Here naverokê

Dîroka Tirkiyeyê

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.

Dîroka Tirkiyê dîroknas bi giştî li hev dikin ku gelên pêşî yên tirkî li herêmeke ku ji Asyaya Navîn heya Sîbîryayê dirêj dibe, dijîn.[1] Di dîrokê de ew piştî sedsala 6an berî zayînê hatine damezrandin. Gelên Tirk ên cihê yên herî pêşîn li ser derûdora konferdarasyona Xiongnu ya dereng 200 sala berî zayînê (hevdema Xanedaniya Han a Çînî) derketin.[2] Yekem behsa tirkan di nivîseke çînî de bû ku behsa bazirganiya eşîrên tirkan bi hikûmdarên Sogdî li ser riya hevrîşimê dikir.[3]

Erîşên Hunî ên hikûmdar Atilayê, yên ku di sedsala 5an PZ de gelek parçeyên Ewropayê dagir û zeft kirin, dibe ku tirk û neviyên Xiongnu in.[4] Hin lêkolîner dibêjin ku Hun yek ji eşîrên berê yên tirkan bûn, hinên din jî dibêjin ku ew bi eslê xwe mongolî ne.[5]

Gelên tirkî û komên girêdayî wê di gelek pêlan de ji Tirkistan û Mongolyayê niha ber bi Ewropaya Rojhilat, Deşta Îranê, Anatolya û Tirkiyeya nûjen ve koçî rojava kirin. Dîroka berfirehkirina destpêkê ne diyar e. Piştî gelek şeran dewleta xwe ava kirin û pişt re jî Împeratoriya Osmanî ava kirin. Koçberiya sereke di demên navîn de pêk hat, dema ku ew li piraniya Asyayê û Ewropa û Rojhilata Navîn belav bûn. Ew jî beşdarî Seferên Xaçperestan bûne.

Împeratoriya Selcûqiyan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
 Gotara bingehîn: Împeratoriya Selçûqiyan
 Gotara bingehîn: Kevneşopiya Tirko-Farisî

Tirkmenên selcûqî împeratoriyekî li serdema navînê de ava kirin ku herêmeke berfireh ji çiyayên Hindokûşê heya rojhilatê Anatolyayê û ji Asyaya Navîn heta Kendava Farisî kontrol dikir. Selçûqiyan ji warên xwe yên li nêzî deryaya Aral, pêşî ber bi Xorasanê û piştre jî ber bi parzemîna farisan ve bi pêş ve çûn û di dawiyê de rojhilatê Anatolyayê zeft kirin.[6]

Împeratoriya Selcûqiyan di sala 1037an de ji aliyê Tughril Beg (rêveberî: 1016-1063) ve hatiye avakirin. Tugrîl ji aliyê bapîrê xwe Selçûq-Beg hatiye mezinkirin û navê xwe hem împaratoriya Selçûqiyan û hem jî xanedana Selçûqiyan didaye. Selçûqiyan sehneya siyasî ya şikestî ya cîhana îslamî ya rojhilat yekkir û di şerê xaçparêzên yekem û duyem de roleke girîng lîst. Selçûqiyan di warê çand û ziman de pir farisî bûne, di pêşvebirina kevneşopiya tirk-faris de jî rolek girîng lîstine, heya çanda farisî hinardekirina Anatolyayê.[7]

Împeratoriya Osmanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Mehmed II dikeve Konstantînopolê
 Gotara bingehîn: Împeratoriya Osmanî
 Gotara bingehîn: Xanedaniya osmanî

Paytexta yekem a mîreketiya Osmaniyan di sala 1326an de li Bursayê bû. Edirne, ku di sala 1361an de hate zeft kirin, dûr ve hat paytext kirin.[8] Piştî ku bi giranî ber bi Ewropa û Anatolyayê ve berfireh bûn, di sala 1453an de, Osmaniyan di serdema Mehmed II de bi girtina paytexta wê, Konstantînopolîs, fetha û dawiya Împeratoriyayê Bîzansê temam kir. Konstantînopolîs piştî Edirneyê bû paytexta Împeratoriyê. Împeratoriya Osmanî fetihkirina xwe ji vir wê berdewam kir, û herêmên wek rojhilata Anatolyayê, Ewropaya navendî, Qefqasya, bakur û rojhilata Afrîkayê û Nîvgirava Erebistanê di sedsala 15, 16 û 17an bin destê xwe xist.

Siltanê heyama zêrîn, Siltan Silêmanê Qanûnî.
Împeratoriya Osmanî di sala 1683an de, di destpêka Şerê Mezin ê Tirkan de (1683-1699)

Peymana Karlowitzê di sala 1699an de destpêka paşvekişîna axa Osmanî ye; hin herêm bi peymanê wenda bûn: Awistiryayê ji bilî Banatê hemû Mecaristan û Transîlvanyayê dikare bîstîna; Venedîkê piraniya Dalmatyayê tevî herêma Morea bi dest xist; Polonya herêma Podolia rizgar kir.[9] Seranserê sedsalên 19an û destpêka sedsala 20an de Împeratoriya Osmanî di Şerên Balkan ên 1912-1913an de herêmên xwe winda kir, di nav de Yewnanistan, Cezayîr, Tûnis, Lîbya û Balkanê. Anatolya heta destpêka sedsala 20an pir-etnîkî maye. Niştecihên wê ji etnîsîteyên cihê bûn, di nav wan de tirk, ermenî, asûrî, kurd, yewnan, frans û Îtalî (bi taybetî ji herêmên Genova û Venedîkê). Împeratoriya Osmanî ya di bin hikûmdarên û hêzên Sê Paşa de ji her alî ve bi windahiyên erdî re rû bi rû ma, bi Almanya re ku bi leşker û alavan piştgirî da wê, hevalbendiyek çêkir. Împeratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ketiye Şerê Cîhanê yê Yekem (1914–1918) û di dawiyê de winda kir.[10] Piştî Şerê Cîhanê yê Yekem, kombûneke mezin a herêm û gelên ku berê împeratoriya Osmanî pêk dihatin, di nav çend dewletên nû de hatin dabeşkirin.[11]

Di 30ê Cotmeha sala 1918an de, Agirbesta Mudrosê hat îmzekirin, li dûv wê Peymana Sêvrê di 10ê tebaxa 1920an de ji hêla Hêzên Hevalbend ve hat ferz kirin, ku qet nehat pejirandin. Peymana Sêvrê ji Împeratoriya Osmanî ji hev biqetîne û ji bo Yewnanistan, Îtalya, Brîtanya û Fransayê tawîzên mezin dan herêmên Împeratoriyê.

Komara Tirkiyeyê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
 Gotara bingehîn: Şerê Rizgariya Tirkiyeyê
Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938)

Piştî Şerê Cîhanê yê Yekem dagirkirina hin deverên welat ji aliyê hevpeymanan ve bû sedema damezrandina tevgera neteweyî ya Tirkiyê.[12] Di bin serokatiya Mustafa Kemal de, fermandarê leşkerî yê ku di şerê Gallipoli de xwe bi navûdeng kiribû, Şerê Rizgariya Tirkiyê bi armanca betalkirina şertên Peymana Sevrê hate meşandin.[13][14] Di 18ê Îlona 1922an de, artêşên dagirker hatin derxistin. Di 1ê Mijdarê de, parlamena ku nû hatibû avakirin, bi awayekî fermî siltanatiyê betal kir û bi vî awayî dawî li desthilatdariya 623 salên Osmaniyan anî. Peymana Lozanê ya di 24ê tîrmeha 1923an de bû sedema naskirina navneteweyî ya serweriya "Komara Tirkiyê" ku nû hatiye damezrandin wek dewleta cîgirê Împeratoriya Osmanî di 29ê Cotmeha 1923an de komar bi fermî hat ragihandin. Paytexta nû Enqereyê bû.[15] Mustafa Kemal bû serokkomarê komarê yê yekem ê Tirkiyê û piştre gelek reformên radîkal bi mebesta damezrandina komara nû ya laîk ji bermahiyên paşeroja wê ya Osmanî pêk anî.[16] Fezaya Osmanî hat rakirin, hemû mafên jinan di warê siyasî de hatin avakirin û sîstema nû ya nivîsandina tirkî ya li ser alfabeya latînî hat avakirin.[17] Li gor qanûna navên malbatan, parlemena Tirkiyê di sala 1934an de paşnavê bi rûmet “Atatürk” (Bavê Tirkan) daye Mustafa Kemal.[18]

Mijarên têkildar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bibliyografî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  • Ahmad, Feroz. The Making of Modern Turkey (Routledge, 1993),
  • Barkey, Karen. Empire of Difference: The Ottomans in Comparative Perspective. (2008) 357pp excerpt and text search
  • Findley, Carter V. The Turks in World History (2004) ISBN 0-19-517726-6
  • Findley, Carter V. Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity: A History (2011)
  • Finkel, Caroline. Osman's Dream: The History of the Ottoman Empire (2006), standard scholarly survey excerpt and text search
  • Freeman, Charles (1999). Egypt, Greece and Rome: Civilizations of the Ancient Mediterranean. Oxford University Press. ISBN 0198721943.
  • Goffman, Daniel. The Ottoman Empire and Early Modern Europe (2002) online edition Girêdana arşîvê 2011-11-23 li ser Wayback Machine
  • Goodwin, Jason. Lords of the Horizons: A History of the Ottoman Empire (2003) excerpt and text search
  • Hornblower, Simon; Antony Spawforth (1996). The Oxford Classical Dictionary. Oxford University Press.
  • Hale, William. Turkish Foreign Policy, 1774-2000. (2000). 375 pp.
  • Inalcik, Halil and Quataert, Donald, ed. An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914. 1995. 1026 pp.
  • Kedourie, Sylvia, ed. Seventy-Five Years of the Turkish Republic (1999). 237 pp.
  • Kedourie, Sylvia. Turkey Before and After Ataturk: Internal and External Affairs (1989) 282pp
  • E. Khusnutdinova, et al. Mitochondrial DNA variety in Turkic and Uralic-speaking people. POSTER NO: 548, Human Genome Organisation 2002
  • Kinross, Patrick). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire (1977) ISBN 0-688-03093-9.
  • Kosebalaban, Hasan. Turkish Foreign Policy: Islam, Nationalism, and Globalization (Palgrave Macmillan; 2011) 240 pages; examines tensions among secularist nationalism, Islamic nationalism, secular liberalism, and Islamic liberalism in shaping foreign policy since the 1920s; concentrates on era since 2003
  • Kunt, Metin and Woodhead, Christine, ed. Süleyman the Magnificent and His Age: The Ottoman Empire in the Early Modern World. 1995. 218 pp.
  • Lloyd, Seton. Turkey: A Traveller’s History of Anatolia (1989) covers the ancient period.
  • Mango, Andrew. Ataturk: The Biography of the Founder of Modern Turkey (2000) ISBN 1-58567-011-1
  • Mango, Cyril. The Oxford History of Byzantium (2002). ISBN 0-19-814098-3
  • Marek, Christian (2010), Geschichte Kleinasiens in der Antike C. H. Beck, Munich, ISBN 9783406598531 (review: M. Weiskopf, Bryn Mawr Classical Review 2010.08.13).
  • Ostrogorsky, George. History of the Byzantine State (1969). excerpt and text search
  • Quataert, Donald. The Ottoman Empire, 1700-1922 (2005), standard scholarly survey excerpt and text search
  • Shaw, Stanford J., and Ezel Kural Shaw. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Vol. 2, Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808–1975. (1977). excerpt and text search ISBN 0-521-29163-1
  • Thackeray, Frank W., John E. Findling, Douglas A. Howard. The History of Turkey (2001) 267 pages online
  • Vryonis, Jr., Speros. The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century (1971).
  • Zurcher, Erik J. Turkey: A Modern History (3rd ed. 2004) excerpt and text search

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ "..:: Turkey Interactive CD-Rom ::." web.archive.org. 12 çiriya pêşîn 2007. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 12 çiriya pêşîn 2007. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  2. ^ "The Xiongnu Culture - Third Century BCE - Silk-Road.com". Silk Road (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  3. ^ Kessler, P. L. "An Introduction to the Turkic Tribes". The History Files. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  4. ^ "Chinese History - Xiongnu 匈奴 (www.chinaknowledge.de)". web.archive.org. 25 gulan 2012. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 25 gulan 2012. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  5. ^ "The Origins of the Huns". web.archive.org. 8 çiriya paşîn 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 8 çiriya paşîn 2017. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  6. ^ Jackson, P. (1 kanûna paşîn 2002). "Review: The History of the Seljuq Turks: The History of the Seljuq Turks". Journal of Islamic Studies (bi îngilîzî). 13 (1): 75–76. doi:10.1093/jis/13.1.75. ISSN 0955-2340.
  7. ^ "Islamic arts - Yunus Emre, Turkish Literature, Persian Poetry, and Ḥāfeẓ | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  8. ^ "Anatolia | Definition, History, Map, People, & Facts | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 21 hezîran 2023. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  9. ^ "Podolia | region, Ukraine | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  10. ^ "Ottoman Empire in World War I". HISTORY CRUNCH - History Articles, Biographies, Infographics, Resources and More (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  11. ^ "Ottoman Empire - Expansion, Reforms, Collapse | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  12. ^ "Grand National Assembly | All About Turkey". www.allaboutturkey.com. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  13. ^ "Greco-Turkish War - Treaty of Sèvres I THE GREAT WAR 1920". RTH - Real Time History GmbH (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  14. ^ "Treaty of Sevres | Definition, Terms, Significance, & Facts | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 31 gulan 2023. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  15. ^ "Ankara, capital of Turkey | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  16. ^ Reed, Howard A. (1957). "Secularism and Islam in Turkish Politics". Current History. 32 (190): 333–338. ISSN 0011-3530.
  17. ^ Wood, Margaret M. (1929). "Latinizing the Turkish Alphabet: A Study in the Introduction of a Cultural Change". American Journal of Sociology. 35 (2): 194–203. ISSN 0002-9602.
  18. ^ Rustow, Dankwart A. (1968). "Atatürk as Founder of a State". Daedalus. 97 (3): 793–828. ISSN 0011-5266.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Dîroka_Tirkiyeyê&oldid=1917265" hatiye standin.