Riha

Riha
Bajarê mezin
Şanlıurfa
Bajarê Rihayê
Riha Riha
Koordînat: 37°10′2″Bk 38°47′45″Rh
Welat	Bakurê Kurdistanê
Dewlet	Tirkiye
Parêzgeh	Riha (parêzgeh)
Serbajar	Riha
Hejmara bajarokan	5 bajarok
Hejmara gundan	328 gund
Qada rûerdê
• Giştî	3.669 km2 (1417 sq mi)
Bilindahî	530 m (1740 ft)
Nifûs  (2020)	2.115.256
• Serbajar  (2015)	1.100.000
Koda postayê	63xxx
Koda telefonê	(+90) 414
biguhêre

Riha (bi tirkî: Şanlıurfa) bajêr ji serdema helenîstîk heya serdema xiristiyaniyê wekî Edessa hatiye zanîn bajarekî Bakurê Kurdistanê ye ku navenda rêveberiya parêzgeha Rihayê ye. Bajarê Rihayê bi qasî 80 kîlomêtre li rojhilatê Çemê Firatê û li ser deşteke berfireh hatiye avakirin.

Nêzîkî 12 kîlomêtre li bakurê rojhilatê bajêr cihê neolîtîk a navdar Girê Mirazan cih digire ku Girê Mirazan perestgeha herî kevnê naskirî ya cîhanê ye û di hezarsala 10ê berî zayînê de hatiye damezrandin. Dever beşek ji toreke ji niştecihên yekem ên mirovî ye ku şoreşa çandiniyê lê pêk hatiye.

Nav

Çîroka navê Rihayê wek dîroka bajêr tevlihev û kûr e. Navê kevin yê bajêr Edessa ye, ji serdema helenîstî. Ev nav heta salê 300 berî zayinê dirêj dibe û ji dema Împeratoriya Seleukî maye. Navê Edessa ji aliyê Seleukos I Nikator ve li bajêr hatiye danîn. Di dema qiralê Antîoxos IV Epiphanês navê xwe li bajêr kirîbe jî, demeke şun ve navê wî hatiye jibîrkirin. Padîşahê seleukî Antîoxos IV Epiphanês navê xwe li bajêr kir ("Antîoxeia", bi yewnaniya kevn: Ἀντιόχεια, lat. Antiókheia), lê ev nav piştî mirina wî hate ji bîr kirin.

Li ser navê îro yanî li ser peyva Rihayê gelek îdîa hene. Li gorî nezariyekî peyva Rihayê ji zimanê suryanî ji peyva Orha yan Orihaî tê. Herwiha hinek kes navê Rihayê bi peyva yewnanî Osruan, hinek kes jî bi peyva latînî Urfayva ve girê didin. Piştre nav bajêr wekî Rihayê hatiye guhertin.

Dîrok

Pêşdîrok

Mirovê Rihayê (9000 salê berê zayînê) li Muzexaneya Rihayê.

Perestgeha Girê Mirazan, (8000 berê zayînê) gundê Xirabreşkê, Riha.

Li bajêr du cihên neolîtîkên wekê Newala Çorî û Girê Mirazan heye ku dîroka wan ji sedsala 10ê b.z. ve vedigere. Niştecihbûnên li herêmê li dora 9000 berî zayînê wekî şûnwarên neolîtîk ên Neolîtîka A ya berî Cervaniyê li nêzîkî Hewza Îbrahîm (Gola Masiyan) derketiye holê.

Di van salên dawî de di lêgerînên arkeolojîk ên ku li Rihayê hatiye kirin qadên arkeolojîk li pey hev hatine dîtin ku di derbarê dîroka mirovahiyê de agahiyên girîng hatine bidestxistin. Peykerê pêşdîrokî yê bi awayê mirovan a bi navê Mirovê Rihayê di encama lêgerîna ku di sala 1993an de li navenda bajêr hatiye kirin li bakurê Gola Masiyan a îro hatiye hatiye dîtin. Dîroka peykerê Mirova Rihayê digihîje bicihbûna mirovên yekemên li navenda bajarê Rihayê ya berî zayînê ku dîrok ji serdema neolîtîkê ji 9500 salê berê zayînê vedigere.

Di lêkolînên ku di sala 1997an de li Girê Mirazan ku bi qasî 22 kîlomêtre li bakurê rojhilatê navenda bajarê Rihayê ye, di kolandinan de hatiye bidestxistin ku yek ji perestgehên herî kevn ên mirovahiyê ye. Fîgurên mirovan, dest û mil, ajalên cûrbecûr û sembolên razber li ser kevirên bilind ên çikandî ku li hember hev hatine danîn, bi awayeke relyef an neqş hatine xêzkirin.

Tê fikirîn ku ev kompozîsyon çîrok, vegotinek yan jî peyamekê rave dike. Girê Mirazan wekî navendek çandê tê pênase kirin, ne cihê runiştgehek. Tê texmînkirin ku ev perestgeh ji aliyê komên nêçîrvan ên dawîn ên ku nêzîkî çandinî û sewalkariyê bûne hatine çêkirin. Girê Mirazan ji bo komên nêçîrvan-berhevkar ên li derdorê ku xwedî pergaleke bawerî ya pir pêşketî û kûr bûne navendek çandî ya girîng bûye. Di derbarê Girê Mirazan de îdiakirin ku bikaranîna herî pêşîn a herêmê ye ku diroka perestgehê vedigere Qonaxa A ya Serdema Neolîtîk a Berî Dîzkariyê (9600-7300 b.z.) yan jî herî kêm vedigere 11600 salên beriya niha. Tê texmînkirin ku bikaranîna Girê Mirazan wekî navendeke baweriyê heya berî zayînê li dor 8 hezar salê berdewam kiriye û piştî vê serdemê hatiye terikandin ku ji bo armancên din an jî ji bo armancên baweriyê nehatiye bikaranîn.

Dîroka kevnar

Îro navçeya Heranê ku 45 kîlomêtre dûrî bajêr e lewheyên ku bi tîpên bizmarî hatine nivîsandin û dîroka wan ji 2000 salê b.z. vedigere hatine dîtin. Di nav van lewheyan de belgeyek heye ku diyar dike ku li Harranê di Perestgeha Sîn de peymanek hatiye çêkirin. Mezopotamya yek ji navendên herî girîng ên baweriya pagan bû ku li wir perestgehên xwedayê heyvê Sin û xwedayê rojê Utu hebûn. Peymana ku di navbera hîtîtî û mîtanniyan de di nîveka hezarsala 2ê berî zayînê de li Herranê hatiye çêkirin, xwedawendê heyvê Sîn û xwedawendê rojê Utu wekî şahid hatine nîşandan. Piştî vê yekê, Herran di lewheyên Babîl, Hîtît û Suryaniyan de gelek caran derbas bûye. Li gorî tabletên suryanî, hûrî û mîtanî ev herêm beriya zayînê di sala 2000an de cihê ku lê bi cih bûne bûye. Niştecihbûna aramî ku bav û kalên asûriyan e li herêmê hevdem e bi serdema ku piştî sedsala 11an a berî zayînê ji Mezopotamyayê koçî ber bi bakur ve dibin û li seranserê herdu peravên Firatê dewleta Bit-Adînî ava dikin. Harran di sala 857an a berî zayînê de bi Împeratoriya Asûriyan ve hatiye girêdan.

Di sala 722 berî zayînê de qiralê asûrî Sargon II dewleta Îsraîlê dagir dike û cihûya sirgûnî Mezopotamya û Herranê dike ku herêm cara yekem bi civaka cihû re hevdîtinan pêk tîne. Di encama vê bûyera ku bi navê Sirgûniya Babîlê derbasî dîrokê bûye li bajarên Mezopotamyayê koloniyên cihûyan hatine avakirin.

Serdema Medan

Rolyefa qiralekî medî li Muzexaneya Louvre ya Parîsê.

Êrîşên asûriyan ên di dîrokên cihêreng de ku li hemberê medan pêk anîne dibe sedema şerên di navbera med û asûriyan de. Bi hevkariya Med û Kildaniyan di sala 609 berî zayînê de piştî girtina Nînovayê ku paytexta Împeratoriya Asûriyan bû, padîşahê dawî yê asûrî Asur-Uballit II xwe spartiye Keleha Harranê Împeratoriya Asûriyan sê salên din jî li wir berdewam dike. Di sala 612ê berî zayînê de Împeratoriya Asûrî bi temamî hatiye rûxandin û Herran di dikeve bin serweriya Med û Kildaniyan.

Di sala 539ê berî zayînê de ji ber ku farisan serweriya keldaniyan bi dawî kirin û Împeratoriya Babîlan ji holê rakir, Herran dikeve destê Persan. Cihûyên ku di sala 722 berî zayînê li Mezopotamyayê bi cih dibin şahê persan Daryûs I sirgûnkirina cihûyan bi dawî dike û destûr dide ku vegerin welatê xwe lê hinek cihû li Mezopotamya û li Herranê dimînin.

Serdema Romayiyan

Abgarê Mezin piştê ku di sala 212an de dimire û Abgar IX ku jê re Severusa Romayê (wekî nîşana bandora Romayê) dihate gotin, ji bo desthilatdariyê dikeve cihê wî. Abgar IX tenê salekê padîşah dike û di 213an de împarator Caracalla gaziyê wî yê Romayê dike wî li wir dikuje. Di sala 214an de Caracalla Edessa koloniyek Romayê diyar dike û bi fermî xweseriya bajêr bi dawî dike. Kurê Abgar IX ku bi navê Ma'nu IX dihat zanîn, dixuye ku heya sala 240an padîşahî kiriye. Diyar e ku padîşah di demekê monarşiyê de vegeriyaye ser desthilatdariyê û tê dîtin ku Abgar IX heya sala 248an dema ku împerator Filîposê Ereb piştî serhildana Edessa wî sirgûn kiriye padîşah bû.

Di sala 260an de împeratorê sasanî Şepûr I di şerê Edessa de romayiyan têk bir û împerator dîl digire. Lêbelê dibe ku Şepûr bi rastî tu carî bajar negirtiye an jî wî ew ji bo demek pir kin girtiye - ew di nav bajarên ku wî di nivîsa xwe ya li ser Ka'ba-ye Zertoşt de girtiye de nehatiye diyar kirin û di paşiya şer de neçar dimîne ku bertîl bide garnîzona Edessayê ku leşkerê wî bê asteng derbas bibe.

Di encama ji nû ve organîzekirina împeratoriyê ya Diocletian de di sala 293an de li Edessa kargehek dewletê hatiye avakirin ku ji bo leşkerên ku li ser sinor bi cih bûne çek û alavan çêbike. Di sala 298an de, piştî serkeftina Galerius Maximianus li hemberê sasaniyan, Edessa dibe paytexta parêzgeha nû yê Osrhoeneyê. Her çend di sîstema wan de piştî Nîsîbîsê di rêza duyem de be jî lê lîmîsên Mezopotamyayê (sîstema diyarkirin sinorê romayiyan) wekî baregehên leşkerî bû.

Serdema dereng a kevnar

Di sedsalên 4 û 6ê p.z. de Edessa di serdema xwe ya herî aramî derbas dike. Bajêr dîsa dibe navendek bazirganî ya girîng û bazirgan li ser bazirganiya tiştên luks ên ku ji rojhilat tên nemaze ji ber bazirganiya hevrîşimê dewlemend dibin. Mîna demên paşerojê li bajêr meclîsek ji hemwelatiyên navdar hebû ku bi kêmî ve beşek berpirsiyarê hikûmet û rêveberiya herêmî bûn. Di sedsala 5em de li Edessa sê dibistanên bawerî yên cuda hebûn ku di nav de dibistana suryaniyan (girêdayî Patrîkxaneya Antakyayê) û dibistana navdar a farisan (ku mamosteyên dibistanê ne faris bûn lê endamên Dêra Rojhilat bûn). Di sala 489an de dibistana farisan hatiye girtin û xebatkarên dibistanê dişînin Nisibisê. Di vê serdemê de li bajêr gelek dêr û li herêmê manastir hebûn. Li derveyî dîwarên bajêr gelek nexweşxane û navendên dermankirinan hebûn.

Dema ku împeratorê romê Jovian di sala 363 de Nîsîbîsê radestê sasaniyan dike pêleke penaberan hatiye Edessa ku di nav wan de gelek xiristiyan jî hebûn. Yek ji van penaberan nivîskar û teolog Efremê Suryanî bû ku hev-avakarê Dibistana Farisan a li Edessayê bû. Li gorî T.A. Sinclair her ku xirîstiyanî li Edessa zêdetir hebûna xwe bi dest dixin paganên gerestêrkperest her ku diçe koçê Herranê dibin.

Di destpêka sedsala 6an de golek piçûk li aliyê rojavayê bajêr çêdibe. Di sala 525an de ji ber lehîyê beşek ji dîwarê rojavayê bajêr ji ber lehîyê tê hilweşandin bajêr hinek zirar dibîne. Piştre li aliyê bakur û rojhilatê bajêr xendek kûr hatine kolandin ku weke qenala lehiyê bimîne. Di hewaya normal de, bendaveke nizm ê Çemê Daysan di rêça xwe de dihêlê lê ger bendav bi ser bikeve, ew dem ava lehiyê bi vê qenala çêkirî di nav bajêr re diherike. Bi demê re ev qenala çêkirî dibe rêça normal ya çem.

Edessa di sala 544an de di dema dorpêçkirinê de bi awayeke serkevtî xilas dibe. Lê di sala 609an de, împeratorê sasanî Xosrow II di dema berfirehkirina xwe ya li Mezopotamyayê de Edessayê digire. Gelek monofizîtên bajêr sirgûnî Îranê têne kirin. Careke din dîsa di sala 628an de împeratorê bîzansê Herakleyos Edessayê distîne.

Hatiye îdîakirin ku bajêr di sala 639an de bê berxwedan radestê serleşkerê Raşîdûn Îyad îbn Ganm bûye. Çend versiyonên şertên radestkirinê di çavkaniyên dîrokî de cih digirin ku tê de tê gotin ku Raşîdûn li bajêr rê û pirên bajêr jinûve nûjen bike.

Di sedsalên destpêkê yên desthilatdariya ereban de bi taybetî di dema desthilatdariya emewiyan de, Riha hê jî bajarekî sereke yê xiristiyaniyê bû. Di wî demê de bajêr beşek ji parêzgeha Diyarê Midar bû. Li bajêr 300 an jî 360 dêr hebûn û gelek manastir hebûn. Nifûsa bajêr bi piranî ortodoksên sûrî bûn lê bi hindikahîyên girîng melkîtî, cihû û hinekî misliman li bajêr hebûn.

Serdema navîn

Di dema xelîfeyê abasî el-Mensûr de piştî ku waliyê herêmî yê misilman serî hildide dîwarên bajêr hatine hilweşandin. Dîwarên kevin berê di sedsalên 7 û 8an de ji ber lehiyan xera bibûn. Di sala 812an de welatiyên Rihayê neçar man ku diravên zêde bidin serhildêrê dijberê ebasî Nasr ibn Şebeth el-Uqeylî ku ew nehêle ebasî êrîşî bajêr bikin. Pişt re welatiyan li derdora bajêr dîwarên nû yên parastinê ava dikin. Her çend bi nûvekirinên paşîn re eleqedar be jî dîwar û bircên ku îro têne xuyakirin girêdayî vê hewildana nûavakirinê ne. Keleha bajêr îhtîmal heye ku bi lêzêdekirina xendekeke li aliyê başûr di heman demê de dest pê kiriye.

Di bihara sala 943 de artêşa bîzansî li Mezopotamya Jorîn seferan da destpêkirin ku çend bajar bi dest xistin û xwestin ku Rihayê jî desteser bikin yan jî li gorî Symeon Magister, bajêr bi tevahî dorpêç dikin. Bîzansiyan daxwaz kirin ku mandylion (perçeyeke cil e ku tê bawerkirin ku sûretê Îsa pêxember lê derketiye) ku heya niha emaneteke navdar a xiristiyaniyê ye, radestî împerator were kirin. Di berdêla vê yekê de dê bajêr neyê desteserkirin û 200 girtiyên misilman serbest bihatana berdan. Bi destûra xelîfe Mutteqî, gelê Edessa mandilyon radestê bîzansiyan dikin û bi bîzansiyan re peymaneke aşîtiyê îmze dikin.

Mînyatora ji Dîroka John Skylitzes nîşan dide ku George Maniakes Edessayê li dijî êrîşên Nasr ad-Dewle diparêze.

Maniakes bi kê re niqaşe kiribe jî, hêzên bîzansî kontrola hinek kelehan bi dest xistin lê ne yên mayî yên bajêr. Bi temamî ne diyar e ka Maniakes kîjan beşan xistibû bin kontrola xwe - Skylitzes diyar kiriye ku Maniakes xwediyê "sê bircên pir zexmkirî" bû lê danasîna wî ya erdnîgariya Edessa bi tevahî nerast e û eşkere ye ku ew bi xwe tu carî neçûbû bajêr. Dîroknas Mateosê Edessayî ku pêbawertir e, behsa "sê keleha" dike ku li gorî Tara Andrews, keleha jorîn divê yek ji wan kelehan be. Li gorî T.A. Sinclair, Maniakes berê xwe dabû ser keleha jorîn. Di zivistana de heman salê de, Nasr ed-Dewle bi artêşekê hatiye û xwestiye ku bîzansiyan derxîne. Nasr ed-Dewle hewl dide ku çeperên bîzansiyan dorpêç bike lê bi ser neket piştre biryar dide ku bajar talan bike. Nasr ed-Dewle aavahiyên bajêr hilwdiweşîne, agir bi bajêr dixe û bi bi hêştiran tiştên giranbiha hildigire û bi xwe re dibe. Li gorî Skylitzes, Maniakes dîsa dikare wê gavê kelehê bi dest bixe û bi gazîkirina hêzên derve tevahiya bajêr ewlehî bike.

Di meha gulana sala 1036an de mîrê Numeyrî Ibn Weththab bajar talan dike û Edessayê dagir dike lê keleha bajêr di destê garnîzona bîzansê de dimîne. Di sala 1037an de peymana aşitiyê hat îmzekirin ku di bin şert û mercên peymanê de, Edessa rasterast dikeve bin kontrola bîzansê û bajêr careke din dîsa ji nû ve vedigere rewşa aramiya xwe ya berê. Di vê demê de Edessa dibe fermandariyekê girîng a bîzansê ku di bin rêzek katepanos û dûkan de tê bireve birin. Hatiye texmînkirin ku tevahiya herêma li derveyî Firatê ya di bin kontrola "Dûkeya" Edessayê de ji çend kelehên li bakurê çem pêk tê. Di vê demê de "hê jî li bajêr gelek xirîstiyanan jiyan dikirin".

Di navbera salên 1098 û 1131ê de nexşeya Rêveberiya Edessayê.

Di salên 1065-6 û 1066-7an de ji aliyê serokê tirk Xurasan-Salar ve rastî êrîşan tê. Di 10ê adara 1071ê de bi dorpêçkirina 50 rojan ji bo dagirkirina bajêr Riha ji aliyê serkirdeyê selçûqiyan AlpArslan ve hatiye dorpêçkirin. Piştî Şerê Milazgirê dihat xwestin ku Edessa radestî selçûqiyan were kirin lê împeratorê bîzansê Romanos Diogenes ji erk hate avêtin û di nav kaotîka siyasî de katepano Paulus li gel împeratorê nû cih digire.

Di sala 1077 û sala 1078an de Basil Apokapes bajêr dorpêç dike û Edessayê bidest dixe û parêzgerê bîzansê Leo Diabatenos ji karê wî dûr dike. Basil Apokapes nûnerê Philaretos Brachamios bû ku Philaretos Brachamios nûnerê sereke yê bîzansê bû û li herêmê ji Mereşê hikum dikir lê belê Basil Apokapes jî bi awayekê serbixwe Edessayê birêve dibir. Di sala 1081-1082an de Xusrew bajêr dorpêç dike lê bi ser nakeve. Bajêr ji aliyê kesekî ji qederê saleke bajêr tê bireve birin. Piştre yekî yewnanî wekî parêzgerê bajêr hatiye erkdar kirin û pênasa parakoimomenos li wî hatiye kirin ku pişt re di heman êvarê de ji aliyê karbidestekî bi navê Barsauma ve hatiye kuştin.

Lêbelê bajêr bi taybetî di rewşek xeternak de bû ku "di navbera du blokên axa uqeyliyan de girtibû" û ew bi taybetî ji ber êrîşên selçûqiyan rewşa bajêr xetere bû. Di sala 1086-7an de siltanê selçûqiyan Yekem Malik Şah di dema dagirkirina Surîyê de serleşkerê xwe Buzan şand da ku bajêr dagir bike. Li gel hewlên dagirkirina selçûqiyan Barsauma sê mehan bajêr diparêze û piştre bajar di adara sala 1087an de ji aliyê selçûqiyan ve hatiye dagirkirin.

Mîrê numeyriyan Waththab ibn Sabiq di sala 990an de serxwebûna xwe ragihand û Edessayê di destpêka desthilatdariya xwe de dagir dike û pismamê xwe Uteyr wekê parêzgerê bajêr erkdar dike. Uteyr yekê bi navê Ehmed ibn Muhammed wek naib (cîgir) xwe li vir bi cih dike lê paşê ew wî dikuje. Ji ber ku Ehmed ji gelên herêmê re gelek baş bû kuştin wî dibe sedema windabûna populeriya Uteyr di nav gelên herêmê de. Di sala 1025-6an de şêniyên bajêr serî hildidin û serî li mîrê Xanedana Merwaniyan a Diyarbekirê didin. Di destpêkê de Nasr Xanedaniya Merwaniyan kesekî bi navê Zengî li Edessayê wek cîgirê xwe destnîşan dikin lê Zengî di sala 1027an de dimire. Di vê navberê de Uteyr hatibû kuştin. Vê carê Xanedaniya Merwaniyan du cîgir erkdar dike ku bi hev re Edessayê kontrol bikin. Yek ji wan kurê Uteyr bpbi tenê bi navê "Ibn Uteyr" dihate naskirin wekî berbirsê keleha mezin tê erkdar kirin û yeka din jî bi navê Şibled-Dewle ji bo ku berpirsiyarê keleha piçûk hatiye erkdar kirin.

Di cotmeha sala 1031ê de generalê bîzansî George Maniakes Edessayê zeft dike ku ev yek dibe bidestxistina xaka dawî ya girîng ku ji hêla Împeratoriya Bîzansê ve li ser axa Mezopotamyayê hatiye bidestxistin. Hesabên vê bûyerê ji hev cuda ne. Li gorî vegotineke Îbn Uteyr bi Maniakes re ketibû nava danûstandinan û niyeta xwe yê firotina kelehê jê re gotibû. Tê dîtin ku xwesteka wî ya firotanê ji ber gefa Şibl ad-Dewle bû. Lêbelê li gorî guhertoya John Skylitzes Maniakes bertîl dabû Salman (cîgirê Nasred-Dewle) ku nîvê şevê bajêr radestî wî bike. Di vê rewşê de tê payîn ku Selman yan li ser Îbn Uteyr hinek desthilatdar bûye yan jî wî ji kar derxistiye.

Maniakes çend salan berpirsiyariya Edessayê hildigire û li gorî Honigmann û Bosworth bîzansî bi qismî otonom in ku tenê salekê baca salane dişînin Konstantînopolê. Ji aliyê din ve dema ku Skylitzes behsa vê yekê dike ku "Maniakes salane 50 pound [zêr] bacê ji împerator re dişîne" ku Niccolò Zorzi dibêje ku "ev nayê vê wateyê ku Edessa 'ji Bîzansê ji serbixwe be." Keleh di demekê de wekî "Keleha Maniakes" hatiye nas kirin.

Serdema eyûbiyan

Serekê Împeratoriya Eyûbîyan Selahedînê Eyûbî.

Selahedînê Eyûbî di sala 1182an de piştî dorpêçkirina bajêr Rihayê digire û paşê jî kelehê di demê cûda yek bi yek dorpêç dike bidest dixe. Piştre Selahedîn Eyûbî Muzaffar al-Din Gökböri tevî Herranê wek waliyê Rihayê erkdar dike. Di serdema Selahedîn de katedrala melkiyan hatiye hilweşandin ku beşek ji bo kela Rihayê wek melzemeyê avahiyê hatiye bikaranîn û hinekî jî dişînin Herranê.

Împeratoriya Eyûbîyan di esasê xwe de wekî "konfederasyona mîrektiyan a xanedaniyê bû ku di bin desthilatdariya mîrekî sereke de yekpar bû. Di dema Selahedîn de, wî mîrektiyekê li Herranê ava kir ku Riha beşek ji vê mîrektiyê bû. Piştî Muzaffar al-Din Gökböri, Mîrektiya Herran û Rihayê jî di destê birayê Selahedînê Eyûbî Adil de bû ku paşê wek sultanê eyûbiyan bi xwe hikum dike.

Di dema desthilatdariya eyûbiyan de bi qasî 24.000 nifûsa Edessayê hebû. Di hezîrana sala 1234an de bajar ji aliyê artêşa sultanê selçûqiyan Kayqubad I ve hatiye dagirkirin û şêniyên bajêr sirgûnî Anatolyayê tê kirin lê di nava çar mehan de ji aliyê mîrê eyûbî Kamil ve careke din ji dagirkirina selçûqiyan tê rizgar kirin. Di demek kurt de bi fermana Kamilê Eyûbî careke din dîsa keleha bajêr tê rizgar kirin û jiyana kelehên tê aram kirin.

Serdema nûjen

Dîmenek ji Gola Masiyan, Riha, Bakurê Kurdistanê.

Ji ber pêşveçûna bazirganiyê û hilberîna çandiniyê li bajêr di 1500î aboriya bajêr pêş dikeve. Li gundan "berfirehbûna zeviyên çandinî û niştecihbûyî" zêde dibe ku di encamê de hilberînên zêde gihîştin bazarên bajêr. Di vê navberê de bazirganiya karwanan jî berdewam dike ku çalakiyên bazirganî teşwîq bike – Riha li ser riyên bazirganiyê yên di navbera Îran û Helebê dibe deverek girîng.

Ji ber dewlemendiya Rihayê ji ber ku niştecihên bajarên derdorê dikişand nifûsa Rihayê zêde dibe. Di sala 1571an de raporek hikûmetê diyar dike ku piraniya karmendên hikûmetê ku girêdayî rêveberiya parêzgeriya Diyarbekirê ne li Rihayê dijîn. Di sala 1586an de, desthilatdarên osmanî ji herêmên ku berê girêdayî Eyaleta Diyarbekirê bûn, parêzgeha Reqa ava dike û Riha di vê parêzgeha nû de dibe “navenda hêza aborî û siyasî”.

Di heman demê de dewlemendiya bajêr bala şêlankar û eşîrên koçer dikişîne ser xwe. Raporeke ji meha cotmeha sala 1565an nîşan dide ku gundên dewlemend û qelebalix ên li derdora Rihayê ji ber ku têne şêlandin û raporek din a ji meha mijdara sala 1588an nîşan dide ku li herêmê serhildanek mezin a eşîrên bedewiyan rû daye. Li seranserê salên 1500î ev bi piranî pirsgirêkekê herêmên gundewar bû ku Riha ji ber vê yekê bi bandor nedibû. Ev yek di dema Serhildanên Celaliyan de ku di dawiya sedsalê de ku Riha dibe qada şer hatiye guhertin.

Di derbarê bajêr de yek ji tomarên dîrokî geroknameya gerokê sedsala 16an Ewliya Çelebî ye. Çîroka herî berfireh di sedsala 16an de ji aliyê Ewliya Çelebî ve hatiye nivîsandin ku di dema Hera xwe yê Kurdistanê de di sala 1646an de çûye bajêr. Ewliya di qeroknamyea xwe de nivîsiye ku 2 hezar û 600 avahî li beşa kelehê ya bajêr hejmartiye û nifûsa giştî ya bajêr 1566 kes texmîn kiriye. Di vê demê de li Rihayê avahiyên ku bi giştî ji kerpîçan hatibûn çêkirin hebûn. Ewliya li bajêr 22 mizgeft, 3 medrese û 3 zawiye tomar kiriye û çend xanên wekî Xana Yêmiş, Xana Deriyê Semset Xana Hecî İbrâhim Xana Deriyê Beg û Xana Sebîl di qeydên xwe de nivîsiye. Her wiha wî nivîsiye ku li bajêr 400 dikan û çend kargeh hene.

Dîmenek ji Keleha Rihayê.

Di heman demê de Ewliya Çelebî nivîsiye ku li Rihayê karxaneyek hebû ku çermê marokîn yê zer ê bi kalîte hatiye hilberandin. Tavernier bal kişandiye ser hilberînên çermê bajêr û aniya ziman ku ligel bajarên Toqad û Amedê yek ji hilberîna çermên marokîn ên herî baş li bajêr hatiye çêkirin. Riha di vê serdemê de ji bilî hilberînên çermê bi qumaşên xwe yên pembûyê jî navdar bû.

Di derbarê Rihayê de agahiyên di sala 1700an de kêm in lê tenê yek jêderka qeydên darayî yên Mizgefta Riwvaniye ya nû heye. Ev milkên waqfê yên ku ji mizgeftê re hatine destnîşankirin di nav de dikan, baxçe, aşxane, serşokên giştî û her weha agahdarî di derbarê kirêdaran û kirêyan hene. Li vir, li ber medreseyê baxçê tuyan hebû û her wiha sûkeke geş û hindik cihê vala yê ji bo kirîkirinan hebû.

Li ser bingeha gelek belgeyên aborî û bacê dixuye ku Rihayê di salên 1750an de rastî çend tengasiyan hatiye û li bajêr xizanî çêbûye. Yek ji pirsgirêkên herî zêde şêlandinên berbelav bû ku hem hilberîna çandiniyê li herêmên gundewarî asteng kir û hem jî rê li ber vejandina aborî digirt. Di sala 1780an de bajêr bi tûşbûneke giran vebayê dikeve ku di encamê de gelek kes mirine.

Di şerê navxweyî yê Sûriyê de bi hezaran penaberên sûrî ku ji ber şer direvin Bakurê Kurdistanê û deverên din ên Tirkiyeyê hêjmareke girîngên ji penaberên surî li Rihayê bi cih bûne.

Riha yek ji bajarên Bakurê Kurdistanê ye ku bi alikariya rayedarên dewleta tirk di dema şerê navxweyî ya Sûriyeyê bibû navenda cihadîstên ku li hemberê ereb û kurdên Sûriyê şer kirine. Li gorî gelek belgeyên ku hatine bîdestxistin bi taybetî endamên DAÎŞê ku li Rojavayê Kurdistanê li hemberî Kurdan şer dikirin ku di dema şer de birîndar bûne bi talîmatên rayedarên hikûmeta Recep Tayyip Erdoğan ve li nexweşxaneyên Rihayê haine dermankirin.

Riha yek ji bajarên Bakurê Kurdistanê ye ku di sala 2023an de ji ber Erdheja Gurgum û Dîlokê bi bandor bûye ku di erdhejê de 466 avahî hatin xwarê, 4663 kes birîndar dibin û 301 kesan jî jiyana ji dest dane.

Kronolojî

Berê zayînê

• 2000 - 1300 Dema mîtanî û hûriyan
• 100 - 612 Dema asûriyan
• 612 - 550 Dema medan
• 550 - 332 Dema persan
• 332 - 313 Dema makedoniyan
• 132 hikumdariya Osroene

Piştê zayînê

• 117 - 395 Dema Împeratoriya Roma
• 395 Dema bîzansiyan
• 639 Dema ereban
• 985 Dema merwaniyan
• 1071 Dema selçukiyan
• 1174 Dema eyûbiyan
• 1514 Dema osmaniyan

Erdnîgarî

Ji xeynî hêjayiyên xwe yên dîrokî, xwezaya Rihayê him li cîhanê him jî li welatê me cihekî girîng digire û di hundirê xwe de ajalên gelek nadîr xwedî dike.

Bajar di nav parelelên 36° 40 û 38° 02 bakur û merîdyenên 37° 50 û 40° 12 rojhilat de ne. Sînorên bajêr li bakur Semsûr û Diyarbekirê ve, li rojava bi Dîlok ve, li başûr bi Sûrî ve û li rojhilat jî bi Mêrdînê ve tê girêdan.

Pîvana erdêer bajêr 18.584 km² ye. Erdê herêmê % 22,0 ji çiyan, % 16,3 ji deshtan û % 61,7 jî ji platoyan pêk tê. Li herêmê genim, ceh, nîsk, pembo, tirî û bi taybetî jî van salên dawî sebze û mewê jî li herêmê tên çandin.

Li herêmê îklîmek reshayî heye. Havînan germ û zuha, zivistanan jî sar e, lê rojên bi berf li herêmê hindik in. Li herêmê ferqa navbera di germbûna şev û rojê pir e.

Ciyên dîrokî

Herêm ji alî dîrok ve pir dewlemend e. Kela bajêr li navenda bajêr e. Mizgeft û gola Xelîlu'r-Rehman (Khalil al-Rahman) jî ji alî gel û turîstan ve tên ziyaretkirin. Navça Xaranê bi xaniyên xwe yên taybetî ji bo turistan ciyek gerê ye. Bendava Ataturk jî ji bo gerê û werzişên ser avê ciyek mûsaîd e.

Çiyayên herêmê

Kismek ji çiyayê Qerejdaxê (1919 m) dikeve hundurê hudûdên herêmê. Çiyayê bilind li herêmê tunene. Navên çiyayên herî girîng wiha ne:

• Çiyayên Takurtukir (1222 m)
• Tektek (801 m),
• Nemrûd (800m)
• Arat (771 m)

Deşt, zozan, gelî û ajal

Derê ku em jê re dibêjin deşt li vir peyda ye. Di deştan de dar tune ne, bi tenê riweyên giyayî yên ku wek firkên yeksalî mezin dibin hene. Dema ku meriv ji dûr ve lê dinêre, tu ajal nayên xuyane û ev der wek col xuya dike û mixabin ajalên ku tê de dijîn nayin zanîn.

Di deştan de gelek ajalên cûda yên ku cinsên xwe pir kêm bûne tê de dijîn. Wekî gumgumokên mezin ên 1.5 metreyî, keftarên ku tenê di belgefîlman de serê xwe li hemberî şêran radikin û kergezên ku bejnê wan digihêje 2 metreyan.

Sedemên ku ev ajalan nayin zanîn ev e ku ewan, ji ber ku di deştan de dijîn, xwe baş vedişêrin û hinek ji wan tenê di şevan de aktîf dibin e. Lê belê heger meriv hinek baldartir i vê deştê dinêre wê meriv karibe ev ajalên cûda û zindî yên ku xwe veşar dikin bibîne. Ev yek jî ferqa di nava nêrîn û dîtinê de ye.

Navên deştên Rihayê wiha ne:

• Deşta Xarranê; Mezinbûna deştê 2750 km² ye.
• Deşta Wêranşarê; Li rojhilatê deşta Xaranê ye. Mezinbûna wê 1200 km² ye.
• Deşta Sirûcê; li rojava yê deşta Xaranê ye, mezinbûna wî 700 km² ye.
• Deşta Curnê reş li rojavayê Qerejdax e.

Ajalên herî balkêş ên ku xwe di deştan de vedişêrin ev in:

• Keftar
• Varana deştan (Varanus griseus)
• Kergezê bicûk (Neopbron percnopterus)
• Jojîya guhdirêj (Hemiecbinus auritus)

Herwiha, navên ajalên din ên taybet:

• Kelaynak (teyrên sergurî)
• Kew û kîvroşk
• Xezal
• Rûvî

Çem û gol

• Çemê Feradê; Çemê herî mezin yê Kurdistanê ye. Ji erdên Semsûrê dikeve hundirê hudûdên Rihayê. Çem di nav sê welatan de diherêke û wala dibe Xelîca Besra yê. Çemên Culap, Cavsak, Belih, Xabûr û Zengeçûr şaxên Feradê ne û di herêmê ve diherikin.
• Gola Masiyan, Riha; 150m dirêj û 39 m fireh e. Li mizgefta Xelîl el-Rehmen e. Mehsiyên hundirê golê pîroz in û ji alî gel ve nayin girtin.
• Gola Aynîzeliha; 50 m dirêj û 30 m fireh e. Mehsiyên hundirê golê pîrozên û ji alî gel ve nayine girtin.
• Gola mezin û ya biçûk ji golên din yê herêmê ne.
• Gola Bendava Ataturk

Avhewa

Rihayê xwedî avhewaya germê havîna (Köppen: Csa, Trewartha: Cs) Deryaya Navîn navîn e. Di mehên havînê de, germahiya navînî ya bilind bi gelemperî ji 40 °C (santîgrat) ê derbas dibe ku bajêr di mehên havînê de dibe yek ji bajarên herî germ ên cîhanê ye ku yek ji bajarên ger ên di nav deverên ku li herêmên hişk an nîv-hişk nînin. Bajêr di mehên zivistanê de hênik û bi kêmî ve şil e ku hinek caran ber dibare û cemed çêdibe. Bihar û bi payîzan germ û bi pîvana navînî zuha ye.

Germahiya herî bilind a tomarkirî bi pîvana 46,8 °C ê di 30ê tîrmeh sala 2000an de hatiye ragihandin.

Germahiya herî nizim a tomarkirî bi pîvana -12,4 °C ê di 9ê sibata sala 1932an de hatiye ragihandin.

Germahî û barîna nîvekî ya mehane yê Êlihê Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber. Bilindtirîn germahî (°C) 10,3 11,8 16,7 22,6 29,0 35,1 39,0 38,5 34,1 27,0 18,2 12,1 Ø 24,5 Nimztirîn germahî (°C) 2,5 3,0 6,4 10,9 16,0 21,3 24,9 24,4 20,4 15,1 8,4 4,3 Ø 13,1 Barîn (mm) 76,7 70,3 63,9 40,9 26,2 4,2 0,9 1,2 4,1 27,7 50,2 67,5 Σ 433,8 G e r m a h î 10,3 2,5 11,8 3,0 16,7 6,4 22,6 10,9 29,0 16,0 35,1 21,3 39,0 24,9 38,5 24,4 34,1 20,4 27,0 15,1 18,2 8,4 12,1 4,3 Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber. B a r î n 76,7 70,3 63,9 40,9 26,2 4,2 0,9 1,2 4,1 27,7 50,2 67,5   Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber. Çavkanî: Statîstîkên avhewaya Rihayê

Aborî

Serwetên bin erdê

Herêm ji alî madenan ve ne dewlemend e. Li Rihayê tenê fosfat û malzemên ji bo tûxla û kiremîdan ji bin erdê dertên.

Çand û huner

Ol û civak

Bajerê Riha yê wek Bajarê Pêxamberan tê naskirin. Li gor rîvayetê gava Adem û Hewa ji bihûştê ên qewrandin, tên li Xaranê bi cih dibin. Îbrahîm pêxember, Eyûb pêxember û Îsa pêxember jî li herêmê mane. Li herêmê Misilmantî ji elewî û sunnî yan pêk tê. Kurd, Ereb û Tirk piranî ya serjimarê diafirandin. Gelê Rihayê zêdetir bi çandinî û ajalkariyê ve mijûl e. Têkiliyeke mezin nîşanî bezirganiyê nedaye û jiyana wan bi piranî li gundan domiya ye. Ji ber wê yekê ku çanda feodaltiyê û axatiyê serdest maye. Jiyan ji bajarvaniyê û şaristaniyê wêdetir di çanda gundan de girtî maye. Loma jî ji bilî vîn û biryara kes zêdetir bîryara civak û eşîrtiyê li ser dest maye. Her wiha li hemberî gotina mezinên civakê an jî eşîrê zêdetir bervêdan pêk nehatiye.

Xwarinên herêmê

Herêm ji alî xwarinan pir dewlemend e. Xwarinin herî pir li herêmê tên xwarin kutilkên dagirtî, Acîn(çîkifte), beqlewe, kunefe (qedayif), kebeb û lehmecun nin. Taybetiyek herêmê jî xwarina îsotên tûj yên sor in

Aqît (reçela îsotê sor)

Reçela îsotê Rihayê an jî bi devoka Rihayiyan Aqît navê berekê ji pêjgeha kurdî ye û bi heqîqî ji îsotên tûj ên Rihayê tê çêkirin.

Parêzgeha Rihayê bi îsotên xwe yên sor û tûj bi nav û deng e, lewra tê gotin ku gelê Rihayî ji tûjbûna xwarinan pir hez dikin. Ewqas ku, gotineke pêşiyinan dibêje 'Li Rihayê îsot êmzika bebikan e'! Ji ber vê yekê îsot beşeke girîng a xwarin û pêjgeha Rihayê ye. Herwiha, aqît jî, ji bo tûjkirinê weke sos an jî baharata gelek xwarinan tê bikaranîn.

Ji bo aqîta îsotan divê ev malzeme hebin: 1 kg ji îsotên tûj ên sor, 1 kefçiya çayê ji darçîn, nîv bardaxek ji rûna zeytûnê û nîv kefçiya çayê ji îsota reş.

Berî her tiştî îsotên sor divê bên şuştin, birrîn û ji dendikan pakkirin. Piştre îsot ji makîneya goştan tê derbaskirin û di amanekê de tê komkirin. Ji bo ku ava xwe kêmtir be xwê dixin nav, tev didin û li ber rojê rêdixin. Paşê îsota reş, darçîn û rûna zeytûne li ser ve tal dikin û baş tev didin. Êdî reçela îsota sor - an bi navê xwe yê otantîk 'aqît' - ji bo pêjgehê amade ye û kare wek 'etûr an jî sos bê xwarin.

Kincên herêmê

Di serê jinan de sharpeyek (yamshak) hene. Keçên ciwan kofiyek bi sharpeyek sipî (neçek) li serê xwe dikin. Li ser fîstanên dirêj, çakêtek dirêj tê li xwe kirin. Îshlik bê yaxe nê. SHalwarên ku jêra wan teng di bin fîstan de tê li xwe kirin. Di nigan de gorên hirî û pêlavên lastîk yê resh hene.

Zilamên herêmê entariyên ber wan girtî li xwe dikin. Çakêt, shalwar û îshlik jî li hinek deveran li xwe dikin. Di serê zilaman de "egalên sipî" hene. Di nigan de "qondere" yan jî " lastîkên resh" tê li xwe kirin.

Çûnûhatin

Li Riha balafirgehek heye û navê wê Balafirgeha GAP'ê ye.

Navdarên bajêr

#	Kes	Pîşe
1	Abdullah Öcalan	Siyasetmedar
2	Ferhat Göçer	Stranbêj
3	İbrahim Tatlıses	Hunermend
4	Mahmut Tuncer	Hunermend
5	Murat Karayılan	Fermandar
6	Müslüm Gürses	Hunermend
7	Nabî	Hunermend
8	Qazanci Bedîh
9	Şivan Perwer	Hunermend
10	Yılmaz Güney	Lîstikvan

Girêdanên derve

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Riha de hene.