Almanya

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
(Ji Germanistan hat beralîkirin)
Komara Federal a Almanyayê
Bundesrepublik Deutschland[lower-alpha 1]
Ala Mertal
Sirûd: Deutschlandlied
(bi kurdî: "Strana Almanyayê")
(tenê ayeta sêyem)[lower-alpha 2]
Cihê  Almanya  (keskê tarî)

– li Ewropa  (kesk & gewrê tarî)
– li Yekîtiya Ewropayê  (kesk)  –  [Rênîşan]
Paytext
û bajarê mezin		Berlin [a]
52°31′Bk 13°23′Rh / 52.517°Bk 13.383°Rh / 52.517; 13.383
Zimanên fermî Almanî[1][lower-alpha 3]
Komên etnîkî
Demonîm Alman
Rêveberî Komara federaliya parlamenî
 •  Serok Frank-Walter Steinmeier
 •  Kanslêr Olaf Scholz
 •  Serokên Bundestag Bärbel Bas
 •  Serokên Bundesrat Bodo Ramelow
 •  Serokê Federal Dadgeha Destûra Bingehîn Stephan Harbarth
Pêşvebirî
 •  Meclîsa jorîn Bundesrat
 •  Meclîsa jêrîn Bundestag
Damezrandin
 •  Împaratoriya Romaya Pîroz 2ê sibata 962an 
 •  Konfederasyona Almanyayê 8ê hezîrana 1815an 
 •  Împaratoriya Almanî 18ê kanûna paşîn a 1871ê 
 •  Komara Weimarê 11ê tebaxa 1919an 
 •  Komara Federal 23ê gulana 1949an 
 •  CAE Bingeh[lower-alpha 4] 1ê kanûna paşîn a 1958an 
 •  Veyekbûn 3ê çiriya pêşîn a 1990an 
Rûerd
 •  Giştî 357,168 km2 (63.)
Gelhe
 •  2021 Texmînkirin 83,129,285[2] (16.)
 •  Tîrbûn 232/km2} (58.)
TBH (PHK) 2021 texmînkirin
 •  Giştî $4.743 trîlyon[3] (5.)
TBH (nomînal) 2021 texmînkirin
 •  Giştî $4.319 trîlyon (4.)
Gini (2019)▲ 29.7[4]
nizm
PPM (2019)Zêdebûn 0.947[5]
pir bilind · 6.
Dirav Euro (€) (EUR)
Demjimêr CET (UTC+1)
 •  Havîn (DH) CEST (UTC+2)
Hatûçûna ajotinê rast
Koda telefonê +49
ISO 3166 DE
Înternet TLD .de û .eu

Almanya (Dengdani/ˈɑːlˈmɑːnjɑː/; bi almanî: Deutschland, bilêvkirin: [ˈdɔʏtʃlant]); bi fermî Komara Federal a Almanyayê an KFA (bi almanî: Bundesrepublik Deutschland Derbarê ev deng Guhdar bike (alîkarî·info), welatekî federalê Ewropaya Navendî ye ku bi welatên ewropî yên wekî Danîmarka, Polonya, Komara Çek, Awistriya, Swîsre, Fransa, Lûksembûrg, Belçîka û Holendayê re sinor e. Ji aliyê bakurê ve perav ên wî bi Deryaya Bakur û bi Deryaya Baltikê re hene.

Paytext û cihê rûniştina hikûmetê Berlîn e, lê berê wezareta federal li Bonnê bû. Sîstema polîtîk federalî ye û ev sîstem bi şiklê demokratiya parlemanî hatiye organîzekirin. Li gorî benda 20emîn a destûra bingehîn, Almanya dewleteke federal, demokratîk û sosyal e. Ev dewleta federal ji 16 dewletên federe (dewletên herêmî, federedûgel) pêk tê. Dewleta Federal endamê Neteweyên Yekbûyî, Yekîtiya Ewropayê, NATO û G8ê ye.

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Tê pêşbînîkirin ku mirovên kevnar herî kêm 6 hezar sal berê li Almanyayê hebûn. Yekemîn fosîlên mirovî ya ne-modern (Neandertal) li Geliyê Neander hatiye dîtin.[6] Li Jura Swabian de delîlên kevnar ên bi vî rengî yên mirovên nûjen hatine dîtin ku di nav de bilûrên 42 hezar salî ye û amûrên muzîkê yên herî kevn in ku heta niha hatine dîtin.[7] Di lêkolînên arkeolojîk de Miroveşêr a ku ji 40 hezar sal berê ye û Venûsa 35 hezar salî ya Hohle Fels, hatine dîtin.[8]

Erdnîgarî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li Almanyayê derdora 80 bajarên mezin (hejmara rûniştvanan di ser 100.000) hene. Hejmara rûniştvanên 14 ji wan di ser 500.000 hezarî de ye.

Pênc bajaren herî mezin ev in (dem: kanûna pêşîn 2005):

  1. Berlîn, 3,51 milyon
  2. Hamburg, 1,75 milyon
  3. München, 1,38 milyon
  4. Köln, 1.024.373
  5. Frankfurt am Main, 687.775

Berlin bi 3,5 Milyon rûniştvan bajarê herî mezine ê Almanyayê ye.

Wekî din derdora van bajaran herêmên avakirî (metropol) çêbûne ku bi milyonan mirov lê dijîn. Li gor hejmara rûniştvanan herêmen herî mezin ev in:

  1. Herêma Rhein-Ruhr, 11,3 milyon
  2. Herêma Berlin-Brandenburg, 4,5 milyon
  3. Herêma Frankfurt-Rhein-Main, 5,8 milyon
  4. Herêma Stuttgart, 3,9 milyon
  5. Herêma Hamburg, 5 milyon

Herêmên Almanyayê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

16 Herêmên Almanyayê hene. Ew her herêmek parlementoya bixwe heye û di hundur de gelek aiyan de zagonên xwe hêne. Ew 16 herêm û paytextên xwe wiha ne:

Rêz Herêm Paytext Rûerd (km²) Nifûs (bi hezaran)
1 Baden-Württemberg Stuttgart 35.751,46 10.632
2 Bayern München 70.551,57 12.604
3 Berlin [9] 891,85 3.419
4 Brandenburg Potsdam 29.485,63 2.450
5 Bremen Bremen[9] 419,38 654
6 Hamburg [9] 755,26 1.753
7 Hessen Wiesbaden 21.114,94 6.046
8 Mecklenburg-Vorpommern Schwerin 23.180,14 1.598
9 Niedersachsen Hannover 47.634,90 7.792
10 Nordrhein-Westfalen Düsseldorf 34.097,72 17.572
11 Rheinland-Pfalz Mainz 19.853,36 3.995
12 Saarland Saarbrücken 2.569,69 991
13 Saksonya Dresden 18.415,51 4.047
14 Sachsen-Anhalt Magdeburg 20.446,31 2.246
15 Schleswig-Holstein Kiel 15.799,38 2.814
16 Thüringen Erfurt 16.172,50 2.162
A Map of Germany showing religious statistics by district. And Catholicism predominates the south and west, Protestantism Swabia and the north, and other or no religion dominates the east and some major cities.
Mezhebên serdest ên li Almanyayê wekî ku ji hêla Serjimêriya 2011-an ve bi karanîna pirsa nasnameyê ve hatî eşkere kirin.
şîn: Protestan
kesk: Katolîk
Sor: bê din
Rengên tarî piraniyek di navbera 50 û 75% de destnîşan dikin dema ku rengên herî tarî piraniyek mezin ji 75% zêdetir nîşan didin.

Helwesta Almanyayê ji Giştpirsiya serxwebûna Başûrê Kurdistanê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Berdevkê Hikûmeta Almanyayê Martin Schaefer li ser pirseke di civîna çapameniyê ya li Berlinê dihat lidarxistine da rexne li biryara referandûmê ya yekalî ya Herêma Kurdistanê girtin. Schaeferî diyar kir ku gavên zerarê dide yekîtiya Iraqê, ne li gorî berjewendiyên civaka navneteweyî ne jî Almanyayê ye û got: "Li herêmê keseke eger, sînorê xwe yekalî bixwaze biguherîne an jî bixwaze dewlet ava bike, bi agir dilîze.Almanya di derbarê referandûma Herêma Kurdistanê de daxuyanî da

Herwiha Serokwezîra Almanyayê Angela Merkelê di bersiveke xwe de referandûma serxwebûna Kurdistanê ya 25ê Îlonê nirxand û got: "Di mijara têkoşîna dijterorê de divê piştgiriya Kurdistanê û Hêzên Pêşmerge were kirin. Di mijara referandûmê de jî em piştgiriya herêma kurdî di nav yekîtiya Iraqê da diparêzin."

Mijarên têkildar[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ↑ Li kêmanîke naskirî Zimanên Almanî:
  2. ↑ Ji 1952 heta 1990, Deutschlandlied sirûda netewî bi tenê ayeta sêyem li ser caran fermî sirûd gotin bûye. Ji ber ku 1991, bi tenê ayeta sêyem sirûda netewî bûye.[1]
  3. ↑ Danîmarkî, Almaniya jêrîn, Sorbî, Romanî, û Frîzî naskirin, ji aliyê Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan
  4. ↑ Yekîtiya Ewropayê ji ber ku 1993.
  1. ↑ Bundespräsidialamt. "Repräsentation und Integration" (bi German). Roja wergirtinê: 8 adar 2016. Nach Herstellung der staatlichen Einheit Deutschlands bestimmte Bundespräsident von Weizsäcker in einem Briefwechsel mit Bundeskanzler Helmut Kohl im Jahr 1991 die dritte Strophe zur Nationalhymne für das deutsche Volk. [In 1991, following the establishment of German unity, Federal President von Weizsäcker, in an exchange of letters with Chancellor Helmut Kohl, declared the third verse [of the Deutschlandlied] to be the national anthem of the German people.]{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  2. ↑ Bevölkerungsstand am 30. Juni 2021. (Nicht mehr online verfügbar.) Statistisches Bundesamt (Destatis); ehemals im Eslî ; "Kopîkirina arşîvê". Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 23 çiriya paşîn 2021. Roja wergirtinê: 8 kanûna pêşîn 2021.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  3. ↑ "World Economic Outlook database: April 2021". International Monetary Fund. nîsan 2021. Ji orîjînalê di 12 nîsan 2021 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 12 nîsan 2021.
  4. ↑ "Gini coefficient of equivalised disposable income". Eurostat. Ji orîjînalê di 9 çiriya pêşîn 2020 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 15 kanûna pêşîn 2020.
  5. ↑ "Human Development Report 2020". United Nations Development Programme. 15 kanûna pêşîn 2020. Ji orîjînalê di 15 kanûna pêşîn 2020 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 15 kanûna pêşîn 2020.
  6. ↑ "Who were the Neanderthals?". www.nhm.ac.uk (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 17 tîrmeh 2022.
  7. ↑ "Earliest music instruments found". BBC News (bi British English). 25 gulan 2012. Roja wergirtinê: 17 tîrmeh 2022.
  8. ↑ "Ice Age Lion Man is world's earliest figurative sculpture - The Art Newspaper". web.archive.org. 15 sibat 2015. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 15 sibat 2015. Roja wergirtinê: 17 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  9. ↑ a b c Navçeyên Berlin û Hamburg ji bajarên hewşêwe navî de de pêk tên. Bremen jî navçeyeke ji bajarekî de pêk têye jî, bajarê Bremerhaven jî di hundura Bremen da ye.

Girêdanên derve[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Almanya de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Almanya&oldid=1178459" hatiye standin.