Here naverokê

Bosniya û Herzegovîna

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Bosnia and Herzegovina Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Bosna i Hercegovina
Босна и Херцеговина
Bosna i Hercegovina Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Ala Mertal
Dirûşm: The heart shaped land Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Sirûd: national anthem of Bosnia and Herzegovina, national anthem of Bosnia and Herzegovina, Jedna si jedina Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Bosna i Hercegovina
Босна и Херцеговина li ser nexşeyê
Map
PaytextSarayevo
44°Bk, 18°Rh
Zimanên fermî
Zimanên tên bikaranîn
Rêveberî komara federal, komar Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
 •  Serokdewlet Željko Komšić (2018–), Denis Bećirović (2022–), Željka Cvijanović (2022–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
 •  Serokwezîr Borjana Krišto (2023–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Avakirin
 •  Dema avakirinê 1 adar 1992 Li ser Wîkîdaneyê biguhêre 
 •  Rûerd 51.129
Gelhe
 •  Giştî 3.816.459 (2022) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Dirav Mark (BAM)
Demjimêr
Hatûçûna ajotinê
  • rast Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Koda telefonê +387
Malper
http://www.fbihvlada.gov.ba Li ser Wîkîdaneyê biguhêre

Bosniya û Herzegovîna[1] (bi bosnî: Босна и Херцеговина Bosna i Hercegovina) bi kurtasî tenê Bosniya tê gotin,[2] welatekî Balkanan e ku li başûrê rojavayê Ewropayê ye û di navbera Xirwatistan, Serbistan û Montenegroyê de ye. Sinorêkî pir biçûk ê Bosniya û Herzegovînayê bi Deryaya Adriyatîk re heye. Bosniya û Herzegovîna welatekî Yûgoslavyaya kevn e. Ji ber Bosniya welateke hundirîn e xwedî avhewaya parzemînî ya nerm ku bi havînan germ e û di mehên zivistanan de sar û bi berf e. Li herêmên navîn û rojhilatê welêt erdnîgariyeke çiyayî heye li bakurê rojhilat welêt jî bi giranî deşt e. Herzegovîna, ku herêma piçûktir û başûrê welêt e, xwedan avhewa Deryaya Navîn e û bi piranî çiyayî ye. Sarayevo paytext û bajarê herî mezin ê welêt e û li pey Banja Luka, Tuzla û Zenica ne.

Ji dawiya sedsala 19an heya Şerê Cîhanî yê Yekem, welat bi nav Keyaniya Awistirya-Mecaristanê re hatiye girêdan. Di serdema navbera şer de, Bosniya û Herzegovina beşek ji Keyaniya Yûgoslavyayê bû. Piştî Şerê Cîhanî yê Duyem, di Komara Federal a Sosyalîst a Yûgoslavyayê ya ku nû hatibû avakirin de statuya komarê ya tam hat dayîn. Di sala 1992an de, piştî perçebûna Yûgoslavyayê, komarê serxwebûna xwe ragihand. Piştî vê yekê Şerê Bosniyayê destpê kir ku heta dawiya sala 1995an dom kir û bi îmzekirina Peymana Daytonê dawî lê hat.

Îro, welat mala sê komên etnîkî yên sereke ye, ku di destûra welêt de "gelên pêkhatî" têne destnîşan kirin. Bosnak ji her sêyan koma herî mezin in, Serb di rêza duyemîn de ne û Kroat jî di rêza sêyem de ne. Bi inglîzî ji hemû xwecihên Bosniya û Herzegovînayê re, bêyî ku ferqa etnîsîte hebe, wek bosnakî tên bi nav kirin. Di nava kêmarên ku li gorî makezagonê wek "yên din" tên binavkirin, cihû, rûm, alban, montenegrîn, ûkrayînî û tirk in.

Bosniya û Herzegovîna xwedan meclîsek du deme û serokatiyek ji sê endaman e ku her yek ji her sê komên etnîkî yên sereke pêk tê. Lêbelê, desthilata hikûmeta navendî pir kêm e, ji ber ku welat bi gelemperî nenavendî ye. Ew du pêkhateyên xwezer-yekîtî a Bosniya û Herzegovîna û wekî Komara Serbî- û yekîneya sêyemîn, Navçeya Brčko, ku ji hêla hikûmeta xweya herêmî ve tê rêvebirin, pêk tê. Yekîtîya Bosniya û Herzegovîna jî ji 10 kantonan pêk tê.

Bosniya û Herzegovîna welatekî e ku bi pêş dikeve û di Indeksa Pêşketina Mirovî de di rêza 74an de ye. Aboriya wê ji aliyê pîşesazî û çandiniyê ve, li pey geştyarî û sektora xizmetê ye. Geştyarî di van salên dawî de gelekî zêde bûye.[3][4] Welat xwedî pergalek ewlekariya civakî û gerdûnî-tenduristiyê ye, û xwendina asta seretayî û navîn belaş e. Welat endamê Neteweyên Yekbûyî, Rêxistina Ewlekarî û Hevkariyê li Ewropayê, Konseya Ewropayê, Hevkariya ji bo Aştiyê û Peymana Bazirganiya Azad a Ewropa Navîn e; ew di heman demê de endamek damezrîner e ji Yekîtî ji bo Deryaya Navîn, ku di Tîrmeha 2008 de hate damezrandin.[5] Welat serlêderê endametiya Yekîtiya Ewropayê ye û ji Nîsana 2010an vir ve berendamê endamtiya NATOyê ye, dema ku Plana Çalakiya Endamtiyê wergirtibû.[6]

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Tê bawer kirin ku navê axê ji navê çemê Bosna ye ku di nav rûerdê Bosniyayê re derbas dibe, tê. Li gor pisporê înglîzî William Miller, niştecihên slavî li Bosniyayê bi zargotina xwe ve guncav kirin bi navê çemê Bosna û xwe bosnak bi nav kirin.[7]

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bosniya û Herzegovîna ji du herêmên dîrokî pêk tê, ku tu têkiliya wan bi dabeşbûna heyî ya li ser pêkhateyan re nîne: Bosniya û Herzegovîna.[8]

Devera ku niha Bosna û Herzegovîna ye, bi kêmanî ji Paleolotîka Jorîn ve ji hêla mirovan ve tê niştecîh kirin, lê delîl destnîşan dikin ku di serdema neolîtîk de, niştecîhên mirovan ên daîmî hatine damezrandin, di nav de yên ku ji çandên Butmir, Kakanj û Vučedol in.[9] Piştî hatina yekemên Hind-Ewropî, herêm ji hêla çend şaristaniyên îllîrî û keltî ve hate niştecîh kirin. Di warê çandî, siyasî û civakî de, welat xwedî dîrokek dewlemend û tevlihev e. Bav û kalên gelên Slavên Başûr ên ku îro li herêmê dijîn di navbera sedsala 6an û 9an de hatine.[10] Di sedsala 12. de, Banate ya Bosna hate damezrandin; di sedsala 14an de, ev yek di Padîşahiya Bosnayê de pêşve çû. Di nîvê sedsala 15an de, ew bi Împeratoriya Osmanî ve hate girêdan, ku heya dawiya sedsala 19an di bin desthilatdariya wê de ma. Osmaniyan Îslam anîn herêmê û gelek nêrîna çandî û civakî ya welêt guhert.

Serdema Navîn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Keyaniya Bosniyayê di serdema navînê

Di sedsala 7an de ev herêm ji aliyê gelên slavî ve hatiye bicihkirin. Bosniya cara yekem wekî herêmek bi navê Banat di sedsala 9an de hatiye nas kirin.[11][12] Ji Bosniyayê Banat, ku tenê ji sedsala 12an û vir ve wekî herêmek yekgirtî dihat nasîn, padîşahiyek bosnakî derketa holê.

 Gotara bingehîn: Keyaniya Bosniyayê

Împeratoriya Osmanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di sala 1463an de Bosniya ji aliyê Osmaniyan ve hate dagirkirin. Di encama kontrola Osmaniyan li Bosniyayê de, gelek mizgeft hatin avakirin û nifûsa xristiyaniyan her ku çû bû misilman, ev yek bû sedem ku Bosniya di nav împeratoriya Osmanî de ji ber rêjeya nifûsa misilmanan bibe xwedî statuyek taybetî.[13] Di 1527an de, Eyaleta Bosniyayê hate damezrandin, ku tê de qada tevahiya dewleta îro ya Bosniya û Herzegovîna, parçeyên Kroatya, Montenegro, û Sanqac, ku di dawiyê de li dora 1580an paşalikê Bosniyayê da. Di sala 1876/78an de bi serhildana girseyî ya gelê bosnakî, desthilatdariya Osmanî hate şikandin û dûv re dîsa ji holê rabû.[14]

Şerê Cîhanê yê yekem

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Pira Latayn ku êrîşa Sarajevoyê hat kirin

Di sala 1878an de, piştî serkeftina împeratoriya rûsî li dijiya Osmaniyan, Kongreya Berlînê parêzgehê Osmanî ya Bosniya û Herzegovînayê xistiye bin rêveberiya Awistirya-Mecaristanê. Di sala 1908an de bi awayekî fermî ji aliyê monarşiya dualî ya xanedana Habsburgê ve kêşeya pêvekirina Bosniyayê destpê kir.[15] Daxwazên serxwebûnê jî ji ber tevliheviya etnîkî û olî di demek dijwar de derbas bûn. Di encamê de hewla kuştina mîrasgirê textê Awistro-Mecarî Franz Ferdinand li Sarayevoyê di sala 1914an de ji hêla xwendekarê sirbî Gavrilo Princip ve bû sedema krîza Tîrmehê, ku di dawiyê de bû sedema Şerê Cîhanî yê Yekem.[16] Piştî bidawîbûna şer, welat bû beşek ji Keyaniya Serb, Kroat û Slovenan.

Endam û Şerê Yûgoslavyayê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Alayê Bosniyayê sosyalîst ji 1946 heya 1992an

Di cih de piştî Şerê Cîhanê yê yekem, Bosniya û Herzegovîna bû beşek ji keyaniya Yûgoslavyayê. Dewlet ji aliyê navendîparêziyê ve dihate naskirin; ramana xwezer di derbarê komên etnîkî yên ne-Serbî û olên ne Xiristiyan de bi giranî hate tepisandin; Aloziyên etnîkî, mezhebî û olî mane û di hin rewşan de jî xirabtir bûne. Berxwedana serketî ya partîzanên Yûgoslavyayê bi pêşengiya Josip Broz Tito li dijî dagirker û hevalbendên wan, bi biryarên AVNOJ-ê yên 29ê Mijdara 1943an li Jajceyê, ku bingehê yekîtiyeke nû ya gelên slavên başûr di bin serokatiya Partiya Komunîst de danî, bi dawî bû.

Alayê şêr di dema 1992 heyan 1998an de

Piştî Kongreya 14ê a komaleya komunîstên Yûgoslavyayê di sala 1990an de, Partiya komunîst a Yugoslavyayê hate hilweşandin. Vê yekê hikûmeta defakto piştî 45 salan desthilatdariya Partiya Komunîst a li Yugoslavyayê bi dawî kir.[17] Siyasetmedarên sloven û kroatî ji nû ve rêxistinkirina dewletê pêşniyar kirin. Ev siyasetmedaran xwestin ku îdejoliya sosyalîzmê ji holê rakin û desthilatdariyeke demokratîk a cîhanê rojava ava bikin. Ji ber ku hemû pêşniyar ji aliyê hikûmên serb ve hatin redkirin û sîstemeke li ser prensîba “yek zilam, yek deng” hat belavkirin, di kongreyê de nakokiyên tund derketin.[18] Ji ber vê yekê, Slovenya û Kroatya di sala 1991an de serxwebûna xwe ragihandin, ji ber vê yekê Yûgoslavya niha tenê ji komarên Serbistan, Montenegro, Makedonya û Bosniya-Herzegovîna pêk tê. Di 29ê sibata 1992an de, di referandumeke Bosniya û Herzegovîna de ku bi piranî ji aliyê nifûsa Serb ve hatibû boykotkirin, %99,4 dengdêran dengê xwe dan serweriya dewletê, bi rêjeya 63% ya dengdêran didan.[19] Di 3ê Adara 1992an de hikûmên Bosniya vekişîna xwe ji yekîtiya Yûgoslavyayê û serxwebûna xwe bi navê fermî Komara Bosniya û Herzegovîna (Republika Bosna i Hercegovina) di nav sînorên komara berê de ragihand. Naskirina ji aliyê navneteweyî di 17ê Nîsana 1992an de pêk hat, lê nûnerên Serbistanê serxwebûnê welêt nas nekir û li herêmên di bin kontrola xwe de "Komara Serbî ya Bosniya û Herzegovînayê" (Srpska Republika Bosna i Hercegovina) ava kirin. Şerê Yûgoslavyayê ku sê salan dewam kir, di dawiyê de bû sedema mirina 100,000 mirovan.[20]

 Gotara bingehîn: Yûgoslavya
 Gotara bingehîn: Komkujiya Srebrenîtsayê 1995

Îro

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di dawiya şerê Bosniyayê de peymana Dayton derketa holê, ku di sala 1995an de li bajarê Dayton (DYA) dest pê kir û di 14ê Kanûnê de li Parîsê hate îmzekirin, ku dewleteke yekîtî rêxistin da, ku ji du pêkhateyên hikûmetên wek Bosniya û Herzegovîna û Komara serb hatiye ragihandin. Lêbelê, rewşa siyasî ya navxweyî hîn jî bi encamên şer û pevçûnên berdewam ên di navbera her sê komên etnîkî (Bosnak, Kroat û Serb) de diyar bû. Her çend bi giştî di navbera hemwelatiyên bosnakî yên asayî de nakokî tune bin jî, dewlet hîn jî di nav qeyranek siyasî de ye ji ber ku di derbarê paşeroja dewletê de ramanên cûda hene.[21] Bi taybetî sîyasetmedarên bosnak dixwazin hemî dewletê ji nû ve navendî bikin û di demeke navîn de bixin nava Yekîtiya Ewropayê; Nûnerên kroatî daxwaza qanûneke nû ya hilbijartinê û beşek jî ji bo avakirina pêkhateyeke sêyem (kroatî) dikin û nûnerên Komara serb jî daxwaza nenavendîbûna bêtir ya dewletê an jî veqetandina Komara serbî dikin. Yek ji sê modelan heta niha di giştî dewletê de piraniyek siyasî peyda nekiriye.[22][23][24]

Di Sibata 2014an de, pêşî li bajarê Tuzlayê û paşê jî li gelek bajarên din ên welêt, li dijî rewşa xirab a aborî û gendeliya di siyaset û rêveberiyê de xwenîşandanên qismî tund hatin kirin. Siyasetmedarên serbî li Banja Lukayê û Belgradê meylên dubendiyê teşwîq dikin ku dikarin konfederasyona nazik bişkînin.[25] Çar nivîskaran di Adara 2022an de nivîsandibûn ku ev yek jî dike ku şerek nû di navbera komên etnîkî de gengaz xuya bike.[26] Di 12ê Cotmeha 2022an de, Komîsyona Yekîtiya Ewropayê dayîna statuya berendamê ya Bosniya û Herzegovînayê pêşniyar kir.[27]

Erdnîgarî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Çemê Drînayê
Çiyayê Maglîçê, çiyayê herî mezin ya welat.

Bosniya û Herzegovîna li rojavayê nîvgiraviya Balkanê ye û bi giranî ji hêla çiyayek nizm a daristanî ve tête taybetmend kirin, ku çiyayên herî bilind digihîjin bilindahiya 2,400 metre ji asta deryayê. Beşek ji herêma çiyayî, bi taybetî li deverên rojavayê herêmê û Herzegovîna karstkirî ye. Ava rûvî ya ku li vir çêdibe, nagihîje pergalên çemên mezin, lê bi giranî diherike. Li başûr û li bakur li deştên Savayê jî herêmên hênik hene ku ji bo çandiniyê têne bikaranîn. Di heman demê de li başûr jî peravê Adriyatîkê ya 20 kîlometrî dirêj nêzî Neumê ye.

Sarayevo paytextê û bajarê herî mezin e. Bajarên din ên mezin Banja Luka û Prijedor li herêma bakur-rojavayê ku wekî Bosanska Krajina, Tuzla, Bijeljina, Bijeljina û Brčko li bakur-rojhilat, Zenica li beşa navendî ya welêt, û Mostar, bajarê herî mezin ê herêma başûrê Herzegovîna tê zanîn, hene.

Li Bosniya û Herzegovîna heft çemên sereke hene:

  • Sava çemê herî mezin ê welêt e, û sînorê xwezayî yê bakur bi Kroatya re pêk tîne. Ji %76 axa welat diherike Dunayê û paşê jî Deryaya Reşê.
  • Una, Sana û Vrbas şaxên rast ên Sava ne. Ew li herêma bakurê rojavayê Bosanska Krajina ne.
  • Çemê Bosnayê navê xwe daye welat, û çemê herî dirêj e ku bi tevahî tê de ye. Ew di nav Bosniyayê navendî de, ji çavkaniya xwe ya li nêzî Sarayevoyê heya Sava’ê li bakur dirêj dibe.
  • Drîna di beşa rojhilatê Bosniyayê re derbas dibe, û bi piranî ew bi Serbistanê re sînorek xwezayî pêk tîne.
  • Neretva çemê herî mezin ê Herzegovînayê e û tenê çemê mezin e ku ji başûr diherike, di Deryaya Adriyatîkê de ye.

Sînor

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bosniya û Herzegovîna bi sê dewletên cîran re bi giştî hezar û 1538 kîlometre sînorên derve hene.

  • 932 kîlometran bi Kroatya ve, ku li bakur û rojava dewlet bi kevanek dorpêçkirî ye.
  • 357 kîlometre li rojhilatê Serbistanê.
  • 249 kîlometre li başûrê rojhilatê Montenegroyê.

Avhewa

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bosniya û Herzegovîna li herêma veguhêz di navbera avhewaya Deryaya Navîn û parzemînê de ye. Zivistan dibe ku pir sar be û germahiyên bi qasî -20 pileyî ne kêm in. Ji ber cihê welat havînan bi piranî pir germ û ziwa ne.

Bi giştî, ji sedî 50ê Bosniya û Herzegovînayê daristanî ye. Piraniya deverên daristanî li navend, rojhilat û rojavayê Bosniyayê ne. Herzegovîna xwedan avhewa Deryaya Navîn zuwatir e, bi topografiya karst a serdest. Bakurê Bosniyayê (Posavina) li tenişta çemê Sava erdek çandinî ya pir berdar heye û qada têkildar bi giranî tê çandin. Ev zeviya çandiniyê beşek ji Deşta Navendî e ku li cîranên Kroatya û Serbistanê dirêj dibe. Welat tenê 20 kîlometran peravê li derdora bajarê Neumê heye. Her çend bajar ji hêla nîvgiravên Kroatyayê ve hatî dorpêç kirin, li gorî qanûnên navneteweyî, Bosniya û Herzegovîna mafê derbasbûna deryaya derve heye.

Bikaranîna erdê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Tenê di binê pêncan a rûbera welêt de ji bo çandiniyê guncan e. Ev dever bi giranî li dirêjahiya Savayê, li jêrzemîna Neretva û li polên Herzegovînayê ne.

Flora û fauna

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Flora û faunaya welêt ji hêla cûrbecûr ve dewlemend e. Flora û faunaya welêt ji nifûsa hindik û deverên bê niştecîh sûd werdigirin. Nêzîkî 60 ji sedî ji qada Bosniya û Herzegovîna daristanî ye, bi taybetî çiya pir bi dar in. Ji ber zehmetiya gihîştinê, xweza jî kêm di xetereyê de ye. Vê yekê hişt ku jîngeha gelek heywan û nebatên bi awayekî kêm were parastin.[28]

Gelhe

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Demografîk

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Nifûsa Bosniya û Herzegovîna di sala 2020an de 3,3 mîlyon niştecîh bû.[29] Mezinbûna nifûsa salane -0,6% bû. Ji salên 1990î û vir ve ji ber şer, koçberî û kêmbûna zayînê nifûs kêm dibe. Di sala 2020an de, ji her 1,000 niştecîhan re[29] 7,8 rêjeya jidayikbûnê û ji 1,000 niştecîhan re rêjeya mirinê jî 11,1 bû.[29] Di sala 2020an de hejmara jidayikbûna her jinê bi amarî 1,2 bû.[29] Hêviya jiyanê ya rûniştevanên Bosniya û Herzegovînayê ji dayikbûnê 77,5 sal[29] di 2020an de bû (jin: 80,[29] mêr: 75).[29] Temenê navînî yê nifûsê di sala 2020an de 43,1 sal bû, hinekî li ser nirxa Ewropî ya 42,5.[30]

Pêvçûna nifûsê[31]
Sal Niştecîh Sal Niştecîh
1950 2.661.000 1990 4.463.000
1960 3.226.000 2000 3.767.000
1970 3.761.000 2010 3.722.000
1980 4.180.000 2020[29] 3.281.000

Ol

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Nexşeya etnîkên Bosniya û Herzegovîna: * Sor: Serb * Kesk: Bosnak * Heşin: Kroat

Îslam û Xristiyanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Misilman (li gorî serjimêriya 2013an bi qasî 50,7%, bi piranî bosnakên etnîkî), piraniya xristiyanên ortodoks ên serbî (2013 nêzikî 30,7%) û xristiyanên katolîk (nêzîkî 15,2%). Li gorî serjimêriya 2013, 0,3% agnostîk û 0,8% ateîst in. 2,3% ji tevahiya nifûsa eyaletê ji komên din ên wekî protestan ne, an jî bersiv nedan.[32]

Perwerde

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çûna dibistanê heta pola nehan mecbûrî ye. Dûv re mezûn dikarin sê sal perwerdehiya pîşeyî an sê-çar sal perwerdehiya dibistana navîn li lîse, dibistanên dêrê, dibistanên hunerî, dibistanên teknîkî an enstîtûyên perwerdekirina mamosteyan hilbijêrin. Gihîştina zanîngehan ji mezûnên dibistanên navîn û - bi rêjeyek sînorkirî - mezûnên dibistanên pîşeyî re piştî derbaskirina ezmûna têketinê vekirî ye. Di sala 2015an de ji sedî 98,5ê nifûsê dikaribûn bixwînin û binivîsin.

Berpirsiyariya kantonan (di nav yekîtî de) û Komara serbî ya ji bo siyaseta çandî û perwerdehiyê rê li ber pergaleke perwerdehiyê ya perçebûyî bi mufredatên qismî etnonavî vedike.

Aborî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li Yûgoslavyayê berê, Bosniya û Herzegovîna yek ji wan herêmên qelstir bû. Piştî dawiya Şerê Bosniyayê, di destpêkê de mezinbûna aborî ya domdar hebû. Siyaseta diravî ya pere, ku di nav xwe de rêjeyek danûstendinê ya nîşana veguhezbar a euroyê dihewîne, beşdarî aramiya diravê kir. Rêjeya bêkariyê bi fermî ji sedî 28.2 e û bêkariya ciwanan jî ji sedî 67.6 e. Di sala 2006an de danasîna VATê dahata hikûmetê zêde kir. Îxracat hîn jî pir cihêreng nînin; Ji sedî 50 îxracata madenê û text in. Kêmasiya zêde ya hesabê niha heya niha bi dravdanên veguheztinê yên bosniyakên ku li derveyî welat dijîn, tê veqetandin.[33][34]

Bosniya û Herzegovîna bi pirsgirêka dualî re rû bi rû ye ku ji nû ve avakirina welatek ji şer wêrankirî ye û danasîna reformên bazara lîberal a veguhêz di aboriya xwe ya berê ya tevlihev de. Yek mîrateya serdema berê pîşesaziyek bihêz e; di dema serokê komara berê Džemal Bijedić û serokê Yugoslavyayê Josip Broz Tito de, pîşesaziyên metal li komarê hatin pêşve xistin û di encamê de beşek mezin ji nebatên Yugoslavyayê pêş ket; Komara Yûgoslavî a Bosniya û Herzegovînayê di salên 1970an û 1980an de xwedan aboriyek pir bihêz a ku li ser hinardekirina pîşesazî ye, digel hinardekirinên mezin ên bi mîlyonan dolarên amerîkî.

Di piraniya dîroka Bosniyayê de, çandinî li ser zeviyên xwedan taybetmendî hatiye kirin; Xwarina teze bi kevneşopî ji komarê ye tê hinartin.

Di sala 2015an de hilbera nesafî ya navxweyî (GDP) bi qasî 14,21 mîlyar ewro bû, serê her kesî jî 3 hezar û 749 Euro bû.

Lîsteya aborî ya salên dawî:[35]

Sal 1997 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
TBH 14,09 Mîly. 19,44 Mîly. 27,01 Mîly. 29,43 Mîly. 32,02 Mîly. 34,47 Mîly. 34,45 Mîly. 35,14 Mîly. 36,19 Mîly. 36,59 Mîly.
TBH per kesê 3.748 5.161 7.143 7.786 8.483 9.159 9.195 9.440 9.810 10.031
TBH mezinbûnî
(%) 		22,9 % 4,4 % 4,2 % 5,7 % 6,0 % 5,6 % −0,8 % 0,8 % 0,9 % −0,7 %
Enflasyon
(%) 		5,7 % 5,0 % 3,6 % 6,1 % 1,5 % 7,4 % −0,4 % 2,1 % 3,7 % 2,0 %
Kesên bêkar
(%) 		35,3 % 31,1 % 31,1 % 31,1 % 29,0 % 23,4 % 24,1 % 27,2 % 27,6 % 28,0 %
Deynê dewlete
(%) 		… 35 % 26 % 21 % 19 % 31 % 35 % 43 % 43 % 43 %
Sal 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
TBH 36,24 Mîly. 39,19 Mîly. 40,83 Mîly. 42,68 Mîly. 44,62 Mîly.
TBH per kesê 10.557 10.989 11.547 12.136 12.724
GDP mezinbûnî (%) 2,4 % 1,2 % 3,1 % 3,2 % 2,7 % 3,7 % 2,8 % −3,1 % 7,1 %
Enflasyon
(%) 		−0,1 % −0,9 % −1,1 % −1,1 % −1,3 %
Kesên bêkar
(%) 		27,5 % 27,5 % 27,7 % 25,4 % 20,5 %
Deynê dewlete
(%) 		45 % 45 % 46 % 44 % 41 %

Şerê di salên 1990î de, di aboriya Bosniyayê de bû sedema guhertineke berbiçav. TBH ji sedî 60 kêm bû û hilweşîna binesaziya laşî aborî wêran kir. Ji ber ku piraniya kapasîteya hilberînê nehatiye vegerandin, aboriya Bosniyayê hîn jî bi dijwariyên girîng re rû bi rû dimîne. Hêjmar nîşan didin ku TBH û dahata serê mirovî ji sala 2003 heta 2004an ve %10 zêde bûye; Ev û kêmbûna deynê neteweyî yê Bosniyayê meylên neyînî ne, û bêkarîya bilind 38,7% û kêmbûna bazirganiyê ya mezin hê jî dibe sedema fikaran.

Dirav

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dirava Mark ji 22ê Hezîrana 1998an vir ve li seranserê Bosniya û Herzegovîna navgînek dravê derbasdar e.

Geştyarî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Pira Mostarê, yek ji Kelepora Cîhanê ya UNESCO

Li gorî pêşbîniyên Rêxistina Geştyarî ya Cîhanê, Bosniya û Herzegovîna di navbera salên 1995 û 2020an de di cîhanê de xwediyê sêyemîn rêjeya geşbûna geştiyariyê bû.[36][37] Di sala 2017an de, 1,307,319 geştyar serdana Bosniya û Herzegovîna kirin, ku ji sedî 13,7 zêde bû û 2,677,125 şev li otêlê rûniştin, ku ji sala borî 12,3% zêde bû. Ji sedî 71,5ê geştiyaran ji welatên biyanî hatine. Di sala 2018an de, 1.883.772 geştyar serdana Bosniya û Herzegovîna kirin, ku ji sedî 44,1 zêde bû û 3.843.484 şev li otêlê rûniştin, ku ji sala borî 43,5% zêde bû. Herwiha ji sedî 71,2ê geştiyaran jî ji welatên biyanî hatine.

Rêveberî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Željka Cvijanović, seroka Komara Serbî
Denis Bećirović, yek ji serokên Bosniya û Herzegovîna
Željko Komšić, yek ji serokên Bosniya û Herzegovîna, cîgirê kêmneteweyî kroatan

Di encama Peymana Daytonê de, pêkanîna aştiyê ya sivîl ji aliyê Nûnerê Bilind ê Bosniya û Herzegovînayê ve ku ji aliyê Encumena Pêkanîna Aştiyê (EPA) ve hatiye hilbijartin, tê çavdêrîkirin. Temsîlkarê Bilind li welêt desthilatdariya herî bilind a siyasî ye. Temsîlkarê Bilind xwedî gelek desthilatên hikûmî û yasadanînê ye, di nav de dûrxistina karbidestên hilbijartî û nehilbijartî. Ji ber rayeyên berfireh ên nûnerê bilind ên li ser siyaseta Bosniyayê û rayeyên bingehîn ên vetoyê, ev cîh bi ya cîgirê keyîtî re jî tê berhev kirin.[38][39][40][41]

Siyaset di çarçeweya demokrasiya nûnertiya parlemanî de pêk tê, ku desthilata cîbicîkar ji aliyê Encumena Wezîran a Bosniya û Herzegovîna ve tê bikaranîn. Desthilatdariya zagonsaz hem di destê Encumena Wezîran û hem jî Meclîsa Parlementara a Bosniya û Herzegovîna de ye. Endamên Meclîsê li gorî pergala nûnertiya rêjeyî têne hilbijartin.[42][43]

Bosniya û Herzegovîna demokrasiyek lîberal e. Li gor Peymana Daytonê çend astên wê yên pêkhatina siyasî hene. Ji van astan a herî girîng dabeşkirina welat li ser du pêkhateyan e: Federasyona Bosniya û Herzegovîna û Komara Serbî. Federasyona Bosiya û Herzegovîna %51ê rûbera giştî ya Bosniya û Herzegovînayê digire, lê Komara Srpska %49ê rûberê xwe digire. Komîteyên ku bi piranî li ser herêmên ku di wê demê de di destê her du aliyên şer de bûn, bi awayekî fermî bi Peymana Daytonê di sala 1995an de hatin damezrandin ji ber guhertinên mezin ên di pêkhateya etnîkî ya Bosniya û Herzegovîna de. Ji sala 1996an vir ve, hêza saziyan li gorî hikûmeta parêzgehê pir kêm bûye. Digel vê yekê, sazî hîn jî ji bo xwe xwedî gelek hêz in.[44]

Hêz

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Hêzên Çekdar ên Bosniya û Herzegovîna di sala 2005 de, bi yekbûna Artêşa Federasyona Bosniya û Herzegovina û Artêşa Komara Serbî, ku herêmên xwe parastibû, di yek yekîtiyê de bûn yek.[45] Wezareta Parastinê di sala 2004 de hat avakirin.[46]

Mijarên têkildar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ Î.O. Farîzov (1957)
  2. ^ "Raport/ Roja cîhanî a kêmendaman di Îran û Kurdistanê de (Hikûmeta Îslamia Îranê bi sedema îmza nekirina peymannameya "Otawa" di civîna mafên mirovan a Neteweyên Yekbûyî li Swisrayê, ji aliyê nûnerê welatê Bosniyayê ve rexne ji Îranê hat girtin ku derheq paqij kirina 20 milyon mayîn li welatê xwe, tu hewlek nedaye.)". Kurdpa (kurdpa.net) (bi kt). 3 kanûna pêşîn 2014. Roja gihiştinê 19 sibat 2024.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (lînk)
  3. ^ "Human Development Indices and Indicators: 2018 Statistical Update" (PDF). UNDP. Ji orîjînalê di 22 adar 2017 de hat arşîvkirin (PDF). Roja gihiştinê 16 îlon 2018.
  4. ^ "International tourism, number of arrivals - Bosnia and Herzegovina". World Bank. Ji orîjînalê di 25 kanûna paşîn 2021 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 14 çiriya paşîn 2020.
  5. ^ "List of Member States of the Union for the Mediterranean - UfM". Ji orîjînalê di 12 gulan 2018 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 5 gulan 2018.
  6. ^ "Membership Action Plan (MAP)". nato.int. NATO. Ji orîjînalê di 18 nîsan 2015 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 6 nîsan 2015. In April 2010, when the foreign ministers of NATO member countries met in Tallinn, after reviewing the progress that Bosnia and Herzegovina had made in its reform efforts, they invited the country to join the Membership Action Plan.
  7. ^ Miller, William (28 tîrmeh 2014). Essays on the Latin Orient (bi îngilîzî). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-45553-5.
  8. ^ "Bosnia and Herzegovina | Facts, Geography, History, & Maps | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 1 kanûna pêşîn 2023. Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023.
  9. ^ Heather, Peter (4 adar 2010). Empires and Barbarians: The Fall of Rome and the Birth of Europe (bi îngilîzî). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-975272-0.
  10. ^ Adzanela, Ardian. "Cultural Treasure of Bosnia and Herzegovina edition-Prehistoric and Ancient Period- Book 2- Illyrian Bosnia and Herzegovina-an Overview of a Cultural Legacy/ Ancient Illyrians of Bosnia and Herzegovina". {{cite journal}}: Ji bo journal parametreya |journal= hewce ye (alîkarî)
  11. ^ Donia, Robert J.; Fine, John Van Antwerp (1994). Bosnia and Hercegovina: A Tradition Betrayed (bi îngilîzî). Hurst. ISBN 978-1-85065-212-0.
  12. ^ [https://web.archive.org/web/20090116053150/http://www.aneks8komisija.com.ba/main.php?id_struct=6&lang=1&action=view&id=1341 "Komisija za o�uvanje nacionalnih spomenika"]. web.archive.org. 16 kanûna paşîn 2009. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 16 kanûna paşîn 2009. Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023. {{cite web}}: di |sernav= de di cihê 14 de replacement character heye (alîkarî)CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  13. ^ Syed, Muzaffar Husain; Akhtar, Syed Saud; Usmani, B. D. (14 îlon 2011). Concise History of Islam (bi îngilîzî). Vij Books India Pvt Ltd. ISBN 978-93-82573-47-0.
  14. ^ Hajdarpasic, Edin (3 îlon 2015). Whose Bosnia?: Nationalism and Political Imagination in the Balkans, 1840–1914 (bi îngilîzî). Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-5371-7.
  15. ^ Banac, Ivo (1984). The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics (bi îngilîzî). Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-9493-2.
  16. ^ Banac, Ivo (1984). The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics (bi îngilîzî). Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-9493-2.
  17. ^ "Bosnia - Herzegovina". The Princeton Encyclopedia of Self-Determination (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023.
  18. ^ "Prlic et al. Initial Indictment". web.archive.org. 28 sibat 2009. Ji orîjînalê di 28 sibat 2009 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023.
  19. ^ "CSCE :: Article :: Report: The Referendum on Independence in Bosnia-Herzegovina". web.archive.org. 22 gulan 2011. Ji orîjînalê di 22 gulan 2011 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023.
  20. ^ www.collegesidekick.com https://www.collegesidekick.com/study-guides/boundless-worldhistory/the-yugoslav-war/. Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023. {{cite web}}: |title= kêm an vala ye (alîkarî)
  21. ^ "Bosnian protests: A Balkan Spring?". BBC News (bi îngilîziya brîtanî). 7 sibat 2014. Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023.
  22. ^ Bilefsky, Dan (8 sibat 2014). "Protests Over Government and Economy Roil Bosnia". The New York Times (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023.
  23. ^ "Bosnian Protesters Torch Gov't Buildings". Radio Free Europe/Radio Liberty (bi îngilîzî). 8 sibat 2014. Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023.
  24. ^ "Bosnia-Hercegovina protests break out in violence". BBC News (bi îngilîziya brîtanî). 7 sibat 2014. Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023.
  25. ^ "Bosnian Serb police drill seen as separatist 'provocation'". AP News (bi îngilîzî). 22 çiriya pêşîn 2021. Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023.
  26. ^ Borger, Julian; editor, Julian Borger World affairs (2 çiriya paşîn 2021). "Bosnia is in danger of breaking up, warns top international official". The Guardian (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023. {{cite news}}: |paşnav2= sernavekî giştî bi kar tîne (alîkarî)
  27. ^ "Bosnian leader stokes fears of Balkan breakup" (bi îngilîziya brîtanî). 3 çiriya paşîn 2021. Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023.
  28. ^ Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne; Hedao, Prashant (1 hezîran 2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". Bioscience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
  29. ^ a b c d e f g h "World Bank Open Data". World Bank Open Data. Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023.
  30. ^ "World Population Prospects - Population Division - United Nations". population.un.org. Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023.
  31. ^ "World Population Prospects - Population Division - United Nations". population.un.org. Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023.
  32. ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 6 çiriya pêşîn 2016. Roja gihiştinê 5 kanûna pêşîn 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  33. ^ "Welat û Herêm - Navdewletî - Daneyên li gorî dewletê - Bosniya û Herzegovina - Daîreya Îstatîstîkî ya Federal (Destatis)" (bi almanî).
  34. ^ "Bêkarî, giştiya ciwanan (% ji tevahiya hêza kar a temenên 15-24 salî) (texmîna ILO ya modelkirî) | Îstatîstîk" (bi îngilîzî).[girêdan daimî miriye]
  35. ^ www.imf.org https://www.imf.org/external/IMFInterim.htm?https://www.imf.org/en/Publications/SPROLLS/world-economic-outlook-databases. Roja gihiştinê 6 kanûna pêşîn 2023. {{cite web}}: |title= kêm an vala ye (alîkarî)
  36. ^ "Traveloholic Tours". traveloholic.ba. Roja gihiştinê 8 kanûna pêşîn 2023.
  37. ^ DELAHUNTY, Ashlee (19 çiriya pêşîn 2017). "20 Facts About Bosnia And Herzegovina". Travel Talk Tours (bi îngilîziya brîtanî). Ji orîjînalê di 2 tebax 2021 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 8 kanûna pêşîn 2023.
  38. ^ "Two visions for Bosnia". The Economist. Roja gihiştinê 6 kanûna pêşîn 2023.
  39. ^ "Carlos Westendorp, Bosnia's Euro-Spanish viceroy". The Economist. Roja gihiştinê 6 kanûna pêşîn 2023.
  40. ^ "Interview: Christian Schwarz-Schilling, High Representative for BiH: "The Last Bosnian Viceroy"". Office of the High Representative (bi sirbî). 31 adar 2006. Roja gihiştinê 6 kanûna pêşîn 2023.
  41. ^ Bartrop, Paul R. (6 tîrmeh 2012). A Biographical Encyclopedia of Contemporary Genocide: Portraits of Evil and Good (bi îngilîzî). ABC-CLIO. ISBN 978-0-313-38679-4.
  42. ^ "Parliamentarism in Bosnia and Herzegovina during the period 1945 – 1990". www.parlament.ba. Roja gihiştinê 6 kanûna pêşîn 2023.
  43. ^ "ccbh.ba" (PDF). www.ccbh.ba. Roja gihiştinê 6 kanûna pêşîn 2023.
  44. ^ Kapidžić, Damir (2021). Subnational competitive authoritarianism and power-sharing in Bosnia and Herzegovina. Routledge. doi:10.4324/9781003208327-5/subnational-competitive-authoritarianism-power-sharing-bosnia-herzegovina-damir-kapid%C5%BEi%C4%87. ISBN 978-1-003-20832-7.
  45. ^ Lobjakas, Ahto (8 nîsan 2008). "Bosnia-Herzegovina: NATO Aims To Merge Rival Armies Into Single Bosnian Force". Radio Free Europe/Radio Liberty (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 6 kanûna pêşîn 2023.
  46. ^ NATO. "Nikola Radovanović: Bosnian Defence Minister". NATO (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 6 kanûna pêşîn 2023.

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Bosniya û Herzegovîna de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Bosniya_û_Herzegovîna&oldid=1837930" hatiye standin.