Şêxbizinî

Şêxbizinî
Kurdî
Welatên lê tê axaftin	Tirkiye Îran Îraq
Herêm	Kurdistan Anatoliya Navîn Kurdên Pontûsê
Axiverên zimanê zikmakî	Giştiyan 2.000.000, 300.000 li Haymenê li cihi tik 1.600.000
Malbata zimanî	Zimanên hind û ewropî Zimanên hind û îranî Zimanên îranî Zimanên îranî yên rojava Zimanên îranî yên bakur-rojava Kurdî Kurdiya başûr Şêxbizinî
Awayên kevn
Kodên zimanî
ISO 639-3	–

Şêxbizinî an şêxbizinkî ji zaravayê eşîra Şêxbizinî ya ku li Anatolyayê û Bakurê Kurdistanê belavbûye re tê gotin. Şêxbizinî di nava xwe de gelekî heterojen e, ji ber ku herêmî gelekî di bin bandora zaravayên kurdî yên din de maye. Dîsa mirov dikare bibêje, di ferhengok û rêzimanê xwe de, ev zaravayeke kurdiya jêrîn/başûrî a ku li Kirmaşan û feylî ve tê axaftin.

Dîrok

Ev zaravayê ji kurmancî û soranî bêhtir nêzîkî Kirmaşanî û lekî ye. Şêxbiziniya modern her çiqas di bin bandora kurmancî de mabe jî, him etîmolojiya ferhengoka wê him jî tewanga wê bernîşaniya kokeke di kurdiya başûr de ne. Di aliyê ferhengokê de hin karakterîstîkên kurdiya başûr di vê zaravayê de têne naskirin.

Şêxbizinî	Kurdiya başûr	Kurdiya navendî	Kurmancî
elistin	Ełsan, Hełsan	he(ł)stan	rabûn
nîştin	nîştin	danîştin	rûniştin
vayîn	wayîn	rakirdin	revîn
çêw	çew/çem	çaw	çav
dalik	dałig	dayik	dayik
emrû	emrû	hermê	hirmî
kemçik	kemçig	kewçik	kevçî
siwîl	sêwił	simêł	simbêl
firê	fire	zor	pirr, gelek

Lewendî lîsteyeke 60 peyvên basît ji zaravayê Şêxbizinî ligel serzaravayên kurdî yên din ve çêkiriye. Di vê lîsteyê de 60 peyvên Şêxbizinî bi beranberên xwe yên ji Kurmancî, Soranî, Feylî, Dimilî û Hewramî têne berhevdan. Frekansa wanan ya wekhevî û dirûvtiya mezin bi peyvên Şêxbizinî re ev e.

Zarava	dirûvtî/wekhevî	sedî
Feylî	28	46%
Soranî	23	38%
Kurmancî	14	23%
Hewramî	13	21%
Dimilî	12	20%
Qet yek na	2	3%

Bi taybetî li hin herêmên Bakurê Kurdistanê kûrayiya tesîra kurmancî tê xuyandin. Herwuha di şêxbizinî ya ku li hin navçeyên Amed (Licê û Rezik) û Îdirê tê axavtin cînavkên şexsî ji kurmancî hatine girtin.

Şêxbiziniya Amed û Îdîrê	Şêxbiziniya Haymana	Kurdiya navendî	Kurmancî
E meşî mal (Îdir), e meşû hanî (Lîcê)	Min diçim mal	Min deçim mał	Ez diçim mal
Min got-	Min wit-	Min wit-	Min got-

Alfabeya şêxbizinî

Mehmûd Lewendî di sala 1997'an de di kovara Bîrnebûn ji bo zaravayê şêxbizinî alfabeyeke kurdî ya taybet ji bo nivisandina vê zaravayê liberxist. Gorî Lewendî di zaravayê Şêxbizinî de 34 deng hene, ji wanan 24 bêdeng 10 heb jî dengdar in.

Alfabeya Şêxbizinî	Mînak
A, a	aw, arig
B, b	boro, bîst
C, c	cayin, cacik
Ç, ç	çî, çwar
D, d	dê, döt
E, e	ew, elistin
Ê, ê	kê, mêwan
F, f	firê, heft
G, g	güh, girîn
H, h	hak, heşta
I, i	iznaq, qiç
Î, î	îde, îme
J, j	jin, jê
K,k	ko, kirdin
M, m	min, mayîn
N, n	nöh, nîmerû
O, o	ok, oxistin
Ö, ö	döt, qöl
P, p	pes, pal
Q, q	qe, qul
R, r	rûj, rindî
S, s	seg, sî
Ş, ş	şeş, şîrîn
T, t	tik, tîj
V, v	variş, verg
U, u	gup, kur
Û, û	gûşt, xûrt
Ü, ü	güy, rüy (telefûza wê nêzî "ü"ya Tirkî ye)
W, w	we, wîş
X, x	xwer, xanig
X, x	Telefûza wê nezîkî "xeyn"a Erebî ye. xardan orax
Y, y	yek, ray
Z, z	zend

Rêziman

Cînav

Cînavên şexsî (zamîrê şexsî) yên Şêxbiziniya Haymanayê ev in:

Cînav	Cînavên klîtîkî
Min	-im/-m/-em
Tû	-it/-t/-et
Ewî	-y/-î
Îme	-man
Îwe	-tan
Ewane	-yan

Tewanga navdêran

Di Şêxbizinî de navdêr di du kategoriyên jimarî de têne tewandin: pêşbendikên jimarî -î û -gel in. Di pirrjimarê de yek caran -yel an jî -el tê bikaranîn heke ku k û g werin ba hev dibin -el: Mînak verk (berx) di pirrjimarê de dibin verkel, ji ber ku k û gel bihevre dihelin û dibin verk + gel = verkel.

Şêxbizinî	Kurmancî
jingel	jin (...jinan)
teyrgel	teyr (...teyran)
guranigel	stran, goranî (...goraniyan)

Di tewanga navdêran de şêxbizinî çar paşbendikên cûda nas dike. Belê paşbendkirina navdêran ne gorî zeyandiyên wan e, mîna di kurmancî û dimilî de. Paşbendikên tewanga navdêran (ezafe) ev in: -î, -ê, -a û -y.

Şêxbizinî	Kurmancî
pirçî serim	pirça serê min
dengî pêkê	dengê pakî
mêrdê gewre	mêrê mezin
xwara tawistanê	tava havînê
jinê rind	jina rind
mesay gewre	maseya mezin
heftey verjeye	hefteya berê

Lêker

Lekêrên halê înfînîtifê di zaravayê şêxbizinî de wekî hemî zaravayên kurdî yên koma kurmancî bi paşbendikên -in, -an an -în têne qedandin.

Şêxbizinî	Kurmancî
kirdin	kirin
keftin	ketin
girîn	girîn
kenîn	kenîn
verdan	berdan
xardan	revîn

Tewanga lêkeran

Dema niha

Şêxbizinî	Kurdiya navendî	Kurmancî
Min dîşim	Min dełêm	Ez dibêjim
Tu dîşê	To dełêy(t)	Tu dibêjî
Ewî dîşî	Ew dełê(t)	Ew dibêje
Îme dîşîn	Ême dełêyn	Em dibêjin
Îwe dîşin	Êwe dełên	Hun dibêjin
Ewana dîşin	Ewan dełên	Ew dibêjin

Dema boriya têdayî (Imperfekt)

Şêxbizinî	Kurdiya navendî	Kurmancî
Min divitim	Min demgût	Min digot
Tu divitê	To detgût	Te digot
Ewî divit	Ew deygût	Wî/Wê digot
Îme divitîn	Ême demangût	Me digot
Îwe divitin	Êwe detangût	We digot
Ewana divitin	Ewan deyangût	Wan digot

Dema boriya berdesta domdar

Şêxbizinî	Kurdiya navendî	Kurmancî
Min vitigim	Min gûtibûm	Min gotiye
Tu vitigê	To gûtibût	Te gotiye
Ewî vitige	Ew gûtûyetî	Wî/Wê gotiye
Îme vitigîn	Ême gûtûmane	Me gotiye
Îwe vitigin	Êwe gûtûtane	We gotiye
Ewana vitigin	Ewan gûtûyane	Wan gotiye

Dema boriya dûdar (Perfekt)

Şêxbizinî	Kurdiya navendî	Kurmancî
Min vitim	Min gûtim	Min got
Tu vitê	To gûtit	Te got
Ewî vit	Ew gûtî	Wî/We got
Îme vitîn	Ême gûtman	Me got
Îwe vitin	Êwe gûttan	We got
Ewana vitin	Ewan gûtyan	Wan got

Boriya çîrokî (Pluperfekt).

Şêxbizinî	Kurmancî
Min vitîwim	Min gotibû
Tu vitiwîyê	Te gotibû
Ewî vitiwî	Wî/Wê gotibû
Îme vitiwîn	Me gotibû
Îwe vitiwîn	We gotibû
Ewana vitiwîn	Wan gotibû

Dema bê (Futur I)

Şêxbizinî	Kurmancî
Min da wişîm	Ez dê bibêjim
Tu da wîşî	Tu dê bibêjî
Ewî da wîşî	Ew dê bibêje
Îme da wîşîn	Em dê bibêjîn
Îwe wişin	Hun dê bibêjin
Ewana wişin	Ew dê bibêjin

Fermanî (Împeratif)

Şêxbizinî	Kurmancî
wîş!	bibêje/bêje!
wişin!	bibêjin/bêjin!

Neyînî

Negasyona lêkeran di Şêxbizinî de xeynî dema niha (nê-), di hemî deman de bi pêşdanka ne-'yê têye realîzekirin. Pêşdanka negasyonî me- ya ku zêde naye bikaranîn (tenê di forma fermanî de), wekî hemî serzaravayên kurdî di Şêxbizinî de jî heye.

Şêxbizinî	Kurdiya navendî	Kurmancî
Min nêwîşim	Min nałêm	Ez nabêjim
Min da newîşim	-	Ez dê nebêjim
Min newîşim	Min nełêm	Ez nebêjim
Min nevitim	Min nemgût	Min negot
Min nevitîwim	Min nemangûtibû	Min negotibû
Min nedivitim	Min nemdegût	Min nedigot
Min nevitigim	Min nemgûtûwe	Min negotiye
Mewîş	Mełê	Mebêje
Mewîşin	Mełên	Mebêjin

Rengdêr

Şêxbizinî jî weke hemî zaravayên din, rengdêran bi alikariya pêşbendikan û paşbendikan ve çêdike. Çend mînak:

Şêxbizinî	Kurmancî
we	bi
-tî: birangîtî	-tî: birangtî, biratî
-î: pêkî	pakî
-tir: rintir	-tir: rintir, rindtir
-tirîn: rintirîn	rintirîn, rindtirîn
rind	rind, baş
xweş	xweş
gewre	mezin
biçûk	biçûk

Hejmar

• 1 = yek
• 2 = du
• 3 = sî
• 4 = çwar
• 5 = penc
• 6 = şêş
• 7 = heft
• 8 = heşt
• 9 = nöh
• 10 = dêh
• 20 = bîst
• 30 = sih
• 40 = çil
• 50 = pênca
• 60 = şêsta
• 70 = hefta
• 80 = heşta
• 90 = nod
• 100 = sed
• 1 000 = hezar

Çavkanî

• Lewendî, Mehmûd:
  • "Kurdên Şêxbizinî", Bîrnebûn 3. 1997 r. 78-98
  • "Ferhengoka Şêxbizinkî" Bîrnebûn 4, Stockholm 1998, r. 68-82
  • "Ferhengoka Şêxbizinkî II" Bîrnebûn 5, Stockholm 1998, r. 86-99

.