Fransa

Komara Fransî République Française
Ala Mertal
Dirûşm: Liberté, Égalité, Fraternité Azadî, Wekhevî, Biratî
Sirûd: La Marseillaise
Cihê  Fransa  (şînê tarî)
Paytext û bajarê mezin		Parîs 48°51′Bk 2°21′Rh
Zimanên fermî		Fransî
Ziman naskirin		Alsasî, baskî, bretonî, ketelanî, korsî, flemanî, frankoprovenzal, oksîtanî, zimanên din ên Oïl
Rêveberî		Komar
•	Serokomar	Emmanuel Macron
•	Serekwezîr	Élisabeth Borne
Rûerd
•	Giştî	672,051 km2 (41em)
•	Av (%)	0,26
Gelhe
•	2020 Texmînkirin	68.014.000 (20em)
Dirav		Euro (€) (EUR)
Koda telefonê		+33
ISO 3166		FR
Înternet TLD		.fr

Fransa yan jî Komara Fransayê, (bi fransî; France, bi fermî; République Française), welatekî li Ewropaya Rojava ye ku axa wî li gelek deverên din ên cîhanê hene. Fransa navend û deverên derveyî yên li Amerîka û Okyanûsa Atlantîk, Okyanûsa Mezin û Okyanûsa Hindî jî vedigire ku yek ji mezintirîn deverên aborî yên veqetandiyên li cîhanê ye. Qada metropolê ji çemê Reyn heta Okyanûsa Atlantîk û ji Deryaya Navîn heta Kanala Înglîzî û Deryaya Bakur dirêj dibe ku erdên Fransayê li derve li Guyanaya Fransî li Amerîkaya Başûr, Saint Pierre û Miquelon li Bakurê Atlantîkê, Hindistanên Rojavaya Fransî û gelek giravên li Okyanûsê û li Okyanûsa Hindî hene. Hijdeh herêmên Fransa yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li herêmek hevgirtî ya 643.801 km² erd vedigirin û li gorî daneyên çileya sala 2023an bi tevahî 68 milyon nifûsa Fransayê heye. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku bajarê herî mezin ê welêt, navenda çandî û bazirganî ya sereke û paytexta welat bajarê Parîs e. Deverên din ên bajarî yên sereke Marsîlya, Liyon, Toulouse, Lille, Bordeaux, Strasbourg û Nice e.

Berî ku Roma di sala 51ê b.z. de herêm dagir bike ku rê li ber çandek cûda ya Gallo-Roman vedike, Fransaya Metropolîtan di serdema hesinî de ji aliyê eşîrên keltî ve ku wekî Gauls dihatin zanîn hatiye cihwarkirin. Di serdema navîn a destpêkê de, Frankên Germenî Padîşahiya Fransayê ava dikin ku padîşahî dibe navenda Împeratoriya Karolingiyan. Împeratorî bi Peymana Verdun a sala 843an perçe dibe ku Rojavayê Fransayê di sala 987an de dibe Qraliyeta Fransayê. Di Serdema Navîn a Bilind de, Fransa padîşahiyek feodal a bi hêz bû lê ne navendî bû ku ji nîvê sedsala 14an heya nîvê sedsala 15an Fransa dikeve nav pevçûnek xanedanî ya bi Înglistanê re ku wekî Şerê Sed Salî tê zanîn. Di sedsala 16an de çanda Ronesansa Fransî geş dibe û împeratoriyek kolonyal a fransî derdikeve holê. Di hindurê de, Fransa ji hêla nakokiya bi Mala Habsburg û Şerên Dînî yên Fransî di navbera Katolîk û Huguenotan de diqewimin. Dema serweriya Louis XIV de bandora xwe zêdetir dike, Fransa di Şerê Sîh Salî de serkeftî dibe.

Şoreşa Fransî ya 1789an Rejîma Ancien hilweşand û Danezana Mafên Mirovan derxist ku heta îro wek îdealên neteweyî tê pênaskirin. Fransa di destpêka sedsala 19an de di bin desthilatdariya Napoleon Bonaparte de gihîştiye bilindiya xwe ya siyasî û leşkerî ku beşek ji parzemîna Ewropayê dixe bin desthilatdariya xwe û yekem Împeratoriya Fransayê ava dike. Şoreşa fransî û Şerên Napoleon bi awayekî girîng çûyîna dîroka Ewropayê guhert. Hilweşîna împeratoriyê serdemek paşveçûnek nisbî da destpêkirin ku tê de Fransa heya damezrandina Komara Sêyem a Fransa di dema Şerê Franko-Prusiyan ê di sala 1870an de, li peyhev rêzeke hikûmetan ragirt. Di nav dehsalên paşîn de serdemek dewlemendiya aborî û geşbûna çandî û zanistî ku bi navê Belle Époque tê zanîn li Fransayê pêk tê. Fransa yek ji beşdarên sereke yên Şerê Cîhanê yê Yekem bû ku Fransa bi berdêlên mezin ên mirovî û aborî bi awayek serketî ji şer derdikeve. Fransa di nav hêzên Hevalbend ên Şerê Cîhanê yê Duyem de bû lê piştre Fransa radest dibe û di sala 1940an de ji hêla Axis ve tê dagir kirin. Piştî azadbûna Fransayê di 1944an de, Komara Çarem a demkurt hate damezrandin û paşê heman komar di pêvajoya têkçûna di Şerê Cezayîrê de hatiye hilweşandin. Komara Pêncem a niha di sala 1958an de ji hêla Charles de Gaulle ve hate damezrandin. Cezayîr û piraniya koloniyên fransî di salên 1960an de serbixwe dibin ku piraniya wan têkiliyên aborî û leşkerî yên nêzîk bi Fransa re diparêzin.

Di roja îro de Fransa statûya xwe ya bi sedsalan wekî navendek cîhanî ya huner, zanist û felsefeyê diparêze. Welat malavaniya hejmara pêncemîn a Mîrateya Cîhanî ya UNESCO ye û cîhana geştiyariyê ya cîhanê ye ku di sala 2018an de zêdetirî 89 milyon geştiyarên biyanî serlêdana Fransayê kirine. Fransa welatek pêşketî ye ku ji aliyê Dahata Berhemên Kesane ya Neteweyî xwedan aboriya herî mezin ê heftem a cîhanê ye û ji PPP ve nehemîn aboriya herî mezin ê cîhanê ye. Welat di karûbarên cîhanî de hêzek mezin e û yek ji pênc endamên daîmî yên Encûmena Ewlekariya Neteweyên Yekbûyî û dewletek fermî yê hilberîna çekên atomî ye. Fransa endamek damezrîner û pêşeng a Yekîtiya Ewropayê û Herêma Ewroyê û her weha endamek girîng a Koma Heftan, Rêxistina Peymana Atlantîka Bakur (NATO), Rêxistina Hevkariya Aborî û Pêşketinê (OECD) û Frankofoniya ye.

Dîrok

Pêşdîrok (berî sedsala 6ê b.z.)

Şopên herî kevn ên mirovên arkaîk ên li cîhê ku niha Fransa ye, nêzikî 1.8 milyon sal berê ye. Neandertal di Serdema Paleolîtîka Jorîn de herêm dagir dike û hêdî hêdî Homo sapiens li dora 35.000 salê b.z. cihê wan digire. Di vê serdemê di heman demê de şahidiya derketina hunera şikeftê ya Dordogne û Pyrenees dike kud i nav de li cihê navdar ê Lascaux heye ku diroka wî nêzikî 18.000 salê b.z. diçe. Di dawiya Serdema Qeşayê ya Dawî de (10.000 b.z.), avhewa nermtir dibe ku ji nêzikî 7.000 salê b.z. de beşa Ewropaya Rojava ket Serdema Neolîtîkê û niştecihên herêmê ketine jiyana niştecibûnê.

Piştî pêşketina xurt a demografîk û çandiniyê di navbera hezarsala 4 û 3an de, metalurjî di dawiya hezarsala 3yem de xuya dibe ku di destpêkê de zêr, sifir û bronz û paşê jî hesin tê bikaranîn. Li Fransayê ji serdema neolîtîkê ve gelek cihwarên megalîtîk hene ku di nav cihwaran de cihê kevirên Carnacê (nêzîkî 3.300 b.z.) heye.

Serdema kevnare (sedsala 6ê b.z. – sedsala 5ê p.z.)

Di sala 600 berî zayînê de, Yewnaniyên Îyonî yên ji Phocaea, koloniya Massalia (Marsîlya ya îro), li peravên Deryaya Navîn ava dikin. Bi vê yekê re Marsîlya bûye bajarê herî kevn ê Fransayê. Di heman demê de hinek eşîrên keltî yên galî ketin nav deverên rojhilat û bakurê Fransayê ku hêdî hêdî di navbera sedsalên 5an û 3an berî zayînê de li seranserê welatê belav dibin.

Maison Carrée perestgehek bajarê Gallo-Roman ê Nemausus (Nîmesa îro) bû û yek ji şûnwarên herî baş-parastî yên Împeratoriya Romayê ye.

Nêzîkî 390 sala b.z. Galî Brennus û leşkerên wî bi rêya Alpan ber bi Îtalyayê ve diçin ku di Şerê Allia de romayiyan têk dibin, Romayê dorpêç dikin û ji romayiyan fîdyeyan distînin. Dagirkeriya Galî dibe sedema qels bûna Roma û heya 345 sala b.z. dema ku bi Roma re peymanek aştiyê ya fermî hatiye diyarkirin, êrîşên galiyan ên li herêmê berdewam kirin. Lê Roma û Galî di sedsalên pêş de wek ji bo hev wekî dijmin dimînin û xetereya galiyan li ser Îtalyayê berdewam dike.

Nêzîkî sala 125 salê b.z. başûrê Galiyê ji aliyê romayiyan ve tê zeftkirin ku herêmê Provincia Nostra ("Parêzgeha me") binav dikin ku ev nav bi demê re di zimanê fransî de wekî Provence tê guhertin. Julius Caesar mayî ya Galiyê zeft dike û serhildana ku ji hêla serekê Galiyê Vercingetorix ve di sala 52 salê b.z. diqewime ji aliyê Julius Caesar ve tê têk birin.

Galî ji aliyê Augustus ve li parêzgehên Romayê tê dabeş kirin. Di serdema Galo-Roman de gelek bajar hatine damezrandin ku di nav de bajarê Lugdunum (Liyona îro) hebû ku wekî paytexta galiyan hatiye dîtin.

Ji sala 250an heya sala 280ê p.z. Galiya Romayê rastî krîzek tê ku sinorên wan ên kelehî gelek caran ji hêla barbaran ve rastî êrîşan tê. Lê dîsa jî rewş di nîvê pêşiya sedsala 4an de ku ji bo Galiya Romayê serdema vejîn û geşbûnê bû, baştir dibe. Di sala 312an de Împerator Konstantîn I derbasî xiristiyanî dibe. Piştre xiristiyanên ku heta wê demê dihatin çewisandin, bi lezûbez hêjmara wan li seranserê Împeratoriya Romayê zêde dibin. Lê ji destpêka sedsala 5an ve dagirkirina barbaran dîsa dest pê dike. Eşîrên Teuton ji Almanyaya îro ve Vizîgotan ku li başûrê rojava rûdiniştin, Burgundiyan li ser Geliyê Çemê Reyn û Franks (ku fransî navê xwe ji wan girtiye) ji aliyê bakur ve êrîşî herêmê dikin.

Serdema navîn a destpêkê

Berfirehbûna frenkan ji sala 481ê ve ber bi sala 870an.

Di dawiya Serdema Kevnare de, Galiya kevnar li çend padîşahiyên Almanî û herêmek Gallo-Romî ya mayî, ku wekî Padîşahiya Syagrius tê zanîn, hate dabeş kirin. Di heman demê de, Brîtanîyên Keltî ku ji rûniştgeha Anglo-Sakson a Brîtanyayê ku direvin, li beşa rojavayê Armorica bicih dibin. Di encamê de, nîvgirava Armorican hate guherandin û navê nîvgiravê wekî Brittany hate guhertin, çanda keltî hate vejandin û padîşahiyan piçûk ên serbixwe li herêmê hatin demazirandin.

Yekem rêberê ku dibe padîşahê hemû frenkan Clovis I ye ku di sala 481ê de dest bi serweriya xwe kir û di sala 486an de hêzên paşîn ên waliyên Romayê yên parêzgehê têk bir. Clovis başûrê rojava ji Vizîgot vegerand, di sala 508an de hate imad kirin û xwe wekî mîrê Almanyaya Rojava îlan kir.

Clovis I piştî hilweşîna Împeratoriya Romê yekem fetihkarê Almanan e ku ji Arianîzmê, ji Xirîstiyaniya Katolîk derdikeve. Bi vî awayî ki aliyê papatiyê ve sernavê "Keça Mezin a Dêrê" (bi fransî: La fille aînée de l'Église) li Fransayê hate dayîn û ji padîşahên Fransî re jî "Keyên Herî Xiristiyan ên Fransayê" (Rex Christianissimus) dihate gotin.

Frankan çanda xiristiyan a gallo-romî wergirt û Galiya kevnar di dawiyê wekî Francia ("Welatê Frankan") hate binavkirin. Frenkên elmanî, ji xeynî li Gauliya bakur ku li wir niştecihên Romayî kêm zêde bûn û zimanên elmanî lê derketin, zimanên romanî pejirandibûn. Clovis bajarê Parîsê wek paytexta û xanedana Merovîng ava kir lê padîşahiya wî piştî mirina wî bidawî bû. Frenkan erdê xwe bi tenê wekî milkek taybet dihesibandin û di nav mîrateyên xwe de parve dikirin, ji ber vê yekê çar keyanî ji yên Clovis wekî Parîs, Orléans, Soissons, û Rheims derketine holê. Keyên Merovîngî ên paşîn desthilatdariya şaredarên xwe yên qesrê (serokê malê) winda kirin.Yek ji şaredarê qesrê, Charles Martel, di Şerê Tours (732) de êrîşek Emewiyan a Galî têk bir û di nav padîşahiya Frankiyan de rêz û hêz wergirt. Kurê wî, Pepinê Kurt, taca Francia ji Merovîngiyên qelsbûyî girt û xanedana Karolîngiyan ava kir. Kurê Pepin, Karlê Mezin, keyaniya frenkî ji nû ve li hev kir û li seranserê Ewropaya Rojava û Ewropaya Navendî împeratoriyek mezin ava kir.

Ji aliyê Papa Leo III ve împeratorê Romaya Pîroz hate îlankirin û bi vî awayî bi awayekî jidil bi Dêra Katolîk re komeleya dîrokî ya demdirêj a hikûmeta Fransa ava kir ku Karlê Mezin hewl dide ku Împeratoriya Romaya Rojava û mezinahiya împeratoriyê ya çandî û ji nûve vejîna împeratoriyê pêk bîne. Kurê Karl, Louis I (Împeratorê 814–840), împeratoriyê yekgirtî dihêle lêbelê ev Împeratoriya Karolingiyan bi mirina wî re li ser piyan namîne. Di sala 843an de, bi Peymana Verdun re, împeratorî di navbera sê kurên Louis de hatiye dabeş kirin ku Fransaya Rojhilat dimîne ji Louisê Alman, Fransaya Navendî ji Lothair I û Fransaya Rojava jî ji Charles ê Keçel re dimîne. Fransaya Rojavayî nêzî qada ku ji hêla Fransaya nûjen ve hatiye dagir kirin û ji bo avakirina Fransaya nûjen dibe pêşenga avakirinê.

Di sedsalên 9an û 10an de ku Fransa bi berdewamî ji hêla êrişên Vîkîngan ve di xetereyê de bû, Fransa dibe dewletek ne navendî ku li welat sernav û axa esilzade bûne mîrasî û otorîteya padîşah ji sekuleriyê zêdetir dînî bû û ji ber vê yekê bandora rêveberiyê kêm dibe û bi berdewamî ji hêla esilzadeyên hêzdar ve rêveberiya welat tê pirsyarkirin. Bi vî awayî li Fransayê feodalîzm ava dibe. Bi zeman re, hinek ji vasalên padîşahan ew qasî hêzdar bibûn ku gelek caran ji bo padîşahan bûne xeternak.

Serdema Navîn a Bilind û Dereng (sedsala 10an û 15an)

Joan a Arc di Şerê Sed Salî (1337–1453) de Artêşa Fransî bi çend serketinên girîng ve dibin ku rê li ber serketina dawî vedike.

Dema ku Hugues Capet, li Duka Fransa û Kont a Parisê dibe qiralê frankan, xanedaniya karolingiyan heta sala 987an li Fransayê hikum dike. Neviyên wî Capetians, Mala Valois û Mala Bourbon - bi şer û mîrata xanedaniyan welat bi pêşketin ve ku di sala 1190an de ji aliyê Philip II yê Fransayê (Philippe Auguste) ve bi tevahî hate ragihandin, bi Padîşahiya Fransayê ve têne yek kirin. Padîşahên paşerojê qadên xwe ya rasterast ya padîşah berfireh dikin ku heya sedsala 15an zêdetirî nîvê parzemîna nûjen a Fransayê ku di nav de piraniya bakur, navend û rojavayê Fransa jî tê de ye bidest bixin. Di vê pêvajoyê de, desthilatdariya padîşah her ku diçe bêhtir bihêz dibe ku navenda padîşahiyê li ser civakek bi hiyerarşîk tê fêhmkirin ku esilzade, kesên dînî û gelan ji hev cuda dike.

Esilzadeya fransî di piraniya Seferên Xaçperestan de ji bo vegerandina gihîştina xiristiyanan ji bo Erdê Pîroz de rolekê girîng dilîzin. Siwariyên Fransî di dirêjahiya dused salên Seferên Xaçperestan de piraniya herikîna domdar a hêzdariyê pêk dianîn ku ji ber vê yekê ereban bi yekrengî xaçparêzan wekî franj bi nav dikirin. Xaçperestên Fransî zimanê fransî anîne Levantê ku dewletên xaçperestî zimanê fransî kirine zimanê bingeha dewletên xaçparêz. Siwarên fransî hem karûbarê nexweşxaneyan û hem jî di fermanên Perestgehê de piraniyê pêk dianîn. Piştre bi taybetî li seranserê Fransa gelek milkên wan hebûn û di sedsala 13an de bankerên sereke yên taca Frensî bûn, heya ku Philip IV di sala 1307an de ferman tune kir.

Ji sedsala 11an ve Mala Plantagenetan ku serwerên wîlayeta Anjou bûn, bi ser ket ku serweriya xwe li ser parêzgehên derdorê parêzgehên wekî Maine û Touraine saz bike û piştre gav bi gav "împeratoriyekî" ava kir ku ji Îngilîstanê bigire heya Pîrenees û li nîvê Fransaya nûjen serwerî kirin. Pevçûnên di navbera padîşahiya Fransa û împeratoriya Plantagenetê de sed sal berxwe dide heya ku Philip II yê Fransa di navbera salên 1202 û 1214an de piraniya erdên parzemînî yên împeratoriyê zeft dike, Înglistan û Akîtanyayê ji plantagenetan re dihêle.

Serdema nûjen a destpêkê (sedsala 15an - 1789)

Peyker a bronzî ya Louis XIV. Ku nêzîkî 1660an de ji hêla hunermendek nenas ve li Parîsê hatiye çêkirin. Peyker niha li Muzexaneya Victoria û Alberta ya Londonê ye. Louis XIV "Keyê Rojê", padîşahê mutleq ê Fransayê bû ku di dema wî de Fransa bûye hêza pêşeng a Ewropayê.

Ronesansa Fransî pêşveçûnek çandî ya balkêş û standardkirina yekem a zimanê fransî dibîne ku di pêşerojê de dibe zimanê fermî yê Fransayê û zimanê arîstokratiya Ewropayê. Di heman demê de di navbera Fransa û Mala Habsburgê de komek şerên dirêj ku wekî Şerên Îtalî têne zanîn diqewimin. Keşifên Fransî yên wekî Jacques Cartier yan jî Samuel de Champlain, ji bo Fransa erdên li Amerîkayê îdîa dikin ku rê li ber berfirehbûna împaratoriya kolonyalîst a fransî vedike. Pêşketina Protestantîzmaya li Ewropayê, Fransayê ber bi şerekî navxweyî ve dibe ku bi navê Şerên olî yên Fransî tê zanîn, di bûyera herî navdar de, bi hezaran Huguenot di komkujiya roja Ezîz Bartholomew ya 1572an de têne kuştin. Şerên Dînî bi Fermana Nantesê ya Henry IV bi dawî dibe ku hinek azadîya dînê dide Huguenotan. Leşkerên Spanî di dema Şerên Dînî de di navbera salên 1589 û 1594an de alîkariya aliyên Katolîk dikin û di sala 1597an de êrîşî bakurê Fransayê dikin ku piştî hinek pevçûnan di salên 1620 û 1630an de Spanya û Fransa di navbera salên 1635 û 1659an de vedigerin şerê tevahî. Ev şer ji bo Fransayê dibe sedema mirina 300.000 qurbaniyan.

Di bin desthilatdariya Louis XIII de, Kardînal Richelieu navendîkirina dewletê pêş xist û hêza padîşahan bi bêçekkir û di salên 1620î de hêza qiraliyetê bihêztir dike. Wî bi awayekî sîstematîk kelehên mîrên serhildêr wêran kir û bikaranîna tundûtûjiya hêzên taybet (duello, hilgirtina çekan û parastina artêşên taybet) şermezar kir. Di dawiya sala 1620an de, Richelieu "yekdestdariya hêzê ya qraliyetê" wekî doktrîn ava kir.

Piştî Brîtanya Mezin di sedsala 18an de, ji sedsala 16an heya sedsala 19an, Fransa ji% 11e bazirganiya xulamên transatlantîkê berpirsiyar bû. Dema ku dewletê di salên 1630an de dest bi pejirandina pratîkê bi patenta nameyan kir, Louis XIII tenê di sala 1642an ku sala paşîn a serweriya bû bê destûr bi gelemperî wekê fermî dise meriyetê. Di nîvê sedsala 18an de, Nantes dibe bendera bingehîn a tevlêbûyî.

Di dema hindikahiya Louis XIV û padîşahiya keybanû Anne û Kardînal Mazarin de, serdemek serhildanên ku bi navê Fronde tê zanîn li Fransayê qewimî. Ev serhildan ji hêla feodalên mezin û dadgehên serdest ve wekî bertekek li hember rabûna hêza mutleq a qraliyetê li Fransayê hate meşandin.

Padîşahî di sedsala 17an û serweriya Louis XIV (1643-1715) de digihîje lûtkeya xwe ya herî bilind. Bi bihêz bûna feodalan a di qesra Versayê de re kariyera wî ya leşkerî biser dikeve. Qiralê rojê ku bi gelek şeran tê bîranîn, bi nav Keyê Rojê Fransayê dike hêzek pêşeng a ewropî. Fransa dibe welatê herî qerebalix ê Ewropayê û xwedî bandorek mezin li ser siyaset, aborî û çanda ewropî bû. Zimanê fransî di dîplomasî, zanist, edebiyat û karûbarên navneteweyî de zimanê herî zêde tê bikaranîn û heta sedsala 20an jî wisa dimîne. Di dema serweriya wî de, Fransa kontrola kolonyal li ser gelek deverên derveyî li Amerîka, Afrîka û Asyayê digire. Di sala 1685an de Louis XIV fermana Nantes betal dike ku bi hezaran Huguenot neçar dimînin ku sirgûn bibin û Code Noir çarçoveyek qanûnî ji bo koletiyê û derxistina cihûyan a ji koloniyên fransî peyda dike.

Şerên di bin serweriya Louis XV (1715–1774) de Fransa piştî têkçûna xwe yê di Şerê Heft Salan de (1756–1763) Fransaya Nû û piraniya erdên xwe yên hindî winda kir. Lê di heman demê de, axa Fransayê ya ewropî bi destxistinên girîng ên wekî Lorraine (1766) û Corsica (1770) mezin dibe. Padîşahê ne hezkirî Louis XV desthilatdariya wî ya lawaz, biryarên wî yên nebaş ên aborî, siyasî û leşkerî û her weha keyfûseysarana wî yê li qesra wî monarşiyê bêrûmet dike ku 15 sal piştî mirina wî dibe sedema Şoreşa Fransayê.

Louis XVI (1774–1793) bi awayekî diyar bi dirav, fîlo û leşkeran piştgirî da amerîkîyan û alîkariya wan dike ku serxwebûna li hemberî Brîtanya Mezin bi dest bixin. Fransa tola xwe hildide lê ew qas dirav xerc dike ku hikûmet berbi îflasê ve diçe ev yek dibe faktorek ku gel beşdarî Şoreşa Fransayê dibin. Qismek ji ronakbariyê di derdorên ronakbîrên fransî de qewimîn û serkeftin û îcadên zanistî yên mezin ên wekî vedîtina oksîjenê (1778) û yekem balona hewaya germ ku rêwiyan hildigirt (1783) ku ji hêla zanyarên fransî ve hatin bidestxistin. Lêgerînên Fransî yên wekî Bougainville û Lapérouse, bi seferên deryayî yên li çaraliyê cîhanê beşdarî seferên keşfê yên zanistî dibin. Felsefeya Ronahiyê ku tê de aqil wekî çavkaniya bingehîn a meşrûiyetê hate pejirandin, hêz û piştgiriya monarşiyê têk bir û ji bo Şoreşa Fransayê dibe yek faktorên bingehîn.

Şoreşa Franseyê (1789–1799)

Serhildana bi navê Bahoza Bastille ku di 14 tîrmeh sala 1789an de pêk hatiye bûyera herî sembolîk a Şoreşa Fransayê bû.

Fransa bi pirsgirêkên darayî re rû bi rû dimîne ku padîşah Louis XVI di gulana sala 1789an de gazî Estates-General (komkirina sê padîşahiyên herêmê) kir ku çareseriyên ji bo hikûmeta xwe pêşniyar bike. Ji ber ku ew ketibû tengasiyê, nûnerên Milkên Sêyem, Meclîsek Neteweyî ava kirin ku nîşana serekeyê derketina Şoreşa Frensayê ye. Ji tirsa ku padîşah Meclîsa Neteweyî ya nû avakirî bitepisîne, serhildêran di 14yê tîrmeha sala 1789an de êrîşî Bastille kirin. Ev roja serhildana di 14 îlonê de wekî Roja Neteweyî ya Fransayê hatiye binavkirin.

Di destpêka tebaxa sala 1789an de, Meclîsa Damezrîner a Neteweyî îmtiyazên esilzadeyê yên wekî koletiya kesane û mafên nêçîrê ya taybetî betal kir. Bi Danezana Mafên Mirov û Hemwelatiyê (27 Tebax 1789), Fransa mafên bingehîn ji bo mêran ava kir. Daxuyaniyê "mafên mirovan ên xwezayî û bêsînor" ên "azadî, milk, ewlekarî û berxwedana li dijî zilmê" dipejirîne. Azadiya axaftin û çapemeniyê hat îlankirin û girtinên kêfî hatin qedexekirin. Banga tinekirina îmtiyazên arîstokratî hate kirin, azadî û mafên wekhev ji bo hemî mirovan hate ragihandin û gihîştina kargehên giştî li ser bingeha jêhatîbûnê hate dayîn ne ji dayik bûnê. Di mijdara sala 1789an de, Meclîsê biryar da ku hemî milkên Dêra Katolîk ku xwedan axa herî mezin a welêt bû, wekî axa neteweyî îlan bike û bifroşe. Vê yekê gelek nerazîbûn li beşên Fransayê zêde kir ku di pêşerojê dibe sedema derketina şerê navxweyî. Dema ku Padîşah Louis XVI hêj jî di nav nifûsê de populer bû, firîna wî ya karesatbar berbi Varennes (Hezîran 1791) diyar dibû ku gotegotên ku wî hêviyên xwe yên rizgariya siyasî bi perspektîfên dagirkirina biyanî ve girêdida, rast dikir. Bêbaweriya ji bo wî di gel de qas kûr dibe ku her diçe îhtimala hilweşandina padîşahiyê û avakirina komarê zêde dibe.

Di Daxuyaniya Tebaxa sala 1791an a Pillnitz de, Împeratorê Awistiryayê û Qiralê Prûsyayê tehdîd kirin ku ewê padîşahê fransî bi zorê vegerînin. Di îlona sala 1791an de, Meclîsa Damezrîner a Neteweyî padîşah Louis XVI neçar kir ku Destûra Bingehîn a 1791ê ya Fransî qebûl bike ku bi vî rengî monarşiya mitleq a fransî veguherand monarşiyek destûrî. Di Meclîsa Zagonsaz a nû ya damezrandî de (Cotmeh 1791) dijminatî di navbera komeke ku paşê jê re "Girondins" tê gotin, pêş ket û kûr bû ku kesên ku alîgirê şerê bi Awistirya û Prûsyayê re bûn û komeke ku paşê jê re "Montagnards" an "Jakobin" tê gotin, li dijî şerekî wiha derdiketin. Lêbelê piraniya Meclîsê di sala 1792an de şerek bi Awistirya û Prûsya re wekî şansek ji bo zêdekirina populerbûna hikûmeta şoreşger dît û fikirîn ku şerek weha dikare bi ser bikeve û ji ber vê yekê di 20ê avrêla sala 1792an de li Awistiryayê şer ragihand.

Di 10ê tebaxa sala 1792an de qerebalixek bi hêrs gef li qesra qiral Louis XVI dixwe ku qiral xwe li Meclîsa Zagonsaz vedişêre. Piştre Artêşa Prûsya di tebaxa sala 1792an de Fransayê dagir dike. Di destpêka îlonê de, Parîsiyên ku ji Artêşa Prûsya ku Verdun dagir dikin û serhildanên dij-şoreşger ên li rojavayê Fransayê aciz dibin, di navbera 1000 û 1500 girtiyan bi serdegirtina girtîgehên Parîsê de di girtîgehan qetil dikin. Ligel hemî hewldanan Meclîs û Konseya Bajêr a Parîsê nekarîn wê xwînrijandinê rawestînin. Konvansiyona Neteweyî ku di hilbijartinên yekem de di bin dengdana gerdûnî ya mêr de hate hilbijartin, di 20ê îlona sala 1792an de kete cihê Meclisa Zagonsaz û di 21ê îlonê de bi îlankirina Komara Yekem a Fransa re monarşî betal erkên konvansiyonê hate betalkirin. Qiralê berê Louis XVI di çileya sala 1793an de ji ber xiyanetê cezayê mirinê lê hate birîn û bi giyotînê hate kuştin. Fransa di mijdara sala 1792an de li dijî Brîtanyaya Mezin û Komara Holendayê şer radigihîne û di adara sala 1793an de jî li dijî Spanyayê şer radigihîne. Di bihara sala 1793an de, Awistirya û Prûsyayê Fransa dagir kirin ku di meha adarê de Fransayê "komara bira" li "Komara Mainz" ava kir û di bin kontrola xwe de girt.

Di heman demê de di adara sala 1793an de şerê navxweyî yê Vendéeyê li dijî Parîsê dest pê dike ku Destûra Medenî ya Ruhanî ya 1790an ve û leşkeriya mecbûrî ku di destpêka sala 1793an de hatibû derxistin, şer diqewime. Li deverên din ên Fransayê jî serhildan çêdibû. Di Konvansiyona Neteweyî de dijminatiya fraksiyonalîst ku ji cotmeha sala 1791an vir ve derdikeve, bi koma 'Girondins' re, di 2ê hezîrana sala 1793an de neçar ma ku îstifa bike û ji konvansiyonê derkeve. Dij-şoreşa ku di adara sala 1793an de li Vendée dest pê dike, heya tîrmehê li bajarên wekî Brittanî, Normandî, Bordeaux, Marsîlya, Toulon û Liyon belav dibe. Hikûmeta Konvansiyona Parîsê di navbera cotmeh û kanûna sala 1793an de bi tedbîrên hovane karî piraniya serhildanên navxweyî, bi ligel ku bi dehhezaran kesan jiyana xwe ji dest didin, ditepisîne. Hinek dîroknas tînin ziman ku şerê navxweyî heta sala 1796 dewam kiriye û dibe ku 450.000 kes jiyana xwe ji dest bidin. Di dawiya sala 1793sm de hevalbend ji Fransayê hatin derxistin. Fransa di sibata sala 1794an de koletiya li koloniyên xwe yên amerîkî betal kir lê disa di pêşerojê de koletiyê ji nû ve dide destpêkirin.

Nakokiyên siyasî û dijminatiya di Konvansiyona Neteweyî ya di navbera cotmeha sala 1793 û tîrmeha sala 1794an de gihîştiye asteke nedîtî, di encamê de bi dehan endamên peymanê bi îdama giyotînê hatine mehkûmkirin. Di vê navberê de, şerên derve yên Fransaya di sala 1794an de, wek mînak li Belçîkayê, giran dibû. Di sala 1795an de, xuya bû ku hikûmet li hember daxwaz û hewcedariyên çînên jêrîn ên di derbarê azadiya dînî (Katolîk) û dabeşkirina wekhev a xwarinê de vedigere xemsariyê. Heya sala 1799an, siyasetmedaran, ji xeynî îcadkirina pergaleke nû ya parlemanî ('Dîrektor'), xwe bi dûrxistina xelkê ji katolîk û royalîzmê mijûl dikirin.

Napoleon û sedsala 19an (1799-1914)

Napoleon, Împeratorê fransiyan ku li seranserê Ewropayê împeratoriyeke mezin ava kiriye.

Împeratoriya yekem (şîna ronahî) û Împaratoriya duyemîn (şîna tarî) împeratoriyên kolonyal a Fransayê ne.

Napoleon Bonaparte di sala 1799an de desthilatdariya komarê werdigire û dibe konsulê yekem û paşê jî Împeratorê Împeratoriya Fransayê (1804–1814; 1815). Wekî berdewamiya şerên ku ji hêla padîşahên ewropî ve li dijî komara Fransa hate ragihandin, guherandina komên Hevbendiyên Ewropî şer li ser Împeratoriya Napoleon ragihandin. Artêşên wan piraniya parzemîna Ewropayê bi serketinên bilez ên wekî şerên Jena-Auerstadt yan jî Austerlitz zeft kirin. Endamên malbata Bonaparte li hinek qiraliyetên nû hatine damezrandin wekî padîşah hatine tayîn kirin.

Ev serketin dibin sedema berbelavbûna îdeal û reformên şoreşgerî yên fransî li seranserê cîhanê, wek pergala metrîk, Qanûna Napoleon û Danezana Mafên Mirovan. Di hezîrana sala 1812an de, Napoleon êrîşî Rûsyayê kir û digihîje Moskoyê. Paşê artêşa wî ji ber pirsgirêkên dabînkirinê, nexweşî, êrîşên Rûsyayê û di dawiyê de jî di mehên zivistanê de belav dibe. Piştî sefera rûsî ku dibe sedema felaketê û serhildana padîşahiyên ewropî li dijî desthilatdariya wî, Napoleon têk diçe û padîşahiya Bourbon tê vegerandin. Nêzîkî milyonek fransî di dema Şerên Napolyon de dimirin. Piştî vegera wî ya kurt ji sirgûnê, Napoleon di dawiyê de di sala 1815an de di Şerê Waterloo de têk diçe û bi sînorên destûrî yên nû, padîşahî ji nû ve hate damezrandin (1815-1830).

Xanedaniya Bourbon a bêgramî bi Şoreşa tîrmehê ya 1830an ku Monarşiya tîrmehê ya destûrî ava dike, hate hilweşandin. Di vê salê de leşkerên fransî dest bi bidestxistina Cezayirê kirin û yekem hebûna kolonyala li Afrîkayê ji dema ku Napoleon di sala 1798an de dest pê kir, li Misrê damezrand. Rakirina koletiyê û danasîna mafê dengdanê ya gerdûnî ya mêran ku di dema Şoreşa Fransî de bi kurtî hate pejirandin, di sala 1848 de ji nû ve hate pejirandin. Di sala 1852an de, serokê Komara Fransayê, Louis-Napoléon Bonaparte, biraziyê Napoleon I, wekî împeratorê Împeratoriya Duyem, wekî Napoleon III hate ragihandin. Wî destwerdanên fransî li derveyî welat zêde kir, nemaze li Krîm, Meksîk û Îtalya ku di encamê de Duka Savoy û wîlayeta Nice hate bidestxistin ku di wê demê beşek ji Padîşahiya Sardînyayê bûn. Napoleon III piştî têkçûna di Şerê Franko-Prusyaya sala 1870an de hate rûxandin û rejîma wî bi Komara Sêyemîn hate guhertin. Di sala 1875an de dagirkirina Fransa ya Cezayîrê temam dibe û nêzîkî 825.000 cezayîrî ji ber birçîbûnê, nexweşî û tundûtûjiyê hatin kuştin.

Fransa ji destpêka sedsala 17an ve, bi cûrbecûr xwedan milkên kolonyal bû lê di sedsalên 19an û 20an de, împeratoriya wê ya kolonyal a gerdûnî ya li derveyî welat bi awayekî mezin berfireh dibe û pişt Împeratoriya Brîtanî dibe duyem-mezintirîn împeratoriya li cîhanê. Tevlî metropolê Fransayê, tevahiya axa di bin serweriya Fransayê de di salên 1920 û 1930an de digihîje 13 milyon kîlomêtre çargoşeyê ku ji %8.6 ji axa cîhanê pêk dihat. Serdema ku bi navê Belle Époque tê zanîn, destpêka sedsalê de serdemek bû ku bi xweşbînî, aştiya herêmî, bextewariya aborî û nûjeniyên teknolojî, zanistî û çandî ve girêdayî ye, hate destpêkirin. Di sala 1905an de sekuleriya dewletê bi fermî hate damezrandin.

Destpêka nîvê sedsala 20an (1914-1946)

Fransî Poilus di sala 1917an de, di dema Şerê Cîhanê yê Yekem de, bi ala xwe yên şer re.

Fransa ji hêla Almanyayê ve hate dagir kirin û ji hêla Brîtanya Mezin ve hate parastin ku di tebaxa sala 1914an de Şerê Cîhanê yê Yekem dest pê dike. Almanya li bakurê rojhilat herêmek pîşesazî ya dewlemend dagir dike. Fransa û hevalbendên Fransayê li hember hêzên navendî bi berdîleke giran a mirovî û maddî bi ser dikevin. Di Şerê Cîhanê yê Yekem 1.4 milyon leşkerên fransî dimirin ku ji %4 ji nifûsa Fransayê ye.

Di navbera ji %27 û 30 leşkerên ku ji sala 1912an heta 1915an dibine leşker, hatine kuştin. Salên navberê bi tengezariyên navneteweyî yên dijwar û cûrbecûr reformên civakî yên ku ji hêla hikûmeta Eniya Gel ve hatin destnîşan kirin (betlaneya salane, rojên xebatê yên heşt saetan, jin di hukûmetê de) hatin qebûlkirin.

Di sala 1940an de Fransa hate dagirkirin û bi lezûbez li hemberî Almanyaya Nazî yê têk diçe. Fransa li bakur herêmek dagirkeriya Alman, li başûrê rojhilat herêmek dagirkirina îtalî û herêmek nedagîrkirî, mayîna Fransayê ku ji axa metropolê ya başûrê Fransa (du-pêncên metropolê Fransaya beriya şer) û Împeratoriya Fransî ku du parêzgerên Tûnisa Fransî û Fasa Fransî û Cezayira Fransî dihewand; hikumeta Vichy, rejîmeke otorîter a nû avabûye û bi Almanyayê re hevkariyê dike ku li ser xaka nedagîrkirî hikum dikir. Fransaya Azad, ji aliyê hikûmeta-sirgûnkirî bi serokatiya Charles de Gaulle, li Londonê hate damezrandin.

Ji sala 1942 heta sala 1944an nêzîkî 160.000 hemwelatiyên fransî ku di nav wan de derdora 75.000 cihû hebûn, hatin sirgûnkirinê kampên mirinê û kampên komkirinê yên li Almanya û Polonyaya dagirkirî. Di îlona sala 1943an de Korsîka yekem xaka metropolê ya fransî bû ku xwe ji Axis rizgar kir. Di 6ê hezîrana sala 1944an de, Hevalbendan Normandiya û di tebaxê de jî Provence dagir kirin. Di sala paşîn de Hevalbend û Berxwedana Fransî bi serketî li hemberî hêzên Axis biserketin û serweriya Fransa bi damezrandina Hikûmeta Demkî ya Komara Fransa (GPRF) hate vegerandin. Ev hikûmeta demkî ku ji hêla de Gaulle ve hatî damezrandin, armanc ew bû ku şerê li dijî Almanyayê berdewam bike û hevkarên Almanyayê ji kar dûr bixe. Her wiha çend reformên girîng jî kirin ku di nav de destûra dengdanê ji jinan re hat dayîn û avakirina sîstema ewlekariya civakî hebûn.

Serdema hevdem (1946–serdema nûjen)

Charles de Gaulle, lehengê Şerê Cîhanê yê Yekem, rêberê fransiyên azad di dema Şerê Cîhanê yê Duyem de û Serokê Fransayê.

GPRF zemînek ji bo nîzamek destûrî ya nû danî ku di encamê de Komara Çarem (1946–1958) mezinbûnek aborî ya berbiçav dibîne. Fransa yek ji endamên damezrîner ên NATOyê ye. Fransa hewl da ku kontrola Hindistana Fransî ji nû ve bi dest bixe lê di sala 1954an de di Şerê Dien Bien Phu de ji li hemberî Viet Minh tê têkbirin. Piştî çend mehan Fransa li Cezayîrê bi pevçûnek din a dij-kolonyalîst re rû bi rû ma ku piştre wekî parçeyek bingehîn a Fransa û warê zêdetirî milyonek rûniştvanên ewropî hate dîtin. Di dema pevçûnê de, fransiyan bi awayekî sîstematîk îşkence û zordarî bikar anîn ku di nav de kuştinên bê daraz ji bo kontrolkirina Cezayirê hebû. Vê pevçûnê welat hilweşand û dibe sedema derbeyek û şerê navxweyî yê li Fransayê.

Di dema krîza gulana sala 1958an de Komara Çarem a lawaz û bêhedarî rê da Komara Pêncem ku tê de serokatiyek bihêz hebû. Di hewlên paşîn de, dema ji bo bidawîkirina Şerê Cezayirê gav bavêje, Charles de Gaulle karî ku welat bi hev re bihêle. Şer bi Peymana Évian di sala 1962an de ku dibe sedema serxwebûna Cezayirê bi dawî dibe. Serxwebûna Cezayîrê bi berdêlên giran hat ku nêzîkî milyonek cezayîrî mirin û zêdetirî 2 milyon cezayîrî jicihwarên xwe dibin. Nêzîkî yek mîlyon Pied-Noirs û Harkis piştî serxwebûnê ji Cezayîrê reviyan Fransayê.

De Gaulle di çarçoveya Şerê Sar de li hemberî blokên rojava û rojhilat polîtîkaya xwe yê “serxwebûna neteweyî” meşand. Ji bo vê yekê wî ji fermandariya NATO ya yekbûyî ya leşkerî vekişî (dema ku di nav hevalbendiya NATOyê de ma), bernameyek pêşkevtina atomî da destpêkirin û Fransayê dike hêza nukleerî ya çarem a cîhanê. Wî têkiliyên dilsoz ên franko-almanî vegerandin ku di navbera deverên bandor ên amerîkî û sovyetê de hevsengiyek ewropî ava bike. Lêbelê ew li dijî her pêşkevtina ewropayek ser-neteweyî bû û alîgirê ewropayek neteweyên serwer bû. Piştî rêzek xwepêşandanên sala 1968an li seranserê cîhanê, serhildana gulana 1968an bandorek mezin ê civakî derdixe holê. Dema ku li Fransayê îdealek ehlaqî ya kevneperest (dîn, welatparêzî, rêzgirtina ji desthilatdariyê re) ber bi îdealek exlaqî ya lîberaltir ve (laîkparêzî, ferdperestî, şoreşa zayendî) veguherî, ev yek dibe xaleke guhertinê. Her çend serhildan têkçûnek siyasî be jî (ji ber ku partiya gaullîst ji berê hinek bihêztir derket holê) di navbera gelê fransî û de Gaulle de ku piştî demek kurt îstifaya xwe radigihîne, perçebûnek pêk tê.

Di serdema post-gaullîstan de, Fransa wekî yek ji aboriyên herî pêşketiya li cîhanê ma lê bi gelek kirîzên aborî re rû bi rû dimîne ku di encamê de rêjeyên bilind ên bêkariyê û zêdebûna deynên giştî li welat diqewime. Di dawiya sedsala 20an û destpêka sedsala 21an de, Fransa di pêşketina Yekîtiya Ewropayê ya ser-neteweyî de bû, nemaze bi îmzekirina Peymana Maastricht (ku Yekîtiya Ewropayê tê avakirin) di sala 1992an de, di sala 1999an de Herêma Euroyê ava kir û di sala 2007an de Peymana Lîzbonê îmze dike. Fransa jî gav bi gav lê bi tevahî ji nû ve entegreyî NATOyê dibe û ji wê demê ve beşdarî piraniya şerên ku ji hêla NATOyê ve têne piştgirî kirin, dibe.

Piştî êrîşên çileya sala 2015an ku ji aliyê terorîstên îslamîst ve hatin kirin, li seranserê Fransayê meşên hatin organîzekirin ku ev bûye mezintirîn mîtînga gel a di dîroka Fransayê de.

Ji sedsala 19an vir ve, Fransa malavaniya gelek koçber dike. Ev bi piranî ji mêrên biyanî yên ku ji welatên katolîk ên ewropî bûn ku bi gelemperî ku dema xebatên wan xilas dibûn vedigeriyan welatên xwe. Di salên 1970î de Fransa bi krîzek aborî re rû bi rû ma û destûr da ku koçberên nû (bi piranî ji Mexribê) bi malbatên xwe re bi domdarî li Fransayê bi cih bibin û bibim hemwelatê fransî. Di encamê de bi sed hezaran misilman (bi taybetî li bajarên mezin) di xaniyên giştî yên yarmetîdar de dijîn û ji rêjeyên pir bilind ên bêkariyê dikişînin. Di heman demê de Fransa dev ji asîmîlasyona koçberan berda û li wir ji wan hate xwestin ku li gorî nirxên kevneşopî û normên çandî yên fransî tevbigerin. Di heman demê de koçber hatin teşwîq kirin ku çand û kevneşopiyên xwe yên cihêreng biparêzin û bi tenê entegreyê sîstema welat bibin.

Ji sala 1995an vir ve ku di sala 1995an de êrîşên bombeyî yên li Metro û RERê yên Parîsê pêk hatin, Fransa bi awayekî demdemî ji aliyê rêxistinên îslamîst ve bûye armanc. Bi taybetî êrîşa Charlie Hebdo di çileya sala 2015an de li Fransayê pêk hatiye ku li dijî êrîşê yek mezintirîn mîtîngên gel a di dîroka Fransayê de, ku nêzîkî 4.4 milyon kes komê qadan kir hatiye lidarxistin. Êrîşên Parîsê yên mijdara sala 2015an ku dibe sedema mirina 130 kesan, êrîşa herî kujer a li ser axa Fransa ji Şerê Cîhanê yê Duyem ve û ji dema teqîna trêna Madrîdê ku di sala 2004an de pêk hatiye, êrîşa herî kujerê li Yekîtiya Ewropayê ye. Her wiha di sala 2016an de êrîşa ku bargirê li bajarê Nice ku li dijî pîrozbahiyên Roja Bastille pêk tê dibe sedema mirina 87 kesan. Operasyona Chammalê ku hewldanên leşkerî yên Fransa ji bo kontrolkirina DAIŞê ye, di navbera salên 2014 û 2015an de zêdetirî 1000 çekdarên DAIŞê hatin kuştin.

Erdnîgari

Piraniya ax û nifûsa Fransa li Ewropaya Rojava ye ku wekî Metropolitan France hatiye binavkirin ku axa sereke ya welêt ji siyasetên cûrbecûr ên derveyî welêt cuda bike. Fransa li aliyê bakur bi Deryaya Bakur, aliyê bakurê rojava Kanala înglîzî, li rojava bi Okyanûsa Atlantîk û li başûrê rojhilat bi Deryaya Navîn re sinorên xwe parvedike.

Welatê cîranên li parzemîna Ewropayê Belçîka, Lûksembûrg, Almanya, Swîsre, Îtalya, Monako, Spanya, Andorra ye.

Ji xeynî parzemîna Ewropa erdê Fransayê li parzemînên din jî hene ku di nav de Karîbîkan wek mînak Saint-Martin, li Başûrê Amerîkayê Guayanaya Fransî, li qeraxên Bakurê Amerîkayê, li Okyanûsa Hindê û li Okyanûsyayê herêm û welatên ku girêdayî Fransayê ne hene.

Erdnîgariya xwezayî

Loire li Montsoreau, Geliyê Loire.

Fransa ji Derya Navîn heta Deryaya Bakur û ji Reynê heta Atlantîkê dirêj dibe. Ew bi Brîtanyaya Mezin, Belçîka, Lûksembûrg, Almanya, Swîsre, Îtalya, Monako, Andorra û Spanyayê tê hevsînorkirin. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi Brezîl, Sûrînam û Holendayê re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika Ewropaya Rojava (la métropole), Fransa ji herêmên Amerîkaya Bakur, Karibîk, Amerîkaya Başûr, Okyanûsa Hindî, Okyanûsa Pasîfîk û Antarktîk (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, Pyrenees li başûr û Alpê li başûr, Pyrenees li bakur û li rojavayê rojhilat bi Ewropa lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve Qafkas), Mont Blanc, 4 810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî Navenda Massif û Vosges hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di tîrmeha 2018an de wekî Mîrateya Mîrateya Cîhanê hat destnîşankirin.

Fransa di navbera çar pergalên çem yên mezin de dabeş dibe ku sê ji wan diherikin Atlantîkê. Çem li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe navenda welêt.

Dabeşkirina îdarî

Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]

Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:

• 27 herêm (herêm), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre Herêmên Fransa.
• 101 beş (departements). Binêre Wezareta Fransa.
• 335 navçeyên (navçe). Binêre Navçeya Fransa.
• 2 054 Kanton (kanton), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre Kantonên Fransa.
• 36 658 komûns (komunan). Binêre Şaredariyên Fransî.
• 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (préfet de région), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla prefekt (préfet), ku ji hêla hikûmet ve hatî tayîn kirin (wekhev walî) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (sous-préfet) ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek navçe di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li Parîs, du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî "asayî" ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (préfet de police), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de fermandarê sivîl li Parîsê herêma sivîl (zone de défense de Paris). Prefektê polîs jî li beşên Hauts-de-Seine, Seine-Saint-Denis û Val-de-Marne wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve conseil Régional û conseil général wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê président du conseil régional ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî Meclîsa wîlayetê) û meclîsa daîreyê ji aliyê président du conseil général ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (konseil şaredariyê) û şaredar (maire) ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar Dezgehên derveyî berê Koloniyên Fransî ne ku ji 1946 de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (metropole). Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. herêmên îdarî yên derveyî herêmên girêdayî ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî welatî ne. Piraniya wan ewro bikar tînin, ji bilî Polinezyaya Fransî, Kaledonyaya Nû û Giravên Wales û Futuna yên ku pereyê wan, Franka CFP hene. Fransa di heman demê de di Okyanûsa Hindî de çend giravên neniştecî yên bi navê Îles Éparses kontrol dike, ku ligel Adélieland, îdiaya Fransa ya Antarctica, Zimanê fransî pêk tînin. Herêmên Başûr.

Herêmên Fransayê

 Gotara bingehîn: Herêmên Fransayê

Hauts-de-
France

Normandî

Île-de-
France

Grand Est

Bourgogne-
Franche-
Comté

Centre-
Val de Loire

Pays de
la Loire

Bretanya

Nouvelle-
Aquitaine

Auvergne-
Rhône-Alpes

Oksîtanya

Provence-
Alpes-
Côte d'Azur

Korsîka

Guyanaya Fransî

Guadeloupe

Martinique

Mayotte

Réunion

Belçîka

Lûksembûrg

Almanya

Swîsre

Îtalya

Keyaniya Yekbûyî

Andorra

Brezîl

Sûrînam

Spanya

La Manche

Kendava
Gaskonyayê

Deryaya
Lîguryayî

Deryaya
Navîn

Ji sala 2016an ve, Fransa ji 18 herêman (bi fransî: région) pêk tê. Régions yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek département, Arrondissement, Cantone û Commune tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

Heremên kevn

Ji sala 1956an heta 1ê çileya 2016an, Fransa ji 26 herêman pêk hatibû. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî bûn, yek girava Korsîka bû, û çar jî navçeyên ser deryayî bûn.

Alsace Aquitaine Auvergne Basse-Normandie Bourgogne Bretagne Centre Champagne-Ardenne Korsîka (statuya taybetî) Franche-Comté Haute-Normandie

Île-de-France Languedoc-Roussillon Limousin Lorraine Midi-Pyrénées Nord-Pas de Calais Pays de la Loire Picardie Poitou-Charentes Provence-Alpes-Côte d'Azur (PACA) Rhône-Alpes

• Herêmên li ser deryayê jî ev in:

23 Guadeloupe 24 Martinique 25 Guyanaya Fransî 26 Réunion

Siyaset

Dewlet û siyaset

Navê Destûra ya niha ya Fransayê Komara Pêncem ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona birêvebir li hember qanûndanêr xurt kir û diyar dike ku Serokkomar dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50 detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar Serokwezîr û wezîrên din tayîn dike, fermandarê bilind yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina çekên navokî. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamenê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlamena Fransayê ji du odeyan, Meclisa Neteweyî (les députés de l'Assemblée nationale) û Senato (Sénat) , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclîsa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (les senators) li Senata (Sénat) her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya "hilbijartinên parlamanî yên 2017an" bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora Partiya Sosyalîst û rastgir li dora RPR û şûngirê wê UMP. Partiya rastgira tund FN (Eniya Neteweyî "bêtir qanûn û nîzam" û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15  dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di gulana 2012 de, sosyalîst François Hollande piştî Nicola Sarkozy bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema Komara Pêncem de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de. Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin.

Parastin

Serfermandarê Bilind yê berevaniya Fransî Serokê Komarê ye. Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

• Hêzên Çekdar ên Fransa (Forces armées françaises), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (le Chef d'état-major des armées), ku Hikûmet Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
• Karên Materyalên Parastinê (Direction Générale de l'Armement)
• Rêvebiriya Parastinê (Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê)

Fransî hêza parastinê ji çar şaxên parastinê armé (Armée de Terre), derya (Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , hêza esmanî (Armée de l'Air) û cendirme (Cendirme Nationale). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (Service de Santé des Armées) û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (Service des Essences des Armées) pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347 903 leşkerên li ser erka çalak û 81 229 karkerên sivîla (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene. Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku çekên navokî bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser Projeya Manhattan xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên navokî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di 1960 de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayirê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.

Lejyona Biyaniyan a Fransî ji aliyê keyê Louis Philippe ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman mercên yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayirê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa..

Artêşa Fransa

Hêzên deryayî bi FAMAS di destan de dimeşin

• Yekîneyên şer: 70 tabûr, her wiha 2 tabûr di Tûgaya Frensî-Almanî
• Yekîneya parastinê: 18 tabûrs

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131 039 leşkeran pêk tê.

Deryayî

• Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
• Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
• Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
• Hêzên piyade yên deryayî: 1 700 leşker

Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44 595 leşker û deryavanan pêk tê.

Hêza Hewayî

Pêşandana hewayî li Parîsê di Roja Neteweyî

• Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2 300 leşker
• Hêzên hewayî: 310 balafir, 5 900 leşker
• Balafirên veguhestinê: 100 balafir
• Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5 300 leşker

Cendirme

Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la Polîsê Neteweyî heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên îtalî Carabinieri û spanyolî Guardia Civil ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1 124 qereqolên cendirmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polîsê çemî, 26 9 nobedarên polîsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 squadrons pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105 hezar karmend bûn. Ji van 103 000 leşker û 2 000 jî karmendên sivîl bûn.

Xizmeta tenduristiyê

Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî.

Xizmeta bijîjkî, service de santé, şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

• 9 nexweşxaneyên hînkirinê
• 1 navenda tenduristiyê
• 2 dibistan
• 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12 431 kesan pêk tê û ji wan 7 559 leşker in.

Xizmeta sotemeniyê

Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2 444 kesan pêk tê û ji wan 1 255 personelên leşkerî ne.

Têkiliyên Navneteweyî

 Gotara bingehîn: Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa

Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand Swîsre hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyem a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê Amerîka jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî Şerê Cîhanî yê Duyem, Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên Encûmena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî, endamê G7 û herwiha endamê damezrîner ên NATO, OECD û Ewropa ye. Yekîtî.

Rêxistinên navneteweyî

Fransa di nav yên din de endam e:

• OECD
• Yekîtiya Ewropayê
• NATO
• Hevkariya Schengen
• Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê
• Konseya Ewropayê
• Yekîtiya Latînî
• G7

Demografîk

Lyon piştî paytext Parîsê duyem bajarê herî mezin ê Fransayê ye.

Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir veguhertina demografîk derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. Lê di sedsala 19an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî Şerê Cîhanê yê Yekem, di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî Şerê Cîhanî yê Duyem, xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re "le Baby Boom" ("baby boomen" tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

Bajarên mezin

Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):

1. Parîs 12,3 mîlyon
2. Lyon 2,3 mîlyon
3. Marsîlya + Aix-en-Provence 1,7 mîlyon
4. Toulouse 1,3 mîlyon
5. Piçûk 1,2 mîlyon
6. Bordeaux 1,1 mîlyon
7. Nice 1 mîlyon
8. Nantes 0,9 mîlyon
9. Strasbourg 0,8 mîlyon
10. Rennes 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in: Ajaccio, Amiens, Angers, Bastia, Besançon, Brest, Caen, Cannes, Clermont-Ferrand, Dijon, Grenoble, Le Havre, Lens, Limoges, Metz, Montpellier, Nancy, Nîmes, Orléans, Pau, Perpignan, Poitiers, Reims, Rouen, Saint-Étienne, Toulon, Tur.

Binêre jî: Kategorî:Lîsteya bajarên Fransa

Ziman

Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.

 Gotara bingehîn: Zimanê Fransî

Nifûsê Fransayê di 1ê kanûna paşîn 2008an de yên bi welatên ser deryayî ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin. Ew ji Almanyayê şunda duyem mezintir welata Yekitiyê Ewropayê ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye. Zimanên herêmî yên girîng ev in, Oksîtanî (Provensal), Korsîkî, Franko-Provensal, Bretonî, Ketelanî, Baskî, Holendî (Flamî) û Alsatî (zaravayê almanî). zimanê koçberan ya herî mezin erebî ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî Erebî Maghre tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr Zimanên Polînezî, Zimanên Arawak an Zimanên Krêolî tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye. Di gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, inglîzî bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90  xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar Spanî, Almanî an Îtalî dixwînin. Wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyem a herî gelemperî ye.

Dîn

 Gotara bingehîn: Dêra Katolîk a Romayî li Fransa

Di sala 2009 de ji sedî 64 ji nifûsê Katolîk, ji sedî 4 Misilman, ji sedî 3  Protestan bûn.

Ji sala 1905an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku azadiya olan nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, jiyana rahîb pêş ket û katedralên sedsalên navîn yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanênbiransî (Huguenot) bi Edîktê Nantes 1598 azadiya olî bi dest xistin. Di sedsala 17an de, key û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Kardînal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. Şoreşa Fransî li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napoleon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, 1905 têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî civaka laîkbûyî ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîkaya Bakur) xweyê Îslam didin.

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e 20,830,000..

Çand

Penîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. Pêjgeha fransî cîhanê navdar e.

Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.

• Dîroka Hunerê ya Fransa
• dîwarê Aubusson
• Tapestry
• Lîsteya katedral, dêr û keşexaneyên Fransayê
• Karîkatorên franko-belçîkî
• Mîmariya fransî
• Fîlma fransî
• Wêjeya fransî

Çanda gelêrî

Fransî çanda gelerî bingeha wê di Galîk de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, Rom, Frank, Alman û Vîkîng. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak Bask, Breton û Alman. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi Kelt û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, cider li bakurê rojava û birra li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna rûnê zeytûnê rûn bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Fransî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.

Spor

Tour de France.

• Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa
• Şîva werzişê
• Parkour
• Skateboard
• Tour de France
• Prix d'Amérique û Civîna Zivistanê ya Fransî

Aborî û binesazî

Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.

Balafira Airbus A380 li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.

Jiyana karsaziya Fransî piştî Şerê Cîhanî yê Duyem bi bingehîn struktûrê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewropayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hikûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola 1952 ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji Le Havre li ser Kanala Manşê heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê Le Midi) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara YE bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. Genim li hilberîna dexl serdest e, lê misir, ceh û ceh jî têne çandin. Berhemên din ev in kartol û şekir, fêkî û sebze (Normandî û Brîtanya, Geliyê Loire, Provence). Wekî hilberînerek şerab, Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e (Bordeaux, Bourgogne, Beaujolais, Roussillon, Champagne). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, boksît tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna alûminyûmê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek hêza hîdro heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunîkasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, "Azure Coast") û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelek geştiyaran dikişîne.

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (économie mixte) were pênase kirin ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di OECD de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser teknolojiya bilind ye. Piştî DYA, Çîn, Japon û Almanya li cîhanê pêncem mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî Rêxistina Bazirganiya Cîhanî, di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japon û Çîn di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çarem îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî OECD, di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û Belçîka xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya navokî re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li Ewropaya Rojava û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm karbondîoksît hilberîne. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna teknolojiya nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng cotanî ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina Cezayîr di 1960 de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê pîşesaziya fezayê pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê porta fezayê ya neteweyî ye - ya din jî Esrange li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji binesaziya welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên rêhesin, elektrîk, firevanî û telekomunîkasyon ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî France Telecom, Air France û di sîgorteyên din, berevanî û banke de firot dikan.

Fransa ewro bi 10 endamên din re 1'ê Çile 1999 dest pê kir û di destpêka 2002 de, pereyên û notên ewro bi temamî şûna Franka Frensî danî.

Ji Şerê Cîhanî yê Duyem, Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav Yekîtiya Ewropayê de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon tûrîst dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş Spanya (51,7 mîlyon) û DYA (41,9 mîlyon) li gorî Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya çandî mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê Parîs dikişin.

Pêşketina aborî ji salên 1990î ve

Fransa di sala 1999an de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû. Lêbelê welat ji salên 2000an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye ku di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû. Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.

Dema ku Fransa di sala 1999an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2, û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû. Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyem a herî kêm. di 2005 de li Herêma Ewroyê.

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hikûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. François Hollande ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.

Binesazî

Veguhastin

Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.

Firokeya herî mezin a Fransa Air France ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn balafirgeha Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle li derveyî Parîs ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li Ewropa û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin SNCF. Trêna bilez TGV li ser rêyên wekî Parîs-Lyon populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî London û Brûksel. Di dîrokê de, Parîs ji bo Orient Express jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800 hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre otoban ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

Mail, telefon û Înternet

Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna banda fireh bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

Perwerdehî û lêkolîn

Zanîngeha Parîsê

Di sedsala 12an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê Sorbonne

Bi têgînên école primaire (dibistana seretayî) tê wateya serdema école maternelle û école élémentaire, dema ku pileya duyem an jî duyan bi gelemperî ji bo tê bikaranîn. collège û lycée, hevwateya gymnasium ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe "école maternelle" ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî école élémentaire, piştî wê jî kolej li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re lîse tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li écoles préparatoires, dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re lîse tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li écoles préparatoires, dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, Zanîngeha Parîsê, ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem doktora di dersên Îlahîyatnasî û humanîstî de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna grandes écoles dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî Serhildana Gulanê ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

Mijarên têkildar

• Fransayî
• Zimanê fransî
• Fransiyûm

Girêdanên derve

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Fransa de hene.