Xinûs

Navçeya Xinûsê Hınıs
Taxâ Baxçê û Mizgefta Mezin â Xinûsê
Navçe
Welat	Bakurê Kurdistanê
Dûgel	Kurdistan
Parêzgeh	Erzîrom (parêzgeh)
Serbajar	Xinûs
Qeymeqam	Hakan Özarslan
Hejmara bajarokan	2 bajarok
Hejmara taxan	10 tax
Hejmara gundan	98 gund
Hejmara mezran	78 mezre
Gelhe (2008)	31.479 kes
Rûerd	1.800 km2
Berbelavî	17,5 kes/km2
Bajarê navendî
Gelhe (2008)	9.883 kes
Koordînat	39°21′31″Bk 41°42′05″Rh
Bilindayî	1.700 m
Koda postayê	25600
Koda telefonê	(+90) 442
Xinûs Xinûs (Bakurê Kurdistanê) Xinûs Xinûs (Ewropa) Xinûs Xinûs (Tirkiye) Xinûs Xinûs (Erzîrom)

Xinûs an Kelê (1928: خنس, "Khounis" (Xunis, Xinis, Qezâ), 1946: Hınıs, bi tirkî: Hınıs) navçeyeke herêma Serhedê û biser parêzgeha Erzîromê ve girêdayî ye. Xinûs navçeyek gelek kevn û dîrokî ye. Navçe 180 km ji Erziromê û 90 km ji Mûşê dur dikeve.

Hin agahiyên bikêr

• Bilindahî ji rûyê avê: 1.720 m
• Gelhe: Gorî statîstîkên fermî yên dewletê bi giştî 32.000 kes li tevahîya navçeyê dijîn. Lê di nasnameyên nêzîkî 120.000 kesî de navê navçeyê derbasdibe. Mixabin bawerî bi statîstîkan nîne.

Di Xinûse de ji zaravên zimanê kurdî zazakî û kurmancî û tirkî tê axavtin.

Piştî sirgûnê malbatên bi eslê xwe koçber ên ji Kafkasyayê û bi eslê xwe kurd in hatin û li Kopa Mûşe bi cih bûn. Her wiha malbatên bi eslê xwe Zaza ji Çewligê Bongilanê hatine û li wir (Xeci Dekko) bi cih bûne. Paşê, di sala 1936an de, ji Ezirmê û ji Behra Reş malên cuda yên tirk li Xinûsê hatin bicihkirin

Xinûsiyan gelek koçber dane. li Îzmîr, Stenbol, Almanya (bi giranî Berlin û Munîh), Fransa (bi giranî Parîs û Marsêy) gelek Xinûs'ê dijîn. Ew ji Xinûsê re pere dişînin, an heger derfet bibînin bi havînan tên herêmê

Li herême eşirên Zirkan, Cemaldînî, Hesenan, Dimilî, Berazî û Sipkan pir in. Eşîrên Xinûsê demekî li ser navê Zirkan Konfedere bûne. Piranîya wan cejna dikin ku eslê xwe Zirkî ne. Axaye Zirikan Keremê Qolaxasî ji herêma Gogsîyê, dema koçrevîye Ermeniyan de bi Hengên Hamidiyên be parastina herême kirîye û paşe bi axayên hesenan be, di serhildana hesenan de hatîye şehîdkirin. Navê Xinûsê yek ji bi nave Rêbiraya te zanin. Demeki je re gotine Rêbira Bajer . Serhildana Elîcan jî li herêma Qereyazi, Xinûs û Dûtaxê tekîyaye. Li herême gelekî mezel û vexuyên Ermenîyanen din hene. Tê zanîn ku li herême pêşiya sed salan gelekî Ermenî jî dijîyan. Piştî koçberkirina Ermeniyan zehf eşîrên Kurdan, ên ji Çewlîgê û Qersê hatine Xinûsê û di şûna Ermeniyan de bi cîh û war bûne.

Aborî

Aborî bi piranî li ser çandiniyê ye. Genim, ceh, nîsk, silq, hwd. Dîsa xwedîkirina sewalan jî heye. Xinûs li ser riya Mûş - Erzirom û Agirîyê dikeve. 90 km li dûrî Mûşê ye. Firehiya erdê navçeyê 1.799 km û bilidahî ji rûyê avê 1.800 m ye. Li rojhilatê Milazgir, li rojava Gimgim û Kanîreş, li bakur Erzîrom, û li başûr jî Kop û Mûşê, hene. Di navbera Xinûs û Gimgim de 40 km heye. Bi zivistanan berfî û sar, bi havînan germ û ziha ye.Gelê herême bi zêdeyî Cotkârin, belê xwedîkirina pez û devar jî xwedî cîhekî girînge li herême. Berkêşana hingiv li Xinûsê heye. Hingivê Xinûsê li Kurdistan û Tirkiyeyê bi nav û deng e.

Erdnigarî

Erdnîgariya Xinûsê

Zozan

Navçê zêdetir bi zozanê xwe navdar e:

Zozanê Şerevdîne û Zozanê Çewligê ên herî navdar in. Dîsa Zozanê Xirxalê û Zozanê Çavreşîye û Zozanâ Faraşîn di nava tixûbên navçeyê da ye. ji ber van Zozanan pezen wêyên sor di Serhedê da û hingivên wir li her derê pir navdarên.

behrê kêmzêde 1700 m bilindtir e, lewma ji seran serên navçê zozan û kanî ne. Zozanên wê gelek tê nasin û ji Xarpêt, Dêrsim û Amedê havînan koçber tên.

Kilîma Xinûse, kilîma bejayiyê û navçeya heri sar erda Kurdistanê ye. Di salê de heft mehên berf li erdê li çiya 8-9 û çiyayê Çewlîgê hertim ye. Navenda X piştî komara tirkan bû navend.

Çem

Çâr çemên henin lê derfetê dirêjiya wan da agahî nîne.

• Çemê Periyê, Dêrsimeda digîhê Munzurê

• Çemê axirçimen, di Gimgimê da derbaz dibi û bajarê Mûşê da digîhê Miradê.

• Çemê Tuzla, di Çiyaye Paltokanê da debaz dibi Navçeya Tercane digihe Çeme Firat

• Çeme Mirad, di Milazgirê digihe çeme Firat

• Çeme Avareş, di Ezirgane digihe Firat

• Çemê Erezê Ji çiyayên Çewligê yên li bakurê Gimgimê dize û diçe Pira Parsînê da heya Azerbeycanê dirîje Deryaya Qezwînê.

• Çemê Heftreng, Ji çiyayên Çewligê yên li bakurê Gimgimê çêdibe, dê di nav efsûna Xinûse re derbas bibe.

Çiya

Çiyayên li dora Xinûse:

Kox (Çîyayê Bîngolê) 3250 m, Çiyayê Çavreşî yê 2793 m, Çiyayê Şerevdînê 2544 m, Çiyayê Kolîbaba 2594 m û Çiyayê Qertalixê X m bilind in. Hilhatina rojê li li dinê du ciyan tê temaşekirin ji van her du ciyan yek jî Kox da ye (Çîyayê Bîngolê). 23 gund pêva girêdayê ne. Çiyayên wekî Xamirpêt û Çiya Gewrk jî hene. Li sere Çiyayên Xamirpêtê, Çiyayê Sipane dibinin.

Deşt

Deşta herî mezin Deşta Xinûsê ye

Germav

Di gundê Mamaşê germaveki heye.

Gol

Nexşeya cûreyên nebatên li deverên başûrê Çiyayên Xamirpêtê

• Gola Xamirpêtê ya Mezin

• Gola Xamirpêtê ya Biçûk

Di Çiyayê Şerevdînêda 100 heri gole piçuk heye.

Çand

Her sal li Girê Kox festîvalek tê lidarxistin. Herêma Xinûse kanîya sitran û govendên Serhedê ye. Leyîstika Çepkî navdar e.

Dirok

Khnus region in the administrative-territorial division of the regions of Turkey occupied by Russian troops during World War I 1916-1917

Dîroka Xinûsê heya Mediyan aşkera bûye. li Xinûsê bermahiyên serdema Urartûyan hene. Pers, Rom, Bîzansî, desthilatdarî kirine. Di navbera Keyaniya Îranê û Osmanîyan de gelek caran Xinûs cih guhêstiye.

li Şerê Çaldiranê a 1514 de, maye di destê Osmaniyan de. Mîrîtiyên Kurdistanê di karên xwe yên navxweyî de azad bûne di dema Osmaniyan de. li Serhildana Şêx Seîd de, Xinûs roleke dîrokî ye. Bi qasî demeke kurt be jî Xinûs azadî tehm kiriye. Dîsa Xinûse di şerê netewî de bûye şahîdê lehengî û îxanetê. 

Gorî hin îdîayan navê herêmê di dema ûrartûyan de Horhorîkî bûye. Beriya Terteleya Filehan gelek fileh jî hebûne li herêmê. Gundên ku fileh lê jiyane ji navên wan tê derxistin. Kurd û fileh bi biratî bi hev re li herêmê jiyane. Di Serhildanên Agiriyê, dagirkirina ûrisan hwd de gelek car kurdên Qers, Erdêxan û îdirê koçber kirine rojava û başûrê Bakurê Kurdistanê. Herwekî hatina Xinûse jî.

Li erdnigariya Xinûsê de şaristaniye kevn jiyane u niha binaxbûne. li Xinûsê e di navbera Aros, Nevalâ Qlise, û Çermîk xirabeyen kevn bin axê derten u meriv dizane ku şaristaniya Urartuyan li vede re hikûm kiriye. Paşe pe re Medan, Persan, Roman û Bizansan ji vedere kirine bin hikme xwe. Xinûs di navberan Persan u Bizansande bûye cîheki tampon u gelek şer li vede re qewimine.

Erdheja Gimgim û Xinûse

Dîsa navê Gimgim û Xinûsê gorî hin angaştayên, ji ber erdhejan derketiye. li 31.05.1946´de bi hêza 5,7 erdhejek mezin li Xinûsê pêkhatiye û 839 kes mirine. 19.08.1966´de bi hêza 6,9 erdhej çêbûye û 2.394 kes jiyana xwe ji dest dane.

Cihên tûrîstîk

Newala Texta Xinûse

Newala Texta Xinûse

Newala Texta Xinûse

Newala Texta Xinûse

Newala Texta Xinûse

Çiyayên Xamirpêtê

Gola Xamirpêtê

Gola Xamirpêtê

Gola Xamirpêtê

• Kela Xinûsê
• Kela Zernakê
• Mizgefta Mezin a Xinûsê
• Çemê Miradê
• Erez
• Kox
• Çiyayê Şerevdînê
• Çiya Gewrk
• Gogsî
• Deştâ Xinûsê
• Ziyaretê Xirt
• Firat
• Çemê Heftreng

Navdarên Xinûsê

• Fehmiyê Bîlal
• Şêx Seîd
• Ferzendê Emer
• Cemal Gürsel
• Şêx Mehmûd Fewzî
• Reso
• Şêx Ebdurehîm
• Abdulmelik Fırat
• Evdalê Zeynikê (10 sal Gunde Dedeweranê jiyaye)
• Dengbêj Gulê

Gundên Xinûsê

• Çaqmaqa (Çakmak)
• Pornak (Akbayır)
• Heramî (Bellitaş)
• Kozlî (Ovakozlu)
• Çamûrlî) (Çamurlu)
• Gomik, Xinûs (İsmail)
• Ferxîk (Derince)
• Qollhêsar (Kolhisar)
• Gindor (Avcılar)
• Axwêran (Akören)
• Mîrseîd (Tanır)
• Ketancî (Ketenci)
• Qulingô (Bayır)
• Beyro (Esenli)
• Kaniyâ Marâ (Halilçavuş)
• Aros (Yolüstü)
• Derik (Saltepe)
• Xâse (Yeşilyazı)
• Xirt (Erence)
• Beska
• Qizîlan (Alaca)
• Tendûrek (Tellitepe)
• Kanîspî (Beyyurdu)
• Şêxpir (Acar)
• Cilligol (Çilligöl)
• Kawar (Dağcayır)
• Barmas (Parmaksız)
• Kaxgîk (Göller)
• Qonxîr (Kongur)
• Şehîdxerabe (Mutluca)
• Qizmûsa (Kızmusa)
• Zorawâ (Elmadalı)

Girêdayî

• Malpera Kurdên Erziromê

• Malpera navçeyê