Here naverokê

Rûsya

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
(Ji Russia hat beralîkirin)
Российская Федерация Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Rûsya
Россия Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Ala Mertal
Dirûşm: Reveal your own Russia Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Sirûd: State Anthem of the Russian Federation, Patrioticheskaya Pesnya Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Rûsya li ser nexşeyê
Map
Paytext

66°25'Bk, 94°15'Rh
Zimanên fermî
Zimanên tên bikaranîn
  • zimanê rûsî (census, 137.494.893, 2010)
  • Church Slavonic
  • Hill Mari
  • Khalkha Mongolian
  • Meadow Mari Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Rêveberî super-presidential republic Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
 •  Serokdewlet Vladîmîr Pûtîn (2012 Russian presidential election, 2018 Russian presidential election, 2024 Russian presidential election, Serokdewletê Rusyayê, 2012–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
 •  Serokwezîr Mikhail Mishustin (Siyasetmedara/ê serbixwe, 2020–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Avakirin
 •  Dema avakirinê 25 kanûna pêşîn 1991 (official name change, dissolution of the Soviet Union, dissolution of the Soviet Union) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre 
 •  Rûerd 17.075.400 ±1 kîlometre çargoşe (2014) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Gelhe
 •  Giştî 145.975.300 (2021) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Demjimêr
Hatûçûna ajotinê
  • rast Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Koda telefonê +7
Malper
http://gov.ru/, http://gov.ru/index_en.html Li ser Wîkîdaneyê biguhêre

Rûsya an jî Federasyona Rûsyayê (bi rusî: Россия Rossîya an jî bi fermî: Российская Федерация Rossîyskaya Federatsîya), welatekî Ewropaya Rojhilat e û Bakurê Asyayê ye ku ji aliyê erdnîgarî ve welatê herî mezin ê cîhanê ye ku di yazdeh deverên demjimêran de dirêj dibe û bi çardeh welatan re sinorên bejahiyê parve dike. Rûsya nehemîn welatê herî qelebalix ê cîhanê û welatê herî qerebalix ê Ewropayê ye. Rûsya welateke ku nifûsa welêt herî zêde bajarî ne ku li welêt 16 navendên ku nifûsa wan ji milyonek zêdetir e hene. Paytext û bajarê herî mezin bajarê Moskowê ye. Saint Petersburg duyem bajarê herî mezin ê Rûsyayê ye û paytexta welêt ya çandî ye.

Slavên Rojhilat di navbera sedsalên 3em û 8em ên p.z. de wekê komeke naskirî li Ewropayê derketine holê. Yekem dewleta Slaviya Rojhilat, Kievan a Rusî' di sedsala 9an de derket holê û di sala 988an de jî Xirîstiyaniya Ortodoks a Împeratoriya Bîzansê ji aliyê wan ve hatiye qebûl kirin. Di dawiyê de Kievan a Rûs ji hev belav bûye û Dûkîtiya Mezin a Moskowê rêberiya yekbûna erdên Rûsyayê dike ku di sala 1547an de dibe sedema ragihandina Tsardoma Rûsyayê. Di destpêka sedsala 18an de Rûsya bi desteserkirin, pêvekirin û bi hewildanên keşifvan ên rûsî pir berfireh bûye ku di nav Împeratoriya Rûsyayê de pêş ketiye û di dîrokê de wekê sêyem împeratoriya herî mezin cih digire. Lêbelê bi Şoreşa Rûsyayê di sala 1917an de desthilatdariya padîşahî ya Rûsyayê hatiye hilweşandin û di dawiyê de SFSR-ya Rûsyayê ku dewleta yekem a makezagonî ya sosyalîst a cîhanê bû hatiye cihê padişahîya rûsî.

Piştî Şerê Navxweyî ya Rûsyayê, SFSR ya Rûsyayê bi sê komarên din ên Sovyetê re Yekîtiya Sovyetê ava kiriye ku pêkhateyên herî mezin û sereke yê Yekîtiya Sovyetê bû. Di sala 1930an de Yekîtiya Sovyetê ku bibû sedema berdêla bi milyon jiyanan di pêşketina pîşesaziyeke bilez de bû. Piştre di Şerê Cîhanê yê Duyem de bi pêşengiya hewildanên mezin li Eniya Rojhilat roleke diyarker ji bo hevalbendan lîstiye. Bi destpêkirina Şerê Sar re ji bo serdestiya îdeolojîk û bandora navneteweyî bi Dewletên Yekbûyî re dikeve nav hewlên hevberî yê. Di serdema Sovyetê ya sedsala 20an de hinek biserketinên teknolojîk ên Rûsyayê yên herî girîng têne dîtin ku di nav de yekem satelayta ku ji hêla mirovan ve hatiye çêkirin û yekem sefera mirovî ya li fezayê hatiye pêk anîn.

Di sala 1991ê de SFSR ya Rûsyayê bi rûxandina Yekîtiya Sovyetê re wekî Federasyona Rûsyayê hatiye damezrandin. Ji aliyê Federasyona Rusyayê ve destûreke nû hatiye qebûlkirin ku sîstema nîv-serokatiyê federal hatiye ava kirin. Ji destpêka sedsalê ve pergala siyasî ya Rûsyayê di bin serweriya Vladîmîr Pûtîn de ye ku welat di bin serweriya wî de paşveçûneke demokratîk werdigire û bûye dîktatoriyeke otorîter. Rûsya bi awayekî leşkerî tevlî gelek pevçûnên li hemberê dewletên sovyeta berê û welatên din bûye. Tevî şerê bi Gurcistanê ya sala 2008an de û şerê bi Ûkraynayê re ku ji sala 2014an de tevî Kirimê ku di sala 2014an de hatiye desteserkirin û çar herêmên din ên ku di sala 2022an de ji aliyê Rûsya ve hatiye dagirkirin şerê rûsî berdewam dike.

Rûsya endamê daîmî yê Konseya Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî, endamê G20, SCO, BRICS, APEC, OSCE û WTO û dewleta endamê pêşeng a rêxistinên Post-Sovyet ên wekî CIS, CSTO û EAEU/EEU ye.

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Navê Rûsya ji dewleta rusê hatiye wergirtin ku dewleteke serdema navîn e ku bi piranî slavên rojhilatî lê dijîn. Lêbelê navê Rûsya piştre girîngiya bidest dixe ku nerê welat pir caran ji hêla niştecîhên xwe ve wekî "Русская Земля" (Russkaya Zemlya, Erdê Rûsyayê) hatiye binav kirin. Ji bo ku welat ji dewletên din ên ku ji vî navî hatine zêdekirin, di dîroka nûjen de wekê Rûsyaya Kievan jî hatiye binavkirin.[1][2] Navê Rûs ji gelê rûs hatiye ku komeke varangiyan (dibe ku wîkîngên dwêdî hatiye) ku damezrînerên dewleta rûsî (Русь) bûn.

Navê Ruthenia ku forma latînî ya kevn a navê rûsî bû, ji bo herêmên rojava û başûr ên herêma Rûsyayê re ku bi piranî li tenişta Ewropaya Katolîk bûn hatiye binavkirin. Navê niha yê welat Россия (Rossiya) ji peyva yewnanî ya Rûsya (Rosia) tê ku forma yewnanî ya navê Rûsî û her weha bilêvkirina Împeratoriya Bîzansê ya Kievan a Rûsyayê ye.[3]

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dîroka despêkê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Tevî çanda Afanasievo ya başûrê Sîbîryayê, belavbûna Serdema Bronz a bav û kalên şivaniyê yên Yamnaya Steppe ku di navbera 3300 û 1500 b.z. de belav bûne.

Yekem bicih bûna mirovî ya li Rûsyayê heya serdema Oldowan a destpêka Paleolîtîka Jêrîn diçe. Nêzîkî 2 milyon sal berê nûnerên Homo erectus koçî Nîvgirava Tamanê ya li başûrê Rûsyayê bûne.[4] Li Kafkasyaya Bakur amûrên kevirên heste yên ku dîroka amûran ji 1,5 milyon sal berê vedigere hatine dîtin.[5] Mînakên dîroka radyokarbonê yên ji şikefta Denisova ya li Çiyayên Altayê tê texmîn kirin ku mînakên herî kevn a Denisovayê ye ku 195-122.700 sal berê jiyaye. Di şikefta paşîn de fosîlên Denî ku hîbrîdek mirovî ya kevnar bû ku nîv Neandertal û nîv Denisovayî bûn û 90.000 sal berê jiyan kirine hatine dîtin.[6] Rûsya warê hinek ji Neandertalên dawîn ên ku 45.000 sal berê di şikefta Mezmaiskayayê de hatine dîtin bû.[7]

Yekem şopa mirovên nûjen a destpêkê li Rûsyayê ji 45.000 salên berê vedigere ku li rojavayê Sîbîryayê hatiye dîtin.[8] Vedîtina bermahiyên çandî yên bi giranî bermahiyên mirovên nûjen ên anatomîkî ye ku herî kêm 40.000 sal berê li Kostyonki–Borshchyovo û li Sungir ku dîroka wan vedigere 34.600 sal berê li rojavayê Rûsyayê hatiye dîtin.[9] Mirov herî kêm 40.000 sal berê li Mamontovaya Kuryayê gihîştine Rûsyaya Arktîk.[10] Nifûsên kevnar ên Ewrasyaya Bakur ên ji Sîbîryayê ji hêla genetîkî ve dişibin çanda Mal'ta–Buret û Afontova Gora ku beşdareke genetîkî ya girîng ên ji amerîkîyên xwemalî yên kevnar û Hunter-Gathererên rojhilatî bûn.[11]

Hîpoteza Kurgan a li herêma Volga-Dnieper li başûrê Rûsya û Ûkraynayê wekê urheimat ya Proto-Hind-Ewropiyan bi cih dike.[12] Koçberiyên destpêkê yên Hind û Ewropî yên ji pêngava Pontîk-Xezerê ya Ûkrayna û Rûsyayê, bav û kalên Yamnaya û zimanên Hind-Ewropî li deverên mezin ên Ewrasyayê belav kirine.[13][14] Pastoralîzma koçerî li deşta Pontîk-Kaspiyayê ku di serdema Kalkolîtîk de dest pê dike pêşketiye.[15] Bermahiyên van şaristaniyên deştan li cihên wekî Ipatovo, Sintashta, Arkaim û Pazyryk hatine kişfkirin ku di şer de şopên herî kevn ên hespan ên naskirî hene.[16] Çêbûna genetîkî ya axaftvanên malbata zimanên ûralî li bakurê Ewropayê bi koça ji Sîbîryayê ku bi kêmî ve 3500 sal berê dest pê kiribû, pêk hatiye.[17]

Di sedsalên 3em û 4em ên p.z. de padîşahiya Gothîk Oium li başûrê Rûsyayê hebû ku paşê ji aliyê hunan ve hatiye dagir kirin. Di navbera sedsalên 3em û 6em ên p.z. de Padîşahiya Bosporan ku sîyaseteke helenîstîkî bû ku li şûna kolonîyên yewnanî bi dest xistibû bi êrîşên koçeran ên ku ji alîyê qebîleyên şerker ên wekê hun û ewrasiyên Ewrasyayê ve dihatin birêvebirin, hatiye birîn.[18][19]

Bav û kalên rûsan di nav eşîrên slavî de ne ku ji Proto-Hind û Ewropiyan veqetiyane ku tê texmînkirin ev veqetandin 1500 sal berê li bakurê rojhilatê Ewropayê pêk hatiye.[20] Slavên Rojhilatî hêdî hêdî li rojavayê Rûsyayê (li navbera Moskoya nûjen û Saint-Petersburgê de) bi du pêlên koçberiyê de bi cih bûne. Pêleke koçberiyê ji Kîevê ber bi Sûzdal û Muromaya îro ve diçe û pêleke koçberî ya din jî ji Polotsk ber bi Novgorod û Rostovê ve diçe.[21] Beriya koçberiyê slaviyan li herêmê gelên Fînno-Ugrî jiyan kirine. Ji sedsala 7an û pê ve Slavên Rojhilatî yên ku koçê herêmê bûne Fînno-Ugriyên xwemalî hêdî hêdî hatine asîmîle kirin.[22][23]

Rûs a Kîevan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Di sedsala 11an Rûsa Kîevan.

Damezrandina yekem dewletên Slavyaya Rojhilat di sedsala 9an de bi hatina varangiyan, bazirgan, şervan û niştecihên herêma Deryaya Baltîk re hevdem bû. Berî her tiştî ev vîkîngên ku bi eslê xwe skandînavî bûn ku ji rojhilatê Baltîkê bi rêyên avê ber bi Deryaya Reş û Deryaya Qezwînê ve hatibûn.[24] Li gorî Nestor Chronicle, varangên ji gelê Rûsyayê bi navê Rurîk di sala 862an de wekî hikumdarê Novgorodê hatiye hilbijartin. Di 882an de cîgirê wî Oleg ku berê bac dabû Xazaran, ji aliyê başûr ve derbas dibe û Kîevê zeft dike û Rûsa Kîevan ava dike. Oleg, kurê Rurik Igor û kurê Igor Svyatoslav I di pey re hemî eşîrên herêmî yên Slavyaya Rojhilat bi serweriya Kîevê ve hatine girêdan ku Desthilatdariya Xezerê hatiye hilweşandin û çend kampanyayên leşkerî li dijî Bîzans û Persiyan hatiye dest pê kirin.[25]

Ji sedsalên 10an heta sedsala 11an, Rûsa Kievan bûye yek ji mezintirîn û dewlemendtirîn welatên Ewropayê.[26] Di dema desthilatdariya Vladîmîrê Mezin (980-1015) û kurê wî Yaroslavê Aqilmend (1019-1054) de, Serdema Zêrîn a Kîevê hate ceribandin ku di wê demê de Xirîstiyaniya Ortodoks ji Bîzansê hatiye pejirandin û yekem qanûna nivîskî ya Slaviya Rojhilat bi navê Russkaya Pravda hatiye nivîsandin.

Di Serdema feodalîzmê û desentralîzasyonê de bi têkoşîna di navbera endamên Xanedaniya Rûrik de ku Rûs a Kîevan hikum dikir hatiye nîşankirin. Serdestiya Kievanê li bakur-rojhilat Vladimir-Suzdal, li bakur-rojava Komara Novgorod û li başûr-rojava Mîrektiya Galisiya-Volînyan kêm bû.

Di navbera salên 1237-40 de dagirkirina mongolan derba dawî li Rûs a Kîevan dixe û dibe sedema ku welat hilweşe û nîvê nifûsa xwe winda bike.[27] Piştê şêlandin û dagirkirina mongolan başûr û navenda Rûsyayê ji aliyê Tirk-Mongolan ve hatiye dagirkirin.

Di dawiyê de Galîsya-Volînya ku di nav Hevbeşiya Polonî-Lîtvanya de bûn Vladimir-Suzdal û Komara Novgorod, du herêmên li ser derûdora Kîevê, asîmîle dibin û ji bo neteweya nûjen a rûsan bingeh ava dikin.[28] Novgorod tevî Pskov di heyama desthilatdariya Mongolan de bi rêveberiyeke otonomî hatiye parastin ku bi giranî ji hovîtiyên mongolan ku bandorê li welatê mayî dike rizgar dibe.

Dukatiya Mezin a Moskowê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Hilweşîna Kievan Rûsî di dawiyê de şahidiya mezinbûna Dukaya Mezin a Moskowê ku di destpêkê de beşek ji Vladimir-Suzdalê bû dike.[29] Di dema ku hê jî di bin destê Mongol-Tataran de bû û bi lihevhatina wan, Moskow di destpêka sedsala 14an de dest bi bihêztir kirina bandora xwe yê li herêmê dike ku gav bi gav dibe hêza pêşeng "yekkirina axa Rûsyayê".[30][31] Dema ku kursiyê Metropolîtanê ya Dêra Ortodoks a Rûsyayê di sala 1325an de derbasê Moskowê dibe, bandora dêrê zêde bûye.[32] Hevrikê dawî yê Moskowê, Komara Novgorod, wekî navenda bazirganiya postê û bendera herî rojhilat a Yekitîya Hanseatîkê pêşveketin bidest xistiye.[33]

Bi rêberiya Mîrê Moskowê Dmitriy Donskoy artêşa yekbûyî ya mîrekiyên rûsî di şerê Kulikovoyê de ku di sala 1380an de diqewime li hemberê Mongol-Tataran serkevtineke girîng bidest dixe û Mongol-Tatar têk diçin.[34] Moskow hêdî hêdî duka xwe sereke û mîrektiyên derdorê, tevî erdên di destên hevrikên berê yên bihêz ên mîna Tver û Novgorod bidest dixe.[30]

Ivan III ("mezin") kontrola Hordeya Zêrîn avêt û tevahiya bakurê Rûsyayê di bin serweriya Moskowê de bihêztir dike û yekem hikumdarê rûsê bû ku sernavê "Dukaya mezin a hemî Rûsyayê" werdigire. Piştî dagirkirina Konstantînopolîsê ku di 1453an ji aliyê osmaniyan hatiye dagirkirin, Moskow îdîa kiriye ku bajêr nûnertiya mîrateya Împeratoriya Romaya Rojhilat wergirtiye. Ivan III bi Sophia Palaiologina ku biraziya împeratorê Bîzansê yê dawî Constantine XI bû dizewice û nîşana Eylo yê duserî ya Bîzansî di destpêkê de wekê nîşana xwe diyar dike û di dawiyê de jî wekê nîşana Rûsyayê diyar dike.[30] Vasily III di destpêka sedsala 16an de bi girêdana çend dewletên paşîn ên serbixwe yên Rûsyayê hemî Rûsyayê dike yek.[35]

Tsardoma Rûsyayê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Ivan IV ji 1533an heta sala 1547an Tsardomê Mezin ê Moskowê bû.

Di geşedaniya ramanên Romaya Sêyemîn de, dukê mezin Ivan IV ("bi xof") di sala 1547an de bi fermî taca yekem tsar a Rûsyayê hate li xwe kiriye. Tsar zagoneke nû derdixe (Sudebnik ya 1550), yekem saziya nûnerê feodal a rûsî (Zemsky Sobor) ava dike, artêşê ji nû ve nû dike, bandora dîndaran asteng dike û rêveberiya herêmî ji nû ve birêxistin dike.[36] Di dema padîşahiya xwe yê dirêj de Ivan bi girêdana sê xanatên tataran, Kazan û Astraxan li ser Volga û Xanate Sibirê ku li başûrê rojavayê Sîbîryayê li erdê Rûsyayê zêde dike ku erdê Rûsyayê ya mezin ducaran berfireh dike.[37] Di dawiyê de, di dawiya sedsala 16an de Rûsya ber bi rojhilatê Çiyayê Uralê ve berfireh dibe.[38] Lêbelê Tsardom ji bo gihîştina beravên Baltik û bazirganiya deryayê ku Şerê Livoniyayê ya dirêj û neserketî li dijî hevbendiya Keyaniya Polonya û Dukatiya Mezin a Lîtvanya (paşê Yekîtiya polonî-lîtvanî ya yekbûyî), Keyaniya Swêdê û Danîmarka-Norwêcê dide destpêkirin qels dibe.[39] Tsardom bi vê qelisbûnê di sala 1572an de di şerê artêşeke dagirker a Tatarên Kirimê ya Şerê Molodî de bi tevahî têk diçe.[40]

Mirinên kurên Ivan di sala 1598an de dawiya xanedana Rurikên kevnar bi xwe re tîne û ligel birçîbûna karesatbar a salên 1601-1603an dibe sedema şerekî navxweyî, serweriya îdeakaran û destwerdana biyanî yên di dema tengasiyên destpêka sedsala 17an.[41] Hevbendiya Polonî-Lîtvanî, sûd werdigirt ku beşek ji Rûsyayê desteser dike ku heya paytexta Moskowê dirêj bûye.[42] Di sala 1612an de polonî neçar dimînin ku paşde vekişin. Piştê vekişîna poloniyan Rûsya ji hêla hêzên dilxwaz ên rûsî ve ku ji hêla bazirgan Kuzma Minin û prens Dmitriy Pozharsky ve dihatin birêvebirin hatiye parastin.[43] Xanedaniya Romanov di sala 1613an de bi biryara Zemskî Sobor derdikeve ser textê û welêt gav bi gav ji qeyranê xilas dibe.[44]

Rûsya di sedsala 17an de ku serdema Kozakan bû, mezinbûna axa xwe berdewam kiriye.[45] Di 1654an de rêberê Ûkraynayê, Bohdan Khmelnytsky, pêşniyar kiriye ku Ûkrayna di bin parastina tsarê Rûsyayê Alexis de be û qebûl kirina vê pêşniyarê dibe sedema şerê rûs û poloniyan. Di dawiyê de Ûkrayna li ser Dnieperê hatiye perçe kirin û beşa rojhilat (Ûkraynaya Çep û Kyîv) di bin serweriya Rûsyayê de dimîne.[46] Ber bi rojhilat ve kifşkirina bilez a rûsî û kolonîzekirina Sîbîryaya berfireh berdewam kiriye bi vê berfireh bûne re nêçîrvaniya postên ajalan û ji bo qiloçên fîlan, nêçîrvaniya fîlan kirine. Kaşîfên rûsî bi giranî li ser rêçên Çemê Sîbîryayê ber bi rojhilat ve çûye û di nîvê sedsala 17an de, li rojhilatê Sîbîryayê, li nîvgirava Chukchi, li kêleka çemê Amûrê û li peravên Okyanûsa Pasîfîk, wargehên rûsan hebûn.[45] Di 1648an de Semyon Dezhnyov bûye yekem kese ewropî ku ji Tengava Beringê derbas bûye.

Împeratoriya Rûsyayê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Berfirehbûna axa Rûsyayê ji dema serweriya Ivan IV heya mirina Peter I.

Di bin serweriya Petrûsê Mezin de li Rûsyayê di 1721ê de rêveberiya împeratoriyeke hate ragihandin û xwe wekî yek ji hêzên mezin ên ewropî destnîşan kiriye. Împeratoriya Rûsyayê ji 1682an heya 1725an hikum kiriye ku Petrûs di Şerê Mezin ê Bakur (1700-1721) de Swêdê têk dibe û gihîştina Rûsyayê ji bo derya û bazirganiya deryayê re peyda dike. Di sala 1703an de li ser Deryaya Baltîkê, Peter Saint Petersburg wekê paytexta nû ya Rûsyayê ava dike. Di tevahiya desthilatdariya wî de reformên berfireh hatine kirin ku bandorên çandî yên rojavayî yên girîng aniye Rûsyayê.[47] Catherine I (1725-1727), paşê Peter II (1727-1730) û Anna li cihê derbasî ser textê bûne. Di salên 1741-1762an de di dema serweriya qîza Petrûs I Elizabeth de Rûsya beşdarî Şerê Heft Salan (1756-1763) dibe. Di dema pevçûnê de leşkerên rûsî Prûsyaya Rojhilat dagir kirin û gihîştine bajarê Berlînê.[48] Lêbelê piştî mirina Elizabeth, ji aliyê Peter III ya Rûsyayê ve ku alîgirê Padîşahiya Prûsyayê bû hemî erdên dagirkirî ji bo Padîşahiya Prûsyayê hatiye vegerandin.[49]

Catherine II ("mezin") ku di salên 1762-1796an de hikum kiriye, serokatiya Serdema Ronakbîrî ya Rûsyayê kiriye. Wê kontrola siyasî ya rûsî li ser Hevbendiya Polonî-Lîtvanî berfireh kiriye û piraniya herêmên wê bi Rûsyayê ve girêdsye û Rûsyayê dike welatê herî qelebalix ê Ewropayê.[50] Li aliyê başûr piştî Şerên Rûs û Tirkan yên serketî yên li dijî Xanedaniya Osmanî, Katerîn sinorê Rûsyayê berbi Deryaya Reş ve bi pêş ve bir ku di vê demê de hilweşandina Xanatoya Kirimê pêk hatiye û Kirim beşdarî axa Rûsyayê bûye.[51] Di encama serketinên li ser Îrana Qacarî di dema şerê Rûs û Farisan de, di nîvê yekem a sedsala 19an de Rûsya Qefqasyayê jî zeft dike.[52] Paşê Catherine, kurê wê Pawlos, kesayeteke bêîstîqrar bû û bi giranî li ser pirsgirêkên hundurîn eleqedar bûye.[53] Piştê serweriya wî ya kurt, stratejiya Katerîn berdewam dibe ku Alexander I (1801–1825) di sala 1809an de Fînlendayê ji Swêd a qelsbûyî û di sala 1812an de Besarabiya jî ji osmaniyan hatiye stendin.[54][55] Di vê heyamê de li Amerîkaya Bakur, rûs bûne yekem ewropî ku gihîştine Alaskayê û Alaskayê kolonî kirine.[56] Di salên 1803-1806an de yekem gera rûsî ya cîhanê hatiye destpêkirin.[57] Di sala 1820an de, sefereke rûsî parzemîna Antarktîkayê kişf dike.[58]

Şoreşa rûsî û şerê navxweyî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Vladîmîr Lenîn di sala 1920an de li Moskowê diaxive.

Rûsya dema ku ji hevalbendên xwe yên Sê Antante veqetiyabû, di sala 1914an de beşdarî Şerê Cîhanê yê Yekem de ji bo bersivdayîna ragihandina şer ê ku Avusturya-Mecarîstanê li hemberê hevalbendê Rusyayê, Serbiya dabûn destpêkirin di çend eniyên de şer de beşdarî şer dibe.[59][60] Di sala 1916am de Êrîşa Brusilov ya Artêşa Rûsî ya Emperyal hema hema bi tevahî Artêşa Awistro-Mecarî hilweşand.[61] Lê belê ji ber zêdebûna lêçûnên şer, qurbaniyên zêde û gotegotên gendelî û xiyanetê zêde dibin, bêbaweriya giştî ya berê ya ji bo rejîmê kûrtir dibe. Ev hemî faktor ji bo Şoreşa Rûsyayê ya sala 1917an ku di du çalakiyên mezin de pêk hatiye dibe bingeh.[62]

Di destpêka sala 1917an de Nicholas II neçar dimîne ku ji ser texte xwe were xwarê ku di encamê de ew û malbata wî di dema Şerê Navxweyî yê Rûsyayê de têne girtin û piştre jî hatine bidarvekirin.[63] Li cihê rêveberiya monarşiyê koalîsyoneke qelsê partiyên siyasî xwe hikûmeta demkî radigihîne û ji aliyê heman hikumetê ve Komara Rûsyayê hatiye ragihandin. Di 19 çileyê ya sala 1918an de Meclîsa Damezrîner a Rûsyayê, Rûsya komareke federal a demokratîk diyar dike û bi vî awayê biryara hikûmeta demkî qebûl dike.[64] Dotira rojê Meclîsa Damezrîner ji aliyê Komîteya Birêvebir a Navendî ya hemî Rûsyayê ve hatiye betalkirin.[62]

Saziyeke sosyalîst a alternatîv û Sovyeta Petrogradê bi hev re hebûn ku bi rêya meclîsên karker û gundiyan ên ku bi awayekî demokratîk hatine hilbijartin desthilatdariyê bi dest dixin ku wekê sovyet hatiye binavkirin. Desthilatdariya desthilatdarên nû li cihê ku qeyrana li welêt çareser bike, tenê krîza heyî ya li welêt girantir dike û di dawiyê de bi Şoreşa Oktobir a bi pêşengiya Bolşevîk Vladîmîr Lenîn hikûmeta demkî hatiye hilweşandin û desthilatdariya sovyetan dibe sedema avakirina yekemîn dewleta sosyalîst a cîhanê.[62] Şerê Navxweyî yê Rûsyayê di navbera Tevgera Spî ya antî-komûnîst û Bolşevîkan, Artêşa Sor de qewimiye.[65] Piştî îmzekirina Peymana Brest-Litovskê ku bi Hêzên Navendî yên Şerê Cîhanê yê Yekem re şer bi dawî anî; Rûsya Bolşevîst piraniya herêmên xwe yên rojava ku %34 ji nifûsê, %54 ji pîşesaziyê, %32 ji zeviyên xwe yên çandiniyê û bi qasî %90 ji kanên komirê dihewîne radest dike.[66]

Hêzên hevalbend ji bo piştgiriya hêzên dij-komunîst destwerdanek leşkerî ya neserkevtî didin destpêkirin. Di dawiya şerê navxweyî yê tund de, aborî û binesaziya Rûsyayê gelek zirar dibînin û bi qasî 10 milyon di şer de jiyana xwe ji dest didin ku piraniya wan sivîl bûn.[67] Bi molyonan mirov dibin koçberên spî û birçîbûna rûsî ya salên 1921–1922an de dibe sedema mirina pênc milyon mirovan.[68][69]

Yekîtiya Sovyetê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Di sala 1936an de nexşeya Yekîtiya Sovyetê ya Rûsyayê.

Aboriya fermandarî û civaka Sovyetê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di 30 kanûna sala 1922an de Lenîn û alîkarên wî be bi tevlîbûna komarên Belarûsya, Transkafkasya û Ûkraynayê Yekîtiya Sovyetê hatiye avakirin.[70] Bi guhertinên sinorên navxweyî û pêvekirinên di dema Şerê Cîhanê yê Duyem de yekîtiyek mezin ên ku ji 15 komaran pêk dihatin hatiye avakirin.[71]

Piştî mirina Lenîn di sala 1924an de troykayeke (rêveberên Yekîtiya Sovyetê) hatiye destnîşankirin ku berpirsiyariya rêveberiyê werbigire. Di dawiyê de Joseph Stalin ku Sekreterê Giştî yê Partiya Komunîst bû hemî aliyên opozîsyonê ditepisîne û desthilatdariya xwe di destên xwe de kom dike û di salên 1930an de dibe rêveberê otorîter a welat.[72] Leon Troçkî ku alîgirê sereke yê şoreşa cîhanê ye di sala 1929an de ji Yekîtiya Sovyetê hatiye sirgûnkirin û fikra Stalîn a Sosyalîzma Yek Welat dibe nêrîna fermî ya Yekîtiya Sovyetê.[73] Berdewamiya têkoşîna navxweyî ya di nav partiya Bolşevîkan de bi "paqijiya mezin" derdikeve holê.

Stalînîzm û nûjenbûn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di bin serokatiya Stalîn de, hukûmetê dest bi aboriyeke fermanî dike ku di wî demê de welat bi giranî gundewarî bû ku pîşesazîkirina welat û kolektîfkirina çandiniya welat dide destpêkirin. Di vê dema guherîna bilez a aborî û civakî de bi milyonan mirov şandin kampên kar ên cezayê ku di nav wan de gelek mehkûmên siyasî yên ji ber dijberiya wan ên gumanbar ên li dijî Stalîn derketibûn û kesên rasterast ku li dijî desthilatdariya Stalîn derketibûn hebûn.[74][75] Di heman demê de bi milyonan kesên dijberî Stalîn sirgûnê herêmên bejahî yên Yekîtiya Sovyetê bûne.[76] Bêrêxistinbûna demkî ya çandiniya welêt, polîtîkayên dijwar ên dewletê û hişkesaliya di wî demê de dibe sedema birçîbûna Sovyetê ku di salên 1932 û 1933an qewimîye.[77] Di vê xelayiyê de ji 5.7 heta 8.7 milyon kes ji birçiyan jiyana xwe jidest dide ku ji wan 3.3 milyon kes li herêmê Yekîtîya Sovyet a Rûsyayê bû.[78] Yekîtîya Sovyetê di dawiyê de di demek kurt de veguherînek bi mesref ji bo aboriyeke pir çandinî û gavên pîşesazî yên mezin avêtiye.[79]

Şerê Cîhanê yê Duyem û Neteweyên Yekbûyî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Du keçên ciwan di sala 1942an de di dema dorpêçkirina Lenîngradê de çekên binavûdeng PPD-40 amade dikin.
Şerê Stalîngradê, şerê herî mezin û xwînrêj di dîroka şerê di cihanê de bû di sala 1943an de bi serketina Sovyetê ya ku li dijî artêşa almanan pêk hatiye bi dawî bûye.

Yekîtiya Sovyetê di 17ê îlona sala 1939an de bi dagirkirina Polonyayê li gorî protokola veşartî ya di nav Peymana Molotov-Ribbentrop a bi Almanyaya Nazî re, beşdarî Şerê Cîhanê yê Duyem dibe.[80] Yekîtîya Sovyetê di berdewamiya şer de Fînlendayê dagir dike û li gel dagirkirina dewletên Baltîkê beşek ji Romanyayê jî dagir dike û beşdarî axa Yekîtiya Sovyetê dike.[81] Di 22ê hezîrana sala 1941ê de Almanya Yekîtiya Sovyetê dagir dike û eniya herî mezinê Şerê Cîhanê ya Duyem, eniya rojhilat vedike.

Di encama şer de nêzîkî 5 milyon leşkerên Artêşa Sor ji aliyê Naziyan ve hatine girtin.[82] Bi awayeke zanetî bi birçîbûnê an bi awayekî din 3.3 milyon hêsîrên Sovyetê têne kuştin, Her çiqas Wehrmacht di destpêkê de serketinek girîng hatibe bidest xistin jî êrîşa wan di Şerê Moskowê de hatiye rawestandin.[83] Piştre almanan di zivistana salên 1942-1943an de pêşî di Şerê Stalîngradê de şikestinên mezin xwarin û piştre jî di şerê Kurskê de ku di havîna sala 1943an de qewimiye artêşa wan hatiye şikestin.[84][85] Têkçûneke din a Almanyayê di dema dorpêçkirina Lênîngradê de qewimiye ku di navbera salên 1941 û 1944an de ji aliyê hêzên Almanya û Fînlendayê ve bajar bi tevahî ji aliyê deverên bejahiyê ve hatiye dorpêçkirin û ji ber birçîbûnê zêdetirî milyonek kes dimirin lê bajêr qet xwe radestê almanan nake.[86] Hêzên Sovyetê di salên 1944-1945an de li Ewropaya Rojhilat û Ewropaya Navendî pêş dikevin û di gulana sala 1945an de Berlînê dagir dikin.[87] Di tebaxa sala 1945an de, Artêşa Sor êrîşî Mançuria dike û japonan ji Asyaya Bakur û Rojhilat derdixe ku ev jî dibe alîkar ku hevalbend di şerên li hemberê japonan de biser bikevin.[88]

Şerê di salên 1941-1945an de ku di dema Şerê Cîhanê yê Duyem de ku li Rûsyayê qewimiye wekî Şerê Welatparêziya Mezin ê Rûsyayê tê zanîn.[89] Ji ber ku di şer di nav aliyekê şer de bûn Yekîtiya Sovyetê, Dewletên Yekbûyî, Keyaniya Yekbûyî û Çîn di dema Şerê Cîhanê yê Duyem de wekê çar dewletên mezin ên hevalbendan dihatin naskirin û piştre jî bûne çar endamên bingehîn ên Konseya Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî.[90] Di dema şer de hêjmara mirina sivîl û leşkerên Yekîtiya Sovyetê bi qasî 26-27 milyon kes bû ku ev hêjmar nîvê hemî kuştiyên di Şerê Cîhanê yê Duyem pêk tîne.[91] Di vî şerê de aborî û binesaziya Sovyetê rastî wêraneke mezin hatiye ku bûye sedema birçîbûna Sovyetê ku di salên 1946-1947an de qewimiye.[92]

Superhêz û Şerê Sar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Piştî Şerê Cîhanê yê Duyem li gorî Konferansa Potsdamê, Artêşa Sor beşek ji Ewropaya Rojhilat û Navendî ku di nav de Almanyaya Rojhilat û herêmên rojhilatê Awistriyayê hebûn dagir dike.[93] Hikûmetên komunîst li dewletên biçûkên Bloka Rojhilat hatine erkdarkirin.[94] Piştî ku Yekîtiya Sovyetê dibe dibe duyem hêza nûkleerî ya cîhanê,[95] Yekîtiya Sovyetê hevalbendiya Pakta Varşovayê ava dike û ji bo serdestiya gerdûnî ku wekî Şerê Sar tê zanîn,[96] bi dijberên wekê Dewletên Yekbûyî û dewletên ewropî û bi NATOyê re dikeve nav têkoşînan.

Derbeya li dijî Gorbaçov û belavbûna Yekîtiya Sovyetê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Di dema civîna di sala 1988an de li Moskowê Rêberê Sovyetê Mikhail Gorbaçov û Serokê Dewletên Yekbûyî Ronald Reagan li Meydana Sor.

Ji sala 1985an û pê ve rêberê Yekîtiya Sovyetê ya dawî Mikhail Gorbaçov ku dixwest reformên lîberal di sîstema Sovyetê de pêk bîne, bi polîtîkayên glasnost (vebûn) û perestroika (ji nû veavakirinê) hewl daye ku dawî li serdema rawestana aborî bîne û hikûmetê demokratîk bike.[97] Lê belê ev yek dibe sedem ku li seranserê welêt tevgerên neteweyî û cudaxwaz ên bihêz zêde bibin.[98] Berî sala 1991ê aboriya Sovyetê duyem mezintirîn aboriya cîhanê bû lê di salên xwe yên dawî de welat dikeve nava qeyraneke aboriyê.[99]

Ji ber ku dewletên Baltîk xwestin ku ji Yekîtiya Sovyetê veqetin, di sala 1991ê de li seranserê welêt aloziya aborî û siyasî dest pê dike.[100] Di 17ê adarê de giştpirsiyeke hatiye lidarxistin ku tê de piraniya welatiyên beşdar dengê erê didin ku Yekîtiya Sovyetê bibe federasyoneke nû.[101] Di yezîrana sala 1991ê de Boris Yeltsin bûye yekem serokê rasterast di dîroka Rûsyayê de wekê serokê Yekîtiya Sovyetê ya Rûsyayê hatiye hilbijartin. Di tebaxa sala 1991ê de hewleke derbeyê ya ku ji aliyê endamên hikûmeta Gorbaçov ve ku li dijî Gorbaçov hatibû kirin û bi armanca parastina Yekîtiya Sovyetê hatibû kirin, dibe sedema bidawîbûna Partiya Komunîst a Yekîtiya Sovyetê.[102] Di 25ê kanûna sala 1991ê de piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyetê, ligel Rûsyaya hemdem, çardeh dewletên din ên piştî Sovyetê derketine holê.[103]

Federasyona Rûsyayê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Veguherîna aborîya bazarê û krîzên siyasî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Boris Yeltsin, Vladimir Putin li gel Patrîk II ne.

Hilweşîna aborî û siyasî ya Yekîtiya Sovyetê, Rûsyayê ber bi depresyoneke kûr û dirêj ve biriye. Di dema perçebûna Yekîtîya Sovyetê û piştî perçebûna Sovyetê reformên berfireh hatine amadekirin ku destveguherîna şîrketên dewletê ji bo kesên sivîl û serbestberdana bazar û bazirganiyê hatine kirin ku di reforoman de guhertinên radîkal hatibûn kirin û wekê "terapiya şokê" hatibû binavkirin.[104] Veguherîna şîrketên dewletê bi giranî ji saziyên dewletê derbasê kesên ku di nav hindurê hikûmetê de têkiliyên wan hene dibin ku ev yek jî bûye sedema bilindbûna olîgarşên rûsî.[105] Piştê ku şîrketên dewletê derbasê olîgarşan dibin gelek ji dewlemendên nû bi milyaran dolaran dirav û bi sermayeyên xwe re revîne derveyî welat.[106] Qeyrana aboriyê bûye sedema hilweşîna karûbarên civakî - rêjeya jidayikbûnê her ku çû kêm bûye û rêjeya mirinê jî zêde bûye û bi milyonan ketin xizaniyê.[107] Di heman demê de li gel krîza aboriyê li welat gendeliya tund û herwiha çeteyên sûcê û sûcên organîzekirî her ku çûye zêde bûne.[108]

Di dawiya sala 1993an de, aloziyên di navbera Yeltsin û parlamentoya Rûsyayê de bi tundî bi bikaranîna hêza leşkerî û bi krîzeke destûrî bidawî dibe. Di dema krîzê de, Yeltsin ji hêla hikûmetên rojavayî ve hatibû piştgirî kirin û di dema şer û pêvçûnan de zêdetirî 100 kesan jiyana xwe jidest dane.[109]

Destûra bingehîn a lîberal a nûjen, hevkariya navneteweyî û aramkirina aborî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di meha kanûnê de giştpirsiyeke hatiye kirin û hatiye pesend kirin ku destûreke nû destnîşan dike ku desthilatiyên pir mezin dide serokê rêveberiya dewletê.[110] Salên 1990î bi pevçûnên çekdarî yên li Bakurê Kafkasya, hem pevçûnên etnîkî yên herêmî û hem jî serhildanên îslamî yên cudaxwaz re rû bi rû dimîne.[111] Ji dema ku cudaxwazên çeçen di destpêka salên 1990î de serxwebûna xwe ragihandine, di navbera komên serhildêr û hêzên rûsî de şerekî gerîla ya bi navberî derdikeve. Êrîşên terorîstî li dijî sivîlan ji aliyê cudaxwazên çeçen ve hatine lidarxistin ku di encamê de bi hezaran sivîlên rûsî jiyana xwe ji dest dane.[112]

Piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyetê, Rûsyayê berpirsiyariya dayîna deynên derve yên Sovyetê girtiye ser xwe.[113] Di sala 1992an de, piraniya kontrolên bihayê xerîdar ji holê hatine rakirin ku ev bûye sedema enflasyoneke tund ku bi daketineke berbiçav nirxa rûbleya rusî daxistiye.[114] Kêmasiyên sermiyana bilind digel zêdebûna reva sermayeyê û nekarîna vegerandina deynan, bûye sedema qeyrana darayî ya sala 1998an a Rûsyayê ku bûye sedema kêmbûna GDP ya zêdetir.[115]

Çûyîna ber bi aboriya modern, navendîbûna siyasî û paşveçûyîna demokratîkê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di 31ê meha kanûna sala 1999an de serok Yeltsin bi awayekî neçaverêkirî îstifa kir ku rêveberiyê radestî serokwezîrê nû yê tayînkirî û cîgirê wî yê bijartî Vladimir Putin dike.[116] Piştre Vladîmîr Pûtîn di hilbijartinên serokatiyê ya 2000an de bi ser dikeve û serhildana çeçenan di Şerê Çeçenistanê yê Duyem de têk dibe.[117]

Pûtîn di sala 2004an de cara duyem bû serokkomarê Rûsîyayê. Di vê heyamê de bi bihayên bilind ên neftê û zêdebûna veberhênanên biyanî zêde dibe ku aborî û standardên jiyanê yên Rûsyayê bi girîngî baştir dibe.[118] dema ku Dmîtrîy Medvedev ji bo serdemeke wekê serokkomar hatiye hilbijartin ku tevî sinorên dema qanûnî li ser desthilatdariyê bimîne, di sala 2008an de Pûtîn erka serokwezîriyê werdigire. Ev serdem wekî "tandemokratîk" hatiye binav kirin.[119]

Piştî krîza dîplomatîk a bi welatê cîran Gurcistanê re, Şerê Rûs-Gurcistanê di navbera 1-12 tebaxa sala 2008an de qewimiye ku di encamê de Rûsya du dewletên cudaxwaz li herêmên ku li Gurcistanê dagir dike nas dike.[120] Ev şer yekem şerê ewropî bû ku sedsala 21an de derketibû.

Dagirkirina Ûkraynayê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Erdên Ukraynayê yên di bin dagirkeriya Rûsyayê de ji 30ê îlona sala 2022an vir ve dema ku îlheqkirina Rûsyayê hatiye ragihandin.

Di destpêka sala 2014an de piştî şoreşa alîgirê rojava li cîranê Ûkraynayê, Rûsyayê Kirim tevlî referanduma bi nakok li ser statuya Kirimê lidarxistibû di bin dagirkeriya Rûsyayê de hatiye lidarxistin.[121][122] Îlheqkirina Kirimê li herêma Donbasê ya Ûkraynayê serhildaneke dide destpêkirin ku bi destwerdana leşkerî ya Rûsyayê wekê beşek ji şerekî neragihandî ya li dijî Ûkraynayê hatibû destpêkirin.[123] Piştî ku hikûmeta rûsî li herêmê protestoyên dijberî hikûmetê dide destpêkirin ku tevî piraniya niştecihan li dijî veqetîna ji Ûkraynayê bûn, Çekdarên Rûsî û hêzên leşkerî bi piştgirîya milîsên cihêxwaz ên herêmî şerek li rojhilatê Ûkraynayê li dijî hikûmeta nû ya Ûkraynayê didin destpêkirin.[124]

Di pevçûnek mezin de Rûsyayê di 24ê sibata sala 2022an de rasterast dest bi dagirkirina Ûkraynayê kiriye.[125] Dagirkerî piştî Şerê Cîhanê yê Duyem şerê herî konvansiyonelê li Ewropayê nîşan daye û bi şermezarkirina navneteweyî hatiye rexne kirin ku li hemberê aborî û bazirganiya Rûsyayê cezayên berfirehên hatine sepandin.[126]

Di encamê de Rûsya di meha adara sala 2022an de ji Konseya Ewropayê hatiye derxistin û di meha nîsanê de ji jî Konseya Mafên Mirovan a Neteweyên Yekbûyî hatiye derxistin.[127][128] Di meha îlonê de, piştî êrîşên dijber ên Ukraynayê yên serkevtî, Pûtîn "seferberiya qismî" ragihandiye ku yekem seferberiya Rûsyayê ya piştî Operasyona Barbarossayê bû.[129] Di dawiya îlonê de Pûtîn îlheqkirina çar herêmên Ûkraynayê ku bi qismî dagirkirî bûn ragihandiye ku ji Şerê Cîhanê yê Duyem vir ve mezintirîn îlheqkirina li Ewropayê ye. Di encama êrîşan de tê texmînkirin ku bi sed hezaran kes hatine kuştin an jî birîndar bûne û di heman demê de Rûsya bi gelek sûcên şer hatiye tawanbar kirin.[130][131] Pûtîn û serokên Rûsyayê peymanên tevlêbûnê îmze dikin ku li qada navneteweyî nayên naskirin û bi berfirehî wekê tevgerên neqanûnî hatiye şermezar kirin.[132][133] Şerê li Ûkraynayê krîza demografîk a Rûsyayê kûrtir dike.[134]

Serhildana Koma Wanger

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Koma Wagner komeke leşkerî ya taybet ê Rûsyayê bû ku li Ûkrayna û li hinek deverên Afrîkayê ji bo Rûsyayê şer dikir. Piştê nelihevkirinên di navbera serokê komê Yevgenî Prîgojîn û serokê Wezareta Parastinê ya Rûsyayê Koma Wanger di hezîrana sala 2023an de serhildaneke li dijî Wezareta Parastinê ya Rûsyayê ragihandiye û ji qadên şerên li Ûkraynayê berê xwe dide Moskowê. Piştê serhildanê Koma Wanger bajarê Rostov-on-Don kontrol dike û heya sinorê bajarê Moskowê pêşve diçe. Piştî danûstandinên di navbera Wagner û hikumeta Belarûsî de, serhildana hatiye rawestandin.[135][136] Çend meh piştê serhildanê serokê serhildanê Yevgenî Prîgojîn di qezayeke balafirê de hatiye kuştin.[137]

Erdnîgarî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Nexşeya topografî

Erdên Federasyona Rûsyayê ya berfireh li rojhilatê Ewropayê û bakurê Asyayê dirêj dibe.[138] Erdê Rûsyayê li qiraxa herî bakur a Ewrasyayê cih digire ku xwedî çarem dirêjtirîn perava li cîhanê ye ku dirêjahiya peravê 37.653 kîlomêtre ye.[139] Rûsya li bakûr di navbeyna 41° û 82° hêlîpan û di navbeyna 19° hêlîlar li rojhilat û 169° hêlîlar li rojava de ye ku bi qasî 9.000 kîlomêtre ji rojhilat ber bi rojava ve û ji 2.500 kîlomêtreyê heya 4.000 kîlomêtreyê dirêj dibe.[140]

Li Rûsyayê neh rêzeçiyayên sereke hene ku li herêmên herî başûr têne dîtin ku beşn girîng ên ji Çiyayên Qefkasyayê pêk tînin. Çiyayeke ku yek ji çiyayên van rêzeçiyayan e Çiyayê Elbrusê ye ku bi bilindahiya 5.642 mêtreyan lûtkeya herî bilind ê Rûsya û Ewropayê ye. Çiyayên Altayê û Çiyayên Sayanê ya li Sîbîryayê û Çiyayên Sîbîryayê yên Rojhilat û Nîvgirava Kamchatka ya li Rojhilata Dûr a Rûsyayê (Klyuchevskaya Sopka yek ji beşên çiyayî yên rêzeçiyayan e ku bi bilindahiya 4.750 mêtreyê volkana herî çalak a Ewrasyayê ye) yek ji beşên çiyayiyên van rêzeçiyayan e.[141][142] Çiyayên Ûralê ji bakur ber bi başûr ve li herêma rojavayê welêt dirêj dibin ku ji aliyê çavkaniyên mîneralan ve dewlemend in û sinorê kevneşopî ya di navbera Ewropa û Asyayê de pêk tînin.[143] Xala herî nizm a li Rûsyayê û Ewropayê, li peravê Deryaya Xezerê ku bi navê Daketina Xezerê tê zanin nizmahiya daketinê 29 mêtre di bin asta deryayê de ye.[144]

Rûsya wekî yek ji sê welatên cîhanê yên ku bi sê okyanûsan re sinorê deryayî parvedike û bi gelek deryayan re sinorê deryayî ya welat heye.[145] Giravên sereke yên Rûsyayê Novaya Zemlya, Franz Josef Land, Severnaya Zemlya, Giravên Sîbîryaya Nû, Girava Wrangel, Giravên Kuril (çar ji wan bi Japon re bi nakok in), û Girava Sakhalinê ye.[146][147] Giravên Diomedeyê ku ji aliyê Rûsya û Dewletên Yekbûyî ve têne rêvebirin, tenê 3.8 km ji hev dûr in û Girava Kunashir a Giravên Kuril tenê 20 km ji Hokkaido ya Japonê dûr in.[148]

Rûsya ku çavkaniya zêdetirî 100.000 çeman e[138] yek ji mezintirîn çavkaniyên ava rûyê erdê ye ku bi golên di sinor de çaryeka ava şirîn a cîhanê pêk tîne.[149] Gola Baykalê di nav ava şirîn a Rûsyayê de gola herî mezin û herî navdar e ku gola ava şirîn a herî kûr, paqij, herî kevn û herî mezin a cîhanê ye ku ji pêncan yek ji ava şirîn a cîhanê pêk tîne.[150] Golên Ladoga û Onegayê ku li bakurê rojavayê Rûsyayê ne du golên herî mezin ên Ewropayê ne.[138] Rûsya bi tevahî çavkaniyên avê yên nûjenkirî piştî Brezîlê welatê duyem e.[151] Çemê Volgayê ku li rojavayê Rûsyayê bi gelemperî wekî çemê neteweyî yê Rûsyayê tê dîtin, çemê herî dirêj ê Ewropayê ye û Deltaya Volgayê deltaya herî mezin ê Ewropayê ye.[152] Çemên Ob, Yenîsey, Lena û Amur ên Sîbîryayê di nav çemên herî dirêj ên cîhanê de ne.[153]

Avhewa

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Kategorîzekirina Köppen ya avhewayê ya Rûsyayê.

Ji xeynî tundra û pozikên başûrê rojava, ji ber dûrbûna gelek deverên Rûsyayê ku ji deryayê dûr in dibe sedema serdestiya avhewaya parzemînî ya şil. Dema ku rê li ber avhewaya bejahî ya deşta ewropî ku li rojava û bakurê Rûsyayê vedibe, rêzeçiyayên li başûr û rojhilat herikîna girseyên hewayê yên germ ên ku ji okyanûsên hindî û pasîfîkê ber bi bakur ve tên asteng dikin.[154] Piraniya bakurê rojavayê Rûsya û Sîbîryayê xwedî avhewayek subarktîk e ku li herêmên hindir ên bakurê rojhilatê Sîbîryayê (bi piranî li Sakhayê ku li Pola Bakur a Sar e bi daketina germahiya nizm -71,2 °C e) bi zivistanan bir sar e.[155] Li deverên din ên welêt jî di mehên zivistanan de hewayeke nerm têne dîtin. Li xeta behrê ya Rûsyayê ya li ser Okyanûsa Arktîk û giravên Arktîk ên Rûsyayê avhewayeke polarî têne dîtin.[154]

Parçeya peravê Krasnodar Krai ya li ser Deryaya Reş, bi taybetî Soçî û hinek xetên peravê û hundur ên Kafkasya Bakur xwedî avhewaya subtropîkal a şil û zivistanên nerm û şil in.[154] Dema ku li deverên din ên welêt di demsalan de barîna baranê jî zêdetir dibe, li gelek herêmên Rojhilatê Sîbîrya û Rojhilata Dûr a Rûsyayê mehên zivistanan li gorî mehên havînê bê barîn derbas dibe. Barîna zivistanê li piraniya deverên welêt bi gelemperî berf e. Parçeyên herî rojava yên Oblasta Kaliningrad û hinek deverên li başûrê Krasnodar Krai û Qefkasyaya Bakur xwedî avhewaya okyanûsî ne.[154] Deverên li ser peravên Volgaya Jêrîn û Deryaya Xezerê û her weha hinek perçeyên herî başûr ên Sîbîryayê xwediyê avhewayeke nîv-ziwa ne.

Ji ber ku bihar û payîz bi gelemperî kurt in li seranserê herêmê tenê du demsalên cuda hene ku tenê ji zivistanê û ji havînê pêk tê.[154] Meha herî sar çile ye (sibat li ser peravê) û meha ya herî germ bi gelemperî meha tîrmehê ye. Rêjeyên mezin ên germahiyê germahiya tîpîk in. Di mehên zivistanê de germahî hem ji başûr ber bi bakur û hem jî ji rojava ber bi rojhilat ve sar dibe. Havîn dikare pir germ be, tewra li Sîbîryayê.[156] Guherîna avhewa li Rûsyayê dibe sedema şewatên daristanî û dibe sedema helandina herêmên qeşagirtî yên Rûsiyayê.[157][158]

Rêveberî û siyaset

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Rûsya li gorî destûra bingehîn, komareke federal a sîmetrîk e ku bi pergalek nîv-serokatî tê birêve birin. Serokê Rûsyayê serokê dewletê ye û serokwezîr jî serokê hikûmetê ye. Komara federal wekî demokrasiyeke nûnerê pir-partîyî hatiye damezrandin ku hikûmeta federal ji sê şaxan pêk tê:[159]

  • Qanûndanîn: Meclîsa Federal a Rûsyayê ku ji 450 endamên Dûmaya Dewletê û 170 endamên Meclîsa Federasyonê pêk tê qanûna federal dipejirîne, şer îlan dike, peymanan dipejirîne û serokê dewletê ji kar dûr dixe.[160]
  • Birêvebirin: Serokê komarê fermandarê giştî yê Hêzên Çekdar e û Hikûmeta Rûsyayê (Kabîneya Wezîran) û erkdarên din ên ku qanûn û siyasetên federal birêve dibin û bikar tînin, diyar dike.[161] Ji xeynî ku li dijî destûr an qanûna federal nebe, serokê komarê dikare biryarên bi çarçoweya bêsînor derxe.[162]
  • Dadwerî: Dadgeha Destûra Bingehîn, Dadgeha Bilind û dadgehên jêrîn ên federal ku dadgerên wan ji aliyê Konseya Federasyonê ve li ser pêşniyara serok têne tayîn kirin, qanûnan şîrove dikin û dikarin qanûnên ku ew nedestûrî dibînin hilweşînin.[159][163]

Serok bi dengdana gel ji bo heyameke şeş salan tê hilbijartin û dibe ku ji du caran zêdetir neyê hilbijartin. Wezaretên hikûmetê ji serokwezîr û cîgirên wî, wezîr û kesên din ên bijarte pêk tên ku hemî ji aliyê serok ve li ser pêşniyara serokwezîr têne tayîn kirin (ku ji bo tayînkirina serokwezîr pejirandina Dûmaya Dewletê hewce dike). Partiya Rûsyaya Yekgirtî li Rûsyayê partiya siyasî ya serdest e û wekê "konê mezin" û "partiya hikûmetê" tê binavkirin.[164][165] Di bin rêvebiriya Vladîmîr Pûtîn de, demokrasiya Rûsyayê paşve çûye û rêveberiya wî wekê rêveberiyeke otorîter hatiye binav kirin.[166][167][168] Polîtîkayên Pûtîn bi giştî wekê putînîzm tê binavkirin.[169]

Bajar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li Rûsyayê gelheya 13 bajaran ji 1 mîlyon mirovî dibuhure:

  1. Moskowa (paytextê Federasyona Rûsyayê) - 11 612 943 mirov;
  2. Sankt Petersburg (berê, Leningrad) - 4 953 219 mirov;
  3. Novosîbîrsk – 1 498 921 mirov;
  4. Yêkaterînbûrg (berê Sverdlovsk) - 1 377 738 mirov;
  5. Nîjnî Novgorod (berê Gorkî) - 1 254 592 mirov);
  6. Samara — 1 169 184 mirov;
  7. Kazan — 1 161 308 mirov;
  8. Omsk — 1 156 583 mirov;
  9. Çêlabînsk — 1 143 458 mirov;
  10. Rostov-na-Donû — 1 096 448 mirov;
  11. Ûfa — 1 072 291 mirov;
  12. Volgograd (berê Stalîngrad) — 1 018 739 mirov;
  13. Perm — 1 000 672 mirov.

Dem/Saet

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Demên/Saetên li Rûsyayê UTC+2 û UTC+3 û UTC+4 û UTC+5 û UTC+6 û UTC+7 û UTC+8 û UTC+9 û UTC+10 UTC+11 UTC+12 her kantonek bi demekiye.

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ "Russia | Etymology of the name Russia by etymonline". www.etymonline.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 21 kanûna pêşîn 2024.
  2. ^ "rus". The Free Dictionary.
  3. ^ Milner-Gulland, Robin (7 nîsan 2000). The Russians: The People of Europe (bi îngilîzî). Wiley. ISBN 978-0-631-21849-4.
  4. ^ Shchelinsky, V. E.; Gurova, M.; Tesakov, A. S.; Titov, V. V.; Frolov, P. D.; Simakova, A. N. (30 kanûna paşîn 2016). "The Early Pleistocene site of Kermek in western Ciscaucasia (southern Russia): Stratigraphy, biotic record and lithic industry (preliminary results)". Quaternary International. The first peopling of Europe and technological change during the Lower-Middle Pleistocene transition. 393: 51–69. doi:10.1016/j.quaint.2015.10.032. ISSN 1040-6182.
  5. ^ "Articles". web.archive.org. 20 gulan 2013. Roja gihiştinê 21 kanûna pêşîn 2024.
  6. ^ "Wayback Machine". ro.uow.edu.au. Roja gihiştinê 21 kanûna pêşîn 2024.
  7. ^ Ovchinnikov, Igor V.; Götherström, Anders; Romanova, Galina P.; Kharitonov, Vitaliy M.; Lidén, Kerstin; Goodwin, William (2000). "Molecular analysis of Neanderthal DNA from the northern Caucasus". Nature (bi îngilîzî). 404 (6777): 490–493. doi:10.1038/35006625. ISSN 1476-4687.
  8. ^ Fu, Qiaomei; Li, Heng; Moorjani, Priya; Jay, Flora; Slepchenko, Sergey M.; Bondarev, Aleksei A.; Johnson, Philip L. F.; Aximu-Petri, Ayinuer; Prüfer, Kay; de Filippo, Cesare; Meyer, Matthias; Zwyns, Nicolas; Salazar-García, Domingo C.; Kuzmin, Yaroslav V.; Keates, Susan G. (2014). "Genome sequence of a 45,000-year-old modern human from western Siberia". Nature (bi îngilîzî). 514 (7523): 445–449. doi:10.1038/nature13810. ISSN 0028-0836.
  9. ^ Sikora, Martin; Seguin-Orlando, Andaine; Sousa, Vitor C.; Albrechtsen, Anders; Korneliussen, Thorfinn; Ko, Amy; Rasmussen, Simon; Dupanloup, Isabelle; Nigst, Philip R.; Bosch, Marjolein D.; Renaud, Gabriel; Allentoft, Morten E.; Margaryan, Ashot; Vasilyev, Sergey V.; Veselovskaya, Elizaveta V. (3 çiriya paşîn 2017). "Ancient genomes show social and reproductive behavior of early Upper Paleolithic foragers". Science. 358 (6363): 659–662. doi:10.1126/science.aao1807.
  10. ^ Pavlov, Pavel; Svendsen, John Inge; Indrelid, Svein (2001). "Human presence in the European Arctic nearly 40,000 years ago". Nature (bi îngilîzî). 413 (6851): 64–67. doi:10.1038/35092552. ISSN 1476-4687.
  11. ^ Balter, Michael (25 çiriya pêşîn 2013). "Ancient DNA Links Native Americans With Europe". Science. 342 (6157): 409–410. doi:10.1126/science.342.6157.409.
  12. ^ Anthony, David W.; Ringe, Don (14 kanûna paşîn 2015). "The Indo-European Homeland from Linguistic and Archaeological Perspectives". Annual Review of Linguistics (bi îngilîzî). 1 (Volume 1, 2015): 199–219. doi:10.1146/annurev-linguist-030514-124812. ISSN 2333-9683.
  13. ^ Haak, Wolfgang; Lazaridis, Iosif; Patterson, Nick; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Llamas, Bastien; Brandt, Guido; Nordenfelt, Susanne; Harney, Eadaoin; Stewardson, Kristin; Fu, Qiaomei; Mittnik, Alissa; Bánffy, Eszter; Economou, Christos; Francken, Michael (2 adar 2015). "Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe". Nature (bi îngilîzî). 522 (7555): 207–211. doi:10.1038/nature14317. ISSN 0028-0836.
  14. ^ "Nomadic herders left a strong genetic mark on Europeans and Asians". www.science.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 21 kanûna pêşîn 2024.
  15. ^ "The "Princess" of Ipatovo". web.archive.org. 10 hezîran 2008. Roja gihiştinê 21 kanûna pêşîn 2024.
  16. ^ Drews, Robert (2004). Early riders: the beginnings of mounted warfare in Asia and Europe. New York: Routledge. ISBN 978-0-415-32624-7. OCLC 53021519.
  17. ^ Lamnidis, Thiseas C.; Majander, Kerttu; Jeong, Choongwon; Salmela, Elina; Wessman, Anna; Moiseyev, Vyacheslav; Khartanovich, Valery; Balanovsky, Oleg; Ongyerth, Matthias; Weihmann, Antje; Sajantila, Antti; Kelso, Janet; Pääbo, Svante; Onkamo, Päivi; Haak, Wolfgang (2018). "Ancient Fennoscandian genomes reveal origin and spread of Siberian ancestry in Europe". Nature Communications (bi îngilîzî). 9.
  18. ^ Turchin, Peter (2003). Historical dynamics: why states rise and fall. Princeton studies in complexity. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-11669-3.
  19. ^ Tsetskhladze, Gocha R., edîtor (1998). The Greek colonisation of the Black Sea area: historical interpretation of archaeology. Historia. Einzelschriften (bi engger). Stuttgart: F. Steiner. ISBN 978-3-515-07302-8. OCLC 40844803.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (lînk)
  20. ^ Zhernakova, Daria V.; Brukhin, Vladimir; Malov, Sergey; Oleksyk, Taras K.; Koepfli, Klaus Peter; Zhuk, Anna; Dobrynin, Pavel; Kliver, Sergei; Cherkasov, Nikolay; Tamazian, Gaik; Rotkevich, Mikhail; Krasheninnikova, Ksenia; Evsyukov, Igor; Sidorov, Sviatoslav; Gorbunova, Anna (1 kanûna paşîn 2020). "Genome-wide sequence analyses of ethnic populations across Russia". Genomics. 112 (1): 442–458. doi:10.1016/j.ygeno.2019.03.007. ISSN 0888-7543.
  21. ^ Christian, David (2022). Inner Eurasia from prehistory to the Mongol Empire. A history of Russia, Central Asia and Mongolia (Çapa Réimpr. de l'éd. de 1998). Malden (Mass.): Blackwell. ISBN 978-0-631-20814-3.
  22. ^ "Russia - History". countrystudies.us. Roja gihiştinê 21 kanûna pêşîn 2024.
  23. ^ McKitterick, Rosamond, edîtor (1995). The New Cambridge medieval history. Cambridge [England] ; New York, NY, USA: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-36291-7.
  24. ^ Obolensky, Dimitri (1994). Byzantium and the Slavs. Internet Archive. Crestwood, N.Y. : St. Vladimir's Seminary Press. ISBN 978-0-88141-008-2.
  25. ^ Blockmans, Wim; Hoppenbrouwers, Peter (2007). Introduction to medieval Europe, 300-1550. London ; New York: Routledge. ISBN 978-0-415-34699-3. OCLC 71322201.
  26. ^ "Technical Difficulties". www.state.gov (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 22 kanûna pêşîn 2024.
  27. ^ Hamm, Michael F. (2014). Kiev: A Portrait, 1800-1917. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-02585-8.
  28. ^ "Kievan Rus' and Mongol Periods". web.archive.org. 9 çiriya paşîn 2015. Roja gihiştinê 22 kanûna pêşîn 2024.
  29. ^ "Russia : a country study | Library of Congress". www.loc.gov. Roja gihiştinê 22 kanûna pêşîn 2024.
  30. ^ a b c "Russia - Muscovy". countrystudies.us. Roja gihiştinê 22 kanûna pêşîn 2024.
  31. ^ Mackay, Angus (11 îlon 2002). Atlas of Medieval Europe (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-134-80693-5.
  32. ^ Gleason, Abbott, edîtor (2009). A companion to Russian history. Blackwell companions to world history. Chichester: Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4443-0842-6.
  33. ^ Anders, Holsgaard-Larsen; Corrie, Myburgh; Jan, Hartvigsen; Cuno, Rasmussen; Marianne, Hartvig; Kristian, Marstrand; Per, Aagaard (2010). "Standardized simulated palpation training--development of a palpation trainer and assessment of palpatory skills in experienced and inexperienced clinicians". Manual Therapy. 15 (3): 254–260. doi:10.1016/j.math.2010.01.003. ISSN 1532-2769. PMID 20171136.
  34. ^ "Russia - History". countrystudies.us. Roja gihiştinê 22 kanûna pêşîn 2024.
  35. ^ Anderson, M. S. (25 îlon 2014). The Origins of the Modern European State System, 1494-1618 (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-317-89275-5.
  36. ^ "Russia - Muscovy". countrystudies.us. Roja gihiştinê 23 kanûna pêşîn 2024.
  37. ^ Perrie, Maureen (1978). "The Popular Image of Ivan the Terrible". The Slavonic and East European Review. 56 (2): 275–286. ISSN 0037-6795.
  38. ^ Skryivnikov, R. G. (1 kanûna paşîn 1986). "Ermak's Siberian Expedition". Russian History (bi îngilîzî). 13 (1): 1–39. doi:10.1163/187633186X00016. ISSN 1876-3316.
  39. ^ Filyushkin, Alexander (23 adar 2016). "Conquest, Borders, Geopolitics". Russian History (bi rûsî). 43 (1): 1–21. doi:10.1163/18763316-04301004. ISSN 1876-3316.
  40. ^ Skrynnikov, R. G.; Williams, Paul (2016). Reign of terror: Ivan IV. Eurasian studies library : history, societies & cultures in Eurasia. Leiden ; Boston: Brill. ISBN 978-90-04-30400-0.
  41. ^ Dunning, Chester (1995). "Crisis, Conjuncture, and the Causes of the Time of Troubles". Harvard Ukrainian Studies. 19: 97–119. ISSN 0363-5570.
  42. ^ Wójcik, Zbigniew (1982). "Russian Endeavors for the Polish Crown in the Seventeenth Century". Slavic Review (bi îngilîzî). 41 (1): 59–72. doi:10.2307/2496635. ISSN 0037-6779.
  43. ^ Bogolitsyna, Anna; Pichler, Bernhard; Vendl, Alfred; Mikhailov, Alexander; Sizov, Boris (2009). "Investigation of the Brass Monument to Minin and Pozharsky, Red Square, Moscow". Studies in Conservation. 54 (1): 12–22. ISSN 0039-3630.
  44. ^ Orchard, G. Edward (1989). "The Election of Michael Romanov". The Slavonic and East European Review. 67 (3): 378–402. ISSN 0037-6795.
  45. ^ a b "The Russian Discovery of Siberia | Exploration | Articles and Essays | Meeting of Frontiers | Digital Collections | Library of Congress". Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Roja gihiştinê 23 kanûna pêşîn 2024.
  46. ^ Frost, Robert I. (2014). The northern wars: war, state and society in northeastern Europe, 1558 - 1721. Modern wars in perspective. London New York: Routledge. ISBN 978-0-582-06429-4.
  47. ^ "Russia - Early Imperial Russia". countrystudies.us. Roja gihiştinê 23 kanûna pêşîn 2024.
  48. ^ Kohn, Hans (1960). "Germany and Russia". Current History. 38 (221): 1–5. ISSN 0011-3530.
  49. ^ Raeff, Marc (1970). "The Domestic Policies of Peter III and his Overthrow". The American Historical Review. 75 (5): 1289–1310. doi:10.2307/1844479. ISSN 0002-8762.
  50. ^ Perkins, James Breck (1896). "The Partition of Poland". The American Historical Review. 2 (1): 76–92. doi:10.2307/1833615. ISSN 0002-8762.
  51. ^ Anderson, M. S. (1958). "The Great Powers and the Russian Annexation of the Crimea, 1783-4". The Slavonic and East European Review. 37 (88): 17–41. ISSN 0037-6795.
  52. ^ Behrooz, Maziar (2013). "Revisiting the Second Russo-Iranian War (1826–28): Causes and Perceptions". Iranian Studies (bi îngilîzî). 46 (3): 359–381. doi:10.1080/00210862.2012.758502. ISSN 0021-0862.
  53. ^ Ragsdale, Hugh (1983). "Russia, Prussia, and Europe in the Policy of Paul I". Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. 31 (1): 81–118. ISSN 0021-4019.
  54. ^ "Finland". American Political Science Review (bi îngilîzî). 4 (3): 350–364. 1910. doi:10.2307/1945868. ISSN 1537-5943.
  55. ^ King, Charles (1993). "Moldova and the New Bessarabian Questions". The World Today. 49 (7): 135–139. ISSN 0043-9134.
  56. ^ "PBS - Harriman: History of Exploration". www.pbs.org. Roja gihiştinê 23 kanûna pêşîn 2024.
  57. ^ McCartan, E. F. (1963). "The Long Voyages--Early Russian Circumnavigation". The Russian Review. 22 (1): 30–37. doi:10.2307/126593. ISSN 0036-0341.
  58. ^ "Who really discovered Antarctica? Depends who you ask". web.archive.org. 5 adar 2021. Roja gihiştinê 23 kanûna pêşîn 2024.
  59. ^ Williamson, Samuel R. (1988). "The Origins of World War I". The Journal of Interdisciplinary History. 18 (4): 795–818. doi:10.2307/204825. ISSN 0022-1953.
  60. ^ Schmitt, Bernadotte E. (1924). "Triple Alliance and Triple Entente, 1902-1914". The American Historical Review. 29 (3): 449–473. doi:10.2307/1836520. ISSN 0002-8762.
  61. ^ Schindler, John (1 kanûna paşîn 2003). "Steamrollered in Galicia: The Austro-Hungarian Army and the Brusilov Offensive, 1916". War in History (bi îngilîzî). 10 (1): 27–59. doi:10.1191/0968344503wh260oa. ISSN 0968-3445.
  62. ^ a b c "Russia - Revolutions and Civil War". countrystudies.us. Roja gihiştinê 23 kanûna pêşîn 2024.
  63. ^ Walsh, Edmund (1 adar 1928). "The Last Days of the Romanovs". The Atlantic (bi îngilîzî). ISSN 2151-9463. Roja gihiştinê 23 kanûna pêşîn 2024.
  64. ^ Mosse, W. E. (1964). "Interlude: The Russian Provisional Government 1917". Soviet Studies. 15 (4): 408–419. ISSN 0038-5859.
  65. ^ Figes, Orlando (1990). "THE RED ARMY AND MASS MOBILIZATION DURING THE RUSSIAN CIVIL WAR 1918–1920". Past and Present (bi îngilîzî). 129 (1): 168–211. doi:10.1093/past/129.1.168. ISSN 0031-2746.
  66. ^ "From Tsar to U.S.S.R.: Russia's Chaotic Year of Revolution". web.archive.org. 15 nîsan 2021. Roja gihiştinê 23 kanûna pêşîn 2024.
  67. ^ "Russian Civil War - Intervention, Allies, Bolsheviks | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 6 kanûna pêşîn 2024. Roja gihiştinê 23 kanûna pêşîn 2024.
  68. ^ Schaufuss, Tatiana (1 gulan 1939). "The White Russian Refugees". The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science (bi îngilîzî). 203 (1): 45–54. doi:10.1177/000271623920300106. ISSN 0002-7162.
  69. ^ "ICRC | International Committee of the Red Cross". www.icrc.org. Roja gihiştinê 23 kanûna pêşîn 2024.
  70. ^ Szporluk, Roman (1973). "Nationalities and the Russian Problem in the U.S.S.R.: an Historical Outline". Journal of International Affairs. 27 (1): 22–40. ISSN 0022-197X.
  71. ^ Brzezinski, Zbigniew (1984). "The Soviet Union: World Power of a New Type". Proceedings of the Academy of Political Science. 35 (3): 147–159. doi:10.2307/1174124. ISSN 0065-0684.
  72. ^ Glassman, Leo M. (1 nîsan 1931). "Stalin's Rise to Power". Current History. 34 (1): 73–77. doi:10.1525/curh.1931.34.1.73. ISSN 0011-3530.
  73. ^ Getty, J. Arch (1986). "Trotsky in Exile: The Founding of the Fourth International". Soviet Studies. 38 (1): 24–35. ISSN 0038-5859.
  74. ^ Rosefielde, Steven (1981). "An Assessment of the Sources and Uses of Gulag Forced Labour 1929-56". Soviet Studies. 33 (1): 51–87. ISSN 0038-5859.
  75. ^ Kreindler, Isabelle (1986). "The Soviet Deported Nationalities: A Summary and an Update". Soviet Studies. 38 (3): 387–405. ISSN 0038-5859.
  76. ^ "On the political economy of plant disease epidemics: Capita selecta in ... - J.C. Zadoks - Google Books". web.archive.org. 25 kanûna pêşîn 2022. Roja gihiştinê 25 kanûna pêşîn 2024.
  77. ^ Davies, R. W.; Wheatcroft, Stephen G. (20 kanûna paşîn 2010). The Industrialisation of Soviet Russia Volume 5: The Years of Hunger (bi îngilîzî). Basingstoke: Palgrave Macmillan. doi:10.1057/9780230273979. ISBN 978-0-230-27397-9.
  78. ^ Wolowyna, Oleh (2 çiriya pêşîn 2021). "A Demographic Framework for the 1932–1934 Famine in the Soviet Union". Journal of Genocide Research (bi îngilîzî). 23 (4): 501–526. doi:10.1080/14623528.2020.1834741. ISSN 1462-3528.
  79. ^ Rosefielde, Steven (1 nîsan 1988). "Excess Deaths and Industrialization: A Realist Theory of Stalinist Economic Development in the 1930s". Journal of Contemporary History (bi îngilîzî). 23 (2): 277–289. doi:10.1177/002200948802300207. ISSN 0022-0094.
  80. ^ Roberts, Geoffrey (1992). "The Soviet Decision for a Pact with Nazi Germany". Soviet Studies. 44 (1): 57–78. ISSN 0038-5859.
  81. ^ King, Charles (2000). The Moldovans. Internet Archive. Hoover Institution Press. ISBN 978-0-8179-9792-2.
  82. ^ Chapoutot, Johann (2018). The law of blood: thinking and acting as a Nazi. Terciman: Richmond Mouillot, Miranda. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 978-0-674-66043-4.
  83. ^ Assmann, Kurt (1950). "The Battle for Moscow, Turning Point of the War". Foreign Affairs. 28 (2): 309–326. doi:10.2307/20030251. ISSN 0015-7120.
  84. ^ Clairmont, Frederic F. (2003). "Stalingrad: Hitler's Nemesis". Economic and Political Weekly. 38 (27): 2819–2823. ISSN 0012-9976.
  85. ^ Mulligan, Timothy P. (1 nîsan 1987). "Spies, Ciphers and 'Zitadelle': Intelligence and the Battle of Kursk, 1943". Journal of Contemporary History (bi îngilîzî). 22 (2): 235–260. doi:10.1177/002200948702200203. ISSN 0022-0094.
  86. ^ Krypton, Constantine (1954). "The Siege of Leningrad". The Russian Review. 13 (4): 255–265. doi:10.2307/125859. ISSN 0036-0341.
  87. ^ "The Battle of Berlin was the Soviet victory that ended WWII". web.archive.org. 20 adar 2021. Roja gihiştinê 25 kanûna pêşîn 2024.
  88. ^ Morton, Louis (1962). "Soviet Intervention in the War with Japan". Foreign Affairs. 40 (4): 653–662. doi:10.2307/20029588. ISSN 0015-7120.
  89. ^ RFE/RL. "Russia's Monumental Tributes To The 'Great Patriotic War'". RadioFreeEurope/RadioLiberty (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 25 kanûna pêşîn 2024.
  90. ^ Gaddis, John Lewis (1972). The United States and the origins of the cold war, 1941-1947. Internet Archive. New York : Columbia University Press. ISBN 978-0-231-03289-6.
  91. ^ Cumins, Keith (2011). Cataclysm: the war on the Eastern Front, 1941-45. Solihull, West Midlands, England: Helion & Company Ltd. ISBN 978-1-907677-23-6. OCLC 752491700.
  92. ^ ""The Soviet Union after 1945: Economic Recovery and Political Repression"" (PDF).
  93. ^ Wills, Matthew (6 tebax 2015). "Potsdam and the Origins of the Cold War". JSTOR Daily (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 25 kanûna pêşîn 2024.
  94. ^ Bunce, Valerie (1985). "The empire strikes back: the evolution of the Eastern bloc from a Soviet asset to a Soviet liability". International Organization (bi îngilîzî). 39 (1): 1–46. doi:10.1017/S0020818300004859. ISSN 1531-5088.
  95. ^ Holloway, David (1 gulan 1981). "Entering the Nuclear Arms Race: The Soviet Decision to Build the Atomic Bomb, 1939-45". Social Studies of Science (bi îngilîzî). 11 (2): 159–197. doi:10.1177/030631278101100201. ISSN 0306-3127.
  96. ^ Wolfe, Thomas W. (1966). "The Warsaw Pact in Evolution". The World Today. 22 (5): 191–198. ISSN 0043-9134.
  97. ^ McForan, D. W. J. (1988). "Glasnost, Democracy, and Perestroika". International Social Science Review. 63 (4): 165–174. ISSN 0278-2308.
  98. ^ Beissinger, Mark R. (2009). "Nationalism and the Collapse of Soviet Communism". Contemporary European History (bi îngilîzî). 18 (3): 331–347. doi:10.1017/S0960777309005074. ISSN 1469-2171.
  99. ^ Shleifer, Andrei; Vishny, Robert W. (1991). "Reversing the Soviet Economic Collapse". Brookings Papers on Economic Activity. 1991 (2): 341–360. doi:10.2307/2534597. ISSN 0007-2303.
  100. ^ Dahlburg, John-Thor; Marshall, Tyler (7 îlon 1991). "Independence for Baltic States : Freedom: Moscow formally recognizes Lithuania, Latvia and Estonia, ending half a century of control. Soviets to begin talks soon on new relationships with the three nations". Los Angeles Times (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 25 kanûna pêşîn 2024.
  101. ^ Parks, Michael (19 adar 1991). "Vote Backs Gorbachev but Not Convincingly : Soviet Union: His plan to preserve federal unity is supported--but so is Yeltsin's for a Russian presidency". Los Angeles Times (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 25 kanûna pêşîn 2024.
  102. ^ Gibson, James L. (1997). "Mass Opposition to the Soviet Putsch of August 1991: Collective Action, Rational Choice, and Democratic Values in the Former Soviet Union". American Political Science Review (bi îngilîzî). 91 (3): 671–684. doi:10.2307/2952082. ISSN 0003-0554.
  103. ^ Foltynova, Kristyna. "The Undoing Of The U.S.S.R.: How It Happened". RadioFreeEurope/RadioLiberty (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 25 kanûna pêşîn 2024.
  104. ^ Shleifer, Andrei; Treisman, Daniel (2005). "A Normal Country: Russia After Communism". Journal of Economic Perspectives (bi îngilîzî). 19 (1): 151–174. doi:10.1257/0895330053147949. ISSN 0895-3309.
  105. ^ "How Russia's oligarchs are attempting to legitimise their extraordinary wealth". ABC News (bi Australian English). 1 kanûna paşîn 2019. Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  106. ^ Tikhomirov, Vladimir (1997). "Capital Flight from Post-Soviet Russia". Europe-Asia Studies. 49 (4): 591–615. ISSN 0966-8136.
  107. ^ Hollander, D. (1997). "In Post-Soviet Russia, Fertility Is on the Decline; Marriage and Childbearing are Occurring Earlier". Family Planning Perspectives. 29 (2): 92–94. doi:10.2307/2953371. ISSN 0014-7354.
  108. ^ Frisby, Tanya (1 kanûna paşîn 1998). "Tanya". Tanya. doi:10.1080/09668139808412522. ISSN 0966-8136.
  109. ^ "Russia's 1993 crisis still shaping Kremlin – DW – 10/03/2018". dw.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  110. ^ "Who Was Who? The Key Players In Russia's Dramatic October 1993 Showdown". Radio Free Europe/Radio Liberty (bi îngilîzî). 4 çiriya pêşîn 2023. Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  111. ^ Wilhelmsen, Julie (1 kanûna paşîn 2005). doi:10.1080/0966813052000314101. ISSN 0966-8136 https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/0966813052000314101. {{cite journal}}: |title= kêm an vala ye (alîkarî); Ji bo journal parametreya |journal= hewce ye (alîkarî)
  112. ^ Sinai, Joshua (2015). "The Terrorist Threats Against Russia and its Counterterrorism Response Measures". Connections: The Quarterly Journal. 14 (4): 95–101. doi:10.11610/Connections.14.4.08.
  113. ^ "26 years on, Russia set to repay all Soviet Union's foreign debt | The Straits Times". web.archive.org. 8 nîsan 2022. Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  114. ^ ""Prospects for Russia's Economic Reforms"" (PDF).
  115. ^ ""A Case Study of a Currency Crisis: The Russian Default of 1998"" (PDF).
  116. ^ "YELTSIN RESIGNS: THE OVERVIEW; Yeltsin Resigns, Naming Putin as Acting President To Run in March Election (Published 2000)" (bi îngilîzî). 1 kanûna paşîn 2000. Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  117. ^ O’Loughlin, John; Witmer, Frank D.W. (21 kanûna paşîn 2011). "tandfonline". tandfonline. doi:10.1080/00045608.2010.534713. ISSN 0004-5608.
  118. ^ Ellyatt, Holly (11 çiriya pêşîn 2021). "5 charts show Russia's economic highs and lows under Putin". CNBC (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  119. ^ Monaghan, Andrew (2012). "The vertikal: power and authority in Russia". International Affairs (bi îngilîzî). 88 (1): 1–16. doi:10.1111/j.1468-2346.2012.01053.x.
  120. ^ Unrecognized Entities: Perspectives in International, European and Constitutional Law (bi îngilîzî). BRILL. 28 kanûna pêşîn 2021. ISBN 978-90-04-49910-2.
  121. ^ "worldcat". search.worldcat.org. Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  122. ^ DeBenedictis, Kent (28 tîrmeh 2022). Russian 'Hybrid Warfare' and the Annexation of Crimea: The Modern Application of Soviet Political Warfare (bi îngilîzî). Bloomsbury Academic. ISBN 978-0-7556-4003-4.
  123. ^ Galeotti, Mark (28 îlon 2023). Putin Takes Crimea 2014: Grey-zone warfare opens the Russia-Ukraine conflict (bi îngilîzî). Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-4728-5385-1.
  124. ^ "News - The views and opinions of South-Eastern regions residents of Ukraine: April 2014". kiis.com.ua. Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  125. ^ "Russian forces launch full-scale invasion of Ukraine". Al Jazeera (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  126. ^ Walsh, Ben (9 adar 2022). "The unprecedented American sanctions on Russia, explained". Vox (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  127. ^ "UN General Assembly votes to suspend Russia from the Human Rights Council | UN News". news.un.org (bi îngilîzî). 7 nîsan 2022. Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  128. ^ "The Russian Federation is excluded from the Council of Europe". Portal (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  129. ^ Sauer, Pjotr (21 îlon 2022). "Putin announces partial mobilisation and threatens nuclear retaliation in escalation of Ukraine war". The Guardian (bi îngilîziya brîtanî). ISSN 0261-3077. Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  130. ^ Hussain, Murtaza (9 adar 2023). "The War in Ukraine Is Just Getting Started". The Intercept (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  131. ^ "How many Russian soldiers have been killed in Ukraine?". archive.ph. 9 tîrmeh 2024. Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  132. ^ Sauer, Pjotr (21 çiriya pêşîn 2023). "UN finds further evidence of Russian war crimes in Ukraine". The Observer (bi îngilîziya brîtanî). ISSN 0029-7712. Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  133. ^ "Ukraine: Russian strikes amounting to war crimes continue to kill and injure children". Amnesty International (bi îngilîzî). 18 çiriya paşîn 2024. Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  134. ^ "Bloomberg". www.bloomberg.com. Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  135. ^ "Armed rebellion by Wagner chief Prigozhin underscores erosion of Russian legal system". AP News (bi îngilîzî). 7 tîrmeh 2023. Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  136. ^ "Rebel Russian mercenaries turn back short of Moscow 'to avoid bloodshed'". Reuters (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  137. ^ "Russia says it confirmed Wagner leader Prigozhin died in a plane crash". AP News (bi îngilîzî). 27 tebax 2023. Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
  138. ^ a b c "Russia". web.archive.org. 8 nîsan 2022. Roja gihiştinê 27 kanûna pêşîn 2024.
  139. ^ "Coastline - The World Factbook". www.cia.gov. Roja gihiştinê 27 kanûna pêşîn 2024.
  140. ^ Clark, Stuart (28 tîrmeh 2015). "Pluto: ten things we now know about the dwarf planet". The Guardian (bi îngilîziya brîtanî). ISSN 0261-3077. Roja gihiştinê 27 kanûna pêşîn 2024.
  141. ^ "Global Volcanism Program | Klyuchevskoy". web.archive.org. 26 adar 2022. Roja gihiştinê 27 kanûna pêşîn 2024.
  142. ^ "Russia - Topography and Drainage". countrystudies.us. Roja gihiştinê 27 kanûna pêşîn 2024.
  143. ^ "The Ural Mountains". web.archive.org. 12 nîsan 2022. Roja gihiştinê 27 kanûna pêşîn 2024.
  144. ^ "Europe - Geography, Climate, People | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 27 kanûna pêşîn 2024. Roja gihiştinê 27 kanûna pêşîn 2024.
  145. ^ "Russia - Global Position and Boundaries". countrystudies.us. Roja gihiştinê 27 kanûna pêşîn 2024.
  146. ^ "Russia - The Arctic Institute". web.archive.org. 26 adar 2022. Roja gihiştinê 27 kanûna pêşîn 2024.
  147. ^ "Island hopping in Russia: Sakhalin, Kuril Islands and Kamchatka Peninsula | Euronews". web.archive.org. 29 adar 2022. Roja gihiştinê 27 kanûna pêşîn 2024.
  148. ^ "Diomede Islands – Russia - Atlas Obscura". web.archive.org. 26 adar 2022. Roja gihiştinê 27 kanûna pêşîn 2024.
  149. ^ "Russia - Topography and Drainage". web.archive.org. 25 gulan 2020. Roja gihiştinê 27 kanûna pêşîn 2024.
  150. ^ "Lake Baikal - A Touchstone for Global Change and Rift Studies - USGS Fact Sheet". web.archive.org. 14 sibat 2005. Roja gihiştinê 27 kanûna pêşîn 2024.
  151. ^ "Total renewable water resources - The World Factbook". web.archive.org. 8 nîsan 2022. Roja gihiştinê 27 kanûna pêşîn 2024.
  152. ^ Hartley, Janet M. (2021). The Volga: a history of Russia's greatest river. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-25604-8.
  153. ^ "Russia's Largest Rivers From the Amur to the Volga - The Moscow Times". web.archive.org. 26 adar 2022. Roja gihiştinê 27 kanûna pêşîn 2024.
  154. ^ a b c d e "Russia - Climate". web.archive.org. 9 nîsan 2016. Roja gihiştinê 28 kanûna pêşîn 2024.
  155. ^ "Russia - The Arctic Institute". web.archive.org. 26 adar 2022. Roja gihiştinê 28 kanûna pêşîn 2024.
  156. ^ Drozdov, V. A.; Glezer, O. B.; Nefedova, T. G.; Shabdurasulov, I. V. (1 hezîran 1992). "Ecological and geographical characteristics of the coastal zone of the Black Sea". GeoJournal (bi îngilîzî). 27 (2): 169–178. doi:10.1007/BF00717701. ISSN 1572-9893.
  157. ^ "As wildfires engulf Russian region, Putin urges authorities to take stronger action to prevent them | Euronews". web.archive.org. 12 hezîran 2022. Roja gihiştinê 28 kanûna pêşîn 2024.
  158. ^ "Why Russia's thawing permafrost is a global problem : NPR". web.archive.org. 6 tîrmeh 2022. Roja gihiştinê 28 kanûna pêşîn 2024.
  159. ^ a b DeRouen, Karl R.; Heo, Uk (27 îlon 2005). Defense and Security [2 Volumes]: A Compendium of National Armed Forces and Security Policies (bi îngilîzî). Bloomsbury Academic. ISBN 978-1-85109-781-4.
  160. ^ "Chapter 5. The Federal Assembly | The Constitution of the Russian Federation". web.archive.org. 4 adar 2016. Roja gihiştinê 28 kanûna pêşîn 2024.
  161. ^ "Chapter 4. The President of the Russian Federation | The Constitution of the Russian Federation". web.archive.org. 16 nîsan 2016. Roja gihiştinê 28 kanûna pêşîn 2024.
  162. ^ "Presidential Decrees in Russia: A Comparative Perspective - Thomas F. Remington - Google Books". web.archive.org. 4 çiriya pêşîn 2023. Roja gihiştinê 28 kanûna pêşîn 2024.
  163. ^ "Chapter 7. Judicial Power | The Constitution of the Russian Federation". web.archive.org. 25 çiriya pêşîn 2019. Roja gihiştinê 28 kanûna pêşîn 2024.
  164. ^ Reuter, Ora John (2010). "The Politics of Dominant Party Formation: United Russia and Russia's Governors". Europe-Asia Studies. 62 (2): 293–327. ISSN 0966-8136.
  165. ^ Konitzer, Andrew; Wegren, Stephen K. (2006). "Federalism and Political Recentralization in the Russian Federation: United Russia as the Party of Power". Publius. 36 (4): 503–522. ISSN 0048-5950.
  166. ^ "Russia and Europe: Building Bridges, Digging Trenches - Google Books". web.archive.org. 13 tebax 2023. Roja gihiştinê 28 kanûna pêşîn 2024.
  167. ^ "Russia & Democratic Backsliding: The Future of Putinism". Harvard International Review (bi îngilîzî). 9 nîsan 2020. Roja gihiştinê 28 kanûna pêşîn 2024.
  168. ^ "EconStor: Russia on the road to dictatorship: Internal political repercussions of the attack on Ukraine". web.archive.org. 11 îlon 2022. Roja gihiştinê 28 kanûna pêşîn 2024.
  169. ^ Taylor, Brian D. (2018). The Code of Putinism. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-086731-7. OCLC 1022076734.

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Rûsya de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Rûsya&oldid=1893353" hatiye standin.