaza dîrokî ya cîhanê ye.

Meydana Neqşe Cîhan li Îsfehanê nîşaneya mîmariya îranî ya sedsala 16-an e.

Îsfehan nimûneyên herî berbiçav ên mîmariya Safewî digire, ku hemî di salên piştî ku Şah Abbas I di sala 1598-an de bi domdarî paytext li wir bar kir: Mizgefta Imperial, Mesjid-e Shah, ku di sala 1630-an de hatî qedandin, Mizgefta Îmam (Mesjid-e Imami) Mizgefta Lutfallah û Qesra Qraliyetê.

Li gorî William Cleveland û Martin Bunton, damezrandina Îsfehanê wek paytexta Mezin a Îranê û spehîtiya maddî ya bajêr bala rewşenbîrên ji çar aliyên cîhanê kişand, ku ev yek bû sedema jiyana çandî ya dewlemend a bajêr. Serkeftinên balkêş ên 400,000 niştecîhên wê niştecîhan hişt ku pesnê xwe yê navdar "Isfahan nîvê dinyayê ye" bikin.

Bi rastî yek ji mîrateyên herî mezin ên Sefewiyan mîmarî ye. Di sala 1598 de, dema ku Şah Ebbas biryar da ku paytexta împaratoriya xwe ya Îranê ji bajarê Qezwînê li bakurê rojavayê bajarê Îsfehanê veguhêze, wî dest pê kir ku dê bibe yek ji mezintirîn bernameyan di dîroka Îranê de; bi temamî ji nû ve avakirina bajêr. Bi bijartina bajarê navendî Îsfehanê, ku ji hêla Zāyande roud ("Çemê jîyanê ") ve hatî çandin, ku di nav deverek berfireh a erdnîgariya hişk de wekî ocaxek çandiniya zexm e, wî hem paytexta xwe ji her êrişên pêşerojê dûr xist. ji aliyê Osmanî û Ozbekan ve, û di heman demê de zêdetir kontrola Kendava Farisî bi dest xistiye, ku vê dawiyê bûye rêyeke girîng a bazirganiyê ji bo kompaniyên Hindistana Rojhilatî yên Holendî û Brîtanî .

Pavilona Chehel Sotun a sedsala 16-an li Qazwîna Îranê. Ew bermahiyên dawîn ên qesra şahê duyemîn ê Sefewî, Şah Tahmasp e; di sedsala 19an de ji aliyê Qacaran ve bi giranî hatiye restorekirin.

Mîmarê sereke yê vê peywira mezin a plansaziya bajarvaniyê Şêx Behayî (Beha'eddîn El-Amilî) bû, yê ku bernameyê bal kişand ser du taybetmendiyên sereke yên plansaziya şah Abbas: cadeya Çarbaxê, ku li her du aliyan ji aliyê hemûyan ve. saziyên navdar ên bajêr, wek niştecihên hemû payebilindên biyanî. Û Meydana Naqsh-e Jahan (" Nimûneya Cîhanê "). Berî hatina Şah ji bo desthilatdariyê, Îran xwediyê avahiyeke hêz-nemerkezî bû, ku tê de saziyên cihê ji bo desthilatdariyê şer dikirin, hem artêş ( Qizilbaş ) û hem jî parêzgarên parêzgehên cihê ku împaratoriyê pêk dianîn. Şah Ebbas dixwest vê avahiya siyasî têk bibe û vejandina Îsfehanê, wek paytexta mezin a Îranê, gaveke girîng bû ji bo navendîkirina desthilatdariyê.

Li Îsfehan û bajarên din abîdeyên diyar ên mîna Şêx Lotfallah (1618), Heşt Beheşt (Heşt Bihişt) (1469) û Dibistana Çar Bag (1714) derketin holê. Ev pêşkeftina berfireh a mîmariyê di çanda farisî de bû û di sêwirana dibistan, hemam, xanî, karwansera û cihên din ên bajarî yên wekî bazar û meydanan de cîh girt. Heta dawiya serdema Qacaran dewam kir.

Hêdane

Helbest di bin Safewiyan de rawestiyaye; forma mezin a ghazalê ya serdema navîn di lîrîsîzma serdest de şîn bû. Helbest ji patronaja padîşah a hunerên din tune bû û ji hêla pêşniyarên olî ve hate dorpêç kirin.

Dîroknasê herî navdar ê vê demê Îskender Begê Munşî bû. Dîroka wî ya Şah Ebbasê Mezin çend sal piştî mirina mijara wê hatiye nivîsandin, bi kûrahiya dîrok û karakterê xwe ve girê daye.

Mekteba Îsfehanê - Felsefeya Îslamê vejîya

Tabloya sedsala 19-an ya Dibistana Çar Bagê ya li Îsfehanê, ku di dema Soltan Huseyn de ji bo ku wekî mekteba olî û melayê xizmet bike, hatî çêkirin.

Felsefeya îslamî di serdema Sefewiyan de ku zanyar bi gelemperî Mekteba Îsfehanê bi nav dikin, geş bû. Mîr Damad avakerê vê dibistanê tê hesibandin. Di nav ronakbîrên vê ekola felsefeyê de, navên feylesofên Îranî yên wek Mîr Damad, Mîr Fendereskî, Şêx Behayî û Mohsen Feyz Kaşanî li ber çavan e. Ev ekol bi feylesofê îranî Mulla Sedra ku bi guman piştî Avicenna fîlozofê herî girîng ê îslamî ye, gihîşt asta herî bilind. Mela Sedra bûye feylesofê serdest ê rojhilata îslamî û nêzîkatiya wî ya li ser xwezaya felsefeyê heta roja me ya îro bi awayekî awarte xwedî bandor bûye. Wî El-Hikma al-muta'aliya fi-l-asfar al-'aqliyya al-arba'a'' ("Felsefeya Derbasbûyî ya Çar Rêwiyên Aqilê"), li ser tiştên ku wî hizirandinek nivîsî. jê re 'felsefeya meta' tê gotin, ku mîstîsîzma felsefî ya sûfîzmê, teolojiya Îslama Şî'î û felsefeyên Perîpatîtî û Ronahîxwaz ên Avicenna û Suhrewerdî anîne ber hev.

Li gorî îranolog Richard Nelson Frye :

Derman

Kopiyek Latînî ya Canon of Medicine, ya 1484, li Pirtûkxaneya Dîrokî ya Bijîjkî ya PI Nixon ya Navenda Zanistiya Tenduristiyê ya Zanîngeha Texasê li San Antonio, DY ye.

Rewşa bijîjkan di dema Safewiyan de wek berê bilind bû. Digel ku ne Yewnanên kevn û ne jî Romayiyan statuyek civakî ya bilind ji dixtorên xwe re nedianîn, îraniyan ji demên kevnar de bijîjkên xwe, yên ku pir caran şêwirmendên şahan dihatin tayîn kirin, bi rûmet dikirin. Ev yek bi dagirkirina Ereban a Îranê re nayê guhertin, û di serî de Farisan bûn ku karên felsefe, mantiq, derman, matematîk, stêrnasî, stêrnasî, muzîk û alkîmiyê hildan ser xwe.

Di sedsala şanzdehan de, zanista îslamî, ku heta radeyekî mezin tê wateya zanista farisî, li ser lingên xwe radiwestiya. Berhemên el- Razî (865–92) (ji rojava re wekî Razes tê zanîn) hîn jî li zanîngehên Ewropî wekî pirtûkên standard ên alkîmiyê, dermannasî û pediatrîkê têne bikar anîn. Canon of Medicine by Avicenna (z. 980–1037) hîn jî wekî yek ji pirtûkên dersê yên bingehîn di bijîşkiyê de li seranserê piraniya cîhana şaristanî hate hesibandin. Ji ber vê yekê di serdema Sefewiyan de rewşa bijîşkiyê zêde neguherî û weke berê xwe dispêre van xebatan. Fîzyolojî hîn jî li ser çar hûrguliyên bijîjkî yên kevnar û navîn bû, û xwînrijandin û paqijkirin hîn jî awayên sereke yên dermankirina bijîjkan bûn, tiştek ku Tevenot jî di serdana xwe ya Îranê de jiya.

Yekane qada ku di nav bijîşkiyê de hin pêşkeftin lê çêbûn dermanolojî bû, bi berhevkirina "Tibb-e Shifa'i" di 1556 de. Ev pirtûk di sala 1681'an de ji aliyê Angulus de Saint ve bi navê "Pharmacopoea Persica" ji bo fransî hatiye wergerandin.

Zimanên dîwan, leşkerî, rêveberî û çandê

Safewiyan di dema hatina xwe de Azerîaxêv bûn, her çend farisî jî wekî zimanê duyemîn bikar anîn.Zimanê ku ji aliyê dîwan û dezgehên leşkerî yên Sefewî ve dihat bikaranîn, zimanê Azerî bû. Lê zimanê fermî ê împaratoriyê û herwiha zimanê îdarî, zimanê hevpeyivîn, edebiyat û dîroknasiya farisî bû. Nivîsên li ser pereyê Sefewiyan jî bi farisî bûn.

Dîmenek ji Konferansa Çûkan a Attar, ya Hebîbulla Meşedî (1600).

Sefewiyan jî Farisî wek zimanekî çandî û îdarî li seranserê împaratoriyê bi kar anîn û bi farisî duzimanî bûn.

Mîrê Gurcistanê Mihemed-Bêk ji aliyê Reza Abbasî (1620)

Mîrata sefewiyan

Stêrka Sefewî ji banê Mizgefta Şah, Îsfehan, Îran.

Sefewiyan bûn ku Îran kirin keleha ruhanî ya Şîîtiyê, û depoya kevneşopiyên çandî yên farisî û xwenaskirina îranîtiyê, wekî pirek ji bo Îrana nûjen. Damezrênerê xanedaniyê Şah Îsmaîl, bi têgîna nepenî ya dewleta Îranê ku ji Xorasanê heta Firatê û ji Oxûsê heta başûr dirêj dibe, navê "Padîşahê Îranê" ( Pādišah-ī Īrān ) qebûl kir. Herêmên Kendava Farsê . Li gorî Profesor Roger Savory :

Li gorî Donald Struesand, "her çend yekbûna Sefewî ya nîvê rojhilat û rojavayê deşta Îranê û ferzkirina Îslama Şî'î ya Duwazdeh li ser herêmê pêşekek naskirî ya Îrana nûjen çêkir, lê siyaseta Sefewî bi xwe ne bi taybetî îranî û ne jî neteweyî bû." Rudolph Matthee encam da ku "her çend ne dewlet-netew be jî, lê Îrana Safewî hêmanên ku dê paşê yek biafirînin bi afirandina gelek taybetmendiyên burokratîk ên domdar û bi destpêkirina siyasetek lihevxistina sînorên olî û erdnîgarî vedihewîne."

Çavkanî

1. Richard Tapper, Frontier nomads of Iran: a political and social history of the Shahsevan, Cambridge University Press, 1997, ISBN 9780521583367, p. 39

Bîbliyografî

• Yarshater, Ehsan (2001), Encyclopædia Iranica, Routledge & Kegan Paul, ISBN 978-0933273566
• Khanbaghi, Aptin (2006), The Fire, the Star and the Cross: Minority Religions in Medieval and Early Modern Iran, I.B. Tauris, ISBN 978-1845110567