Pêjgeha kurdî

Xingal, bi tevî îsot, rûnê nivîşkî û çêncê

Pêjgeha kurdî, aşpêjxaneya kurdî, kulîna kurdî, metbexî kurdî, xwarinên kurdî ji cure û dewlemendiya xwarinên kurdî re tê gotin.

Kurdistan mîratgirê şarezayiyên mezin e. Med, urartû, hurrî, sasanî, rom û gelekan bandora xwe hîştine. Mezopotamya ku parek axa Kurdistanê jî dikevê, wekî landika, dergûşiya mirovahiyê tê zanîn. Cara pêşîn li vir ajal hatine kedîkirin, mirovahî fêrî bikaranîna alavên jiyanê hêsantir dikin û cotyariyê bûne.

Di xwarinên kurdî de pincarên biharê, berhemên şîr, savar, sebze û goşt cihekê girîng digirin. Bi dehan cureyên kufteyê tên xwarin. Bi taybetî parêzgehên herêma Tolhildanê, Meledî, Gurgum, Dîlok ji aliyê çêkirina kufteyan ve gelek navdar in.

Li Kurdistanê herwiha suryanî, ereb, terekeme, tirkoman jî dijîn. Dewlemendiya çanda wan a xwarinê jî tevlî ya kurdan bûye. Cure cure xwarinên sebzeyê, bi cure cure nanan tê xwarin. Seleteyên kurdî pirranî ji arûf (xiyar), fringî (bacanê sor), pîvaza heşîn, bexdenûs, kahû û biharbêhnan (biharat) e.

Taştêyên kurdî jî gelek dewlemend in. Hingiv, toraq, cureyên penîran, hêk, zeytûn, fêkî xwarinên bingehîn ên taştêyê ne. Bo vexwarinê jî pirranî çaya reş tê ser destexaneya kurdî.

Trî bûye Trauben, xwînî bûye Wine, Wein, le Vin

Kurdistan warê rezvaniyê ye. Pirr berê bav-kalên kurdan rezvanî bipêş xistine, ji tiriyê nîmetên cuda cuda hilberîne. Peyva tirî derbasî gelek zimanan, herwekî yên Ewropayê jî bûye. Bi almanî tirî, Trauben e. Ji tiriyê şerab çêkirine, jê re xwînî gotine. Lewra dişibiya xwînê.

Peyva şerab rengdêrek e, di wateyê "ava şor a şêran". Xwînî bi hatine Îskenderê Mezin an pirr berê ve wekî gwînî, wîn, vinum, kvinum derbasî yewnanî û latînî, ji wê jî derbasî zimanên nûjen ên îro yên li ewropa bûye. Bi latînî vinum, bi almanî Wein, bi îngîlîzî wine, fransî vin e ku hemî jî ji peyva kurdî xwînî (wekî xwînê) bingeha xwe digirin.

Bandora xwarinên kurdî gelek e

Xwarinên kurd bandoreke mezin li xwarinên gelên cîran kirine, gelek cureyê xwarinê herçendî navên wan jî bi kurdî ne, di qada navneteweyî de li ser gelên din tên hejmartin. Sedem, nebûna dem û dezgehên kurdî ye.

Xwarinên kurd ji pêdivî, bandor û xwezaya jiyana wan in. Heger koçerî kiribîn bo mînak nanê sêlê bipêş xistine, lewra bi xwe re gerandina tendûrê dijwar e. Heger cotyar bûne, xwarinên sebze, heger rezvanî kiribin bo mînak pelên (pelgên) tirîyan bikaranîne. Li peravên Deryaya Navîn ku êlên kurdan li wir dijiyan û bi damezrandina komara Tirkiyeyê re ji wir birêkûpêk hatin derxistin, xwarinên deryayî, xwarinên ji goştê masiyan bipêşketibû.

Xwarinên kurd, ermenî, faris, mazenderanî, gilakî, efxan, azerî û qefqasiyan gelek dişibin hevûdu. Herwiha hin cureyên xwarinê ji kurdan derbasê romî (tirk), ereb, yewnanî, laz, terekeme, suryanî û gelên din ên herêmê jî bûne, yan xwarinên wan ketine nav xwarinên kurdî.

Mirov dikare bêje, giraniya xwarinên kurd li se sebze, berhemên şîr, pincarên xwezayî, berhemên hevîrî û goşt in.

Pêjgehên herêmên Kurdistanê

Di navbera giraniya aboriyê û xwarek-vexwarekên kurdî de têkiliyeke rasterast heye. Heger li herêmê cotyarî serdest be, hêyavk, selete, xwarinên quşxaneyê rengareng bûne. Heger xwedîkirina ajalên malê pêşketî be, xwarinên ji berhemên şîr, zad, bigoşt zêde bûne. Bazara xurdemeniyan, avhewa, parastina xurdemeniyan, erdnîgarî ûêd bandora xwe li taybetiyên pêjgeha kurd kirine.

Heya bigire şer, komkujî, serhildanan jî rengê xwe dane xwarin-vexwarinên kurdî. Bo mînak di demên şer de xela, koçberî rûdida, mêr dihatin kujtin, jinan nedikarîn di demekê kurt de karên zilamên xwe bikin, heger cotyar bana, erd û zeviyên xwe dihîştin diçûn bajaran. Rewş û awayê aboriyê, alav û teknîkên debareya malê dihatin guhertin.

Pirr dijwar e ku mirov xwarin-vexwarinên kurdî li herêman parve bike. Lewra heya niha ti xebateke zanistî li ser pêjgeha kurd nehatiye kirin, nav û têgînên pêjgeha kurd nehatine standardkirin.

Pêjgeha Amedê, ne tenê parêzgeha Amedê, eyaleta yab herêma Amedê
Pêjgeha asûrî
Pêjgeha Behdînanê
Pêjgeha Botanê
Pêjgeha Dêrsimê
Pêjgeha Erdelanê
Pêjgeha Êzdîxan û Hesîçeyê
Pêjgeha Hewramanê
Pêjgeha kurdên Anatoliyaya Navîn
Pêjgeha mehelmî
Pêjgeha Metînanê, pêjgeha Metînî
Pêjgeha Mêrdînê (mirov dikare bixe bin kategoriya pêjgeha asûrî jî, lewra gelek xwarek hevpar in)
Pêjgeha Tolhildanê
Pêjgeha Serhed û deşta Rewanê
Pêjgeha Soran
Pêjgeha Xerzanê
Pêjgeha kurdên Xorasanê
Pêjgeha Wirmê û Kurdistana Sor

Şaxên sereke yên xwarinên kurd

Xwarinên sîr û mastê
Xwarinên biraştî yan xwarinên rûnbirêşk, tiyan
Xwarinên bigoşt
Riz û savar, xwarinên ji birinc û savarê
Avsîr û tirşik, cureyên şorbeyan û xwarinên quşxaneyê
Kilor, cureyên kilorê
Kate, cureyên kateyê
Koma xwarinên patîle û pîzayê
Selete
Şîranî
Xwarinên hevîrî yên quşxaneyê
Xwarinên şikevayê yên quşxaneyê
Masî û mîdye, cureyên xwarinê yên ji berhemên deryayê
Meze
Taştê û xurînî, xwarinên malhazirî û sivik, qeretûn, fitûr
Xwarinên fêkiyan
Vexwarin

Hin xwarinên kurdî yên navdar

Ji Ehmedê Xanî


Elqisse, bi şewketa xwe ew Mîr rabû, bi xwe bûye çaşinîgîr Kêşa wî bi meclîsa xwe (deste)xanek goya kire ferşî asîmanek Qursê Meh û Mîhrê asîmanî înan te digot bi cayê nanî Ev lengeriyêd î zîv û zêrîn suhbet felekêd î jor û jêrîn Her sehnê mezin mîsalê bircek Serpoşê li ser rengê durcek Her tebsî û kaseyêd î fexfûr yek exterê pirziya yê pirnûr Cedî û Hemelê di asîmanî biryan û kebabê mîhemanî Her kase û tebsiyêd yek enbar serşar î şebihê nefsê emmar	Enwayê teamê çerp û şîrîn elwanê xida û nuqlê rengîn Van meşrebe û eyaxê çînî dewran dikirin bi nazenînî Seyyare sifet bi geşt û seyran Herçî ku didî, dimayî heyran Narinc û turunc û nar û leymû newbaweyê şaxîsarê mînû Fanîz û nebat û qend û şeker mawerd û zebad û misk û enber Hindan dikirin meîde, xaze Hindan dikirin dîmaxî taze Mecmer geriyan bi ûd û enber Bûn cûmle meşamê can muetter — Ehmedê Xanî

Binêrin

Lîsteya xwarinên kurdî

Çavkanî

Cemşîd Bender, Kürt mutfak kültürü ve Kürt yemekleri (Çanda pêjgeha kurd û xwarekên kurdî), Berfîn, 2003, Stenbol. ISBN 975-6680-34-2. (bi zimanê romî)
Mirella Galletti û Fuad Rahman, Kürt yemek kültürü (Çanda xwarinên kurdî), Avesta, 2010, ISBN 978-605-5585-04-4. (bi zimanê romî)
Ehmedê Xanî, Mem û Zîn, weşanên Deng, Stockholm, 1995