Here naverokê

Dîroka Tirkiyeyê

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.

Dîroka Tirkiyeyê an jî Dîroka Anatolyayê ku weke dîroka herêma ku niha xaka Komara Tirkiyeyê ava dike tê fêmkirin, dîroka Anatolyayê (beşêkî asyayê ji Tirkiye) û Trakyaya Rojhilat (beşêkî ewropî ji Tirkiye) dihewîne. Wan her du herêmên berê yên siyasî cihêreng di sedsala duyemîn berî zayînê de ketin di bin kontrola Împeratoriya Romayê, di dawiyê de jî bûn bingeha Împeratoriya Bîzansê ya Romayê. Ji bo demên beriya serdema Osmaniyan jî divê cudahî di navbera dîroka gelên tirkî û dîroka herêmên ku niha Komara Tirkiyeyê ava dikin de bê kirin, ji dema ku parçeyên Tirkiyeyê yên îroyîn bûne.[1] Dîroka Tirkiyeyê ji aliyê xanedana Selçûqiyan ve hatiye dagirkirin, wek ji serdema navîn a Împeratoriya Selçûqiyan, heya demê nûjen a Împeratoriya Osmanî û dîroka Komara Tirkiyeyê ji salên 1920an vir ve de ye.[2]

Pêşdîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
 Gotara bingehîn: Pêşdîroka Anatolyayê

Niştecihbûna mirovan li herêma Anatolyayê ji serdema Paleolîtîkî vedigere.[3] Nûneratiyên herî kevn ên çandê li Anatolyayê berhemên serdema kevirî bûn. Berhemên serdema paleolîtîkî ku li Anatolyayê belavbûyî hatine dîtin û gelek niha li Muzeya Şaristaniyên Anatolyayê yên li Enqereyê, li Muzeya Arkeolojiyê ya li Antalyayê û li saziyên din ên Tirkiyeyê tên bicihkirin.

Girê Mirazan cîhê herî kevnar avahîya ku ji destê mirovan hatiye çêkirin e, perestgehek ku ji berî zayînê dora 10,000 salî ye,[4] dema ku Çatalhöyük li Anatolyayê niştecîhek pir mezin a neolîtîk û kalkolîtîk e, ku bi qasî 7500 BZ heya 5700 BZ hebûye. Ew cîhê neolîtîkê yê herî mezin û herî baş-parastî ye ku heya îro dikarê were ditîn.[5] Nevala Çorî li Rihayê, li nîveka Firatê ya serdema neolîtîk a destpêkê ye. Peykerê zilamê Rihayê ji sala 9000 BZ, heya serdema neolîtîka berî Cervaniyê, û wekî kevintirîn peykera xwezayî ya naskirî bi mezinahiya jiyanê ya mirovan" tê pênase kirin.[6] Ew bi Girê Mirazan re hevdem tê hesibandin. Rûniştina Troyayê di serdema neolîtîk de dest pê kiriye û heya serdema hesin berdewam kiriye.[7]

Nexşeya Împaratoriya Hîtît di asta herî mezin de, bi desthilatdariya Hîtît nêz. 1350–1300 BC bi xeta kesk tê temsîlkirin.

Şaristaniya serdema bronzî beriya zayînê di nîveka hezarsala 1emîn de li Anatolyayê dest pê kiriye. Nûneratiyên herî kevn ên çandê li Anatolyayê di gelek şûnwarên arkeolojîk ên li beşa navendî û rojhilatê herêmê dikarin werin dîtin. Berhemên serdema kevir ên wekî hestiyên heywanan û fosîlên xwarinê li Burdur (bakurê Antalyayê) hatin dîtin. Her çend bi eslê xwe hin ji gelên pêşîn di nav sir û sirê de bin jî, bermahiyên şaristaniyên serdema bronzî, wek Hatiyan, Împeratoriya Akadiyan, Asûrî û Hîtîtiyan, gelek mînakên jiyana rojane ya hemwelatiyên wê û wan pêşkêşî dikin. Piştî hilweşîna împeratoriya Hîtîtan, dewletên yewnanî a nû wekî Firîgya û Lîdyayê li peravên rojava pêşve çûn wekî şaristaniya klasîk a Egeyê ya yewnanî dest pê kir.

Anatolya û Trakyayê di kevnariya klasîkî de

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Anatolyaya klasîkî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Nexşeya Padîşahiya Lîdyayê. c. 547 BZ.
Dibistanekî amadeyî li Sardîs li Tirkiyê.

Dîroka klasîk a Anatolyayê (Asyaya Biçûk) bi qasî serdema klasîk û Anatolyaya helenîstîk dikare were dabeş kirin, ku bi fetha herêmê ji hêla împeratoriya Romayê ve di sedsala duyemîn berî zayînê de bi dawî dibe.

Piştî hilweşîna Hîtîtan, dewletên nû wek Firîgya û Lîdyayê li peravên rojava bi hêz sekinîn ku bi wê re şaristaniya yewnanî dest pê kir. Ew û hemû mayî yên Anatolyayê bi nisbeten zû di nav Împeratoriya Hexamenişî de bûn.

Her ku Persiya bi hêz dibû, pergala wan a rêveberiya herêmî ya li Anatolyayê hişt ku gelek bajarên bender mezin bibin û dewlemend bibin. Tevahiya Anatolya di nav satrapiyên curbecur de hat dabeşkirin, ku ji hêla satrap (walî) ve ji hêla mîrên farisî yên navendî ve hatine destnîşankirin. Yekem dewleta ku gelên cîran jê re Ermenistan digotin dewleta ermenî a Orontîdî ava bû, ku beşek ji rojhilatê Anatolyayê di destpêka sedsala 6an berî zayînê de vedihewand, ku satrapiya Ermenîstanê ya di bin desthilatdariya Hexamîşan de. Hin satrap dem bi dem serî hildidin lê metirsiyek cidî nebûn. Berî zayînê di sedsala 5an de, Daryûs I „Riya Keyîtî“ ava kir, ku bajarê sereke Sûsa bi bajarê Sardîsê yê rojavayê Anatolyayê ve girêdide.

Nexşe ku bûyerên qonaxên yekem ên şerên Yewnanî û Persan nîşan dide.

Anatolya di dîroka Hexamîşiyan de rolek girîng lîstiye. Di destpêka sedsala 5an a berî zayînê de, hin bajarên di bin desthilatdariya Persan serî hildan, ku di serhildana Îyonî jî bi dawî bûn. Ev serhildan, piştî ku bi hêsanî ji hêla desthilatdariya faris ve hate tepisandin, rasterast pêşengiya Şerên Yewnan û Persan kir, ku di dîroka Ewropî de yek ji girîngtirîn şeran derket.

Desthildariya Romayî li Anatolyayê bi nêzîketiya Romayê ya „dest ji destên xwe berda“ xurt bû, hişt ku desthildariya herêmî bi bandor birêve bibe û parastina leşkerî jî peyda bike. Di destpêka sedsala 4an de, Konstantînê Mezin navendek îdarî a nû li Konstantînopolîsê ava kir, û di dawiya sedsala 4an de împeratoriya Romayê bû du beş, beşa Rojhilatî (Romanya) ku paytexta wê Konstantînopolîs e, Împaratoriya Bîzansê ku ji hêla dîroknasan ji navê orîjînal, Bîzans.[8]

Trakya

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gelê Trakî (yewnaniya kevn: Θρᾷκες, latînî: Thraci) komek eşîrên hind-ewropî bûn ku li herêmek mezin li Ewropaya navîn û li başûr rojhilatê rûniştibûn.Sînorê wan li bakur bi Sikîtyan, li rojava bi Kelt û Îllîriyan, li başûr bi yewnaniyên kevnarê û li rojhilat jî bi Deryaya Reş re sînor hebû. Ew gel bi zimanê trakî axivt, parçeyekî malbata zimanên hind û ewropî. Lêkolîna trakiyan û çanda Trakyayê wekî Trakolojî tê zanîn.

Trakya û Padîşahiya Trakya a Odriysian di asta herî zêde ya di bin keyîtî Sitalces de (431-424 BZ)

Trakyaan bi gelemperî ne avakerên bajar bûn. Bajarên Trakyayê yên herî mezin di rastiyê de gundên mezin bûn.[9]

Serdema Bîzansê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Di eslê xwe de dêr, paşê mizgeft, û niha mizgeftekî mezin, Ayasofya li Stembolê di sedsala 6an de ji hêla Bîzansiyan ve hatî çêkirin.

Împeratoriya Hexamenişî ya Farisî di sala 334 berî zayînê de ket destê hikûmdar Îskenderê Makedonî,[10] ku ev yek bû sedema zêdebûna homojeniya çandî û helenîzasyona li herêmî.[11] Piştî mirina Îskenderê mezin di sala 323 BZ de, Anatolya di pey re di nav çend padîşahiyên piçûk ên helenîstîk de hate dabeş kirin, ku hemî di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûn beşek ji Komara Romayê.[12] Pêvajoya Helenîzasyonê ku bi fetha Îskender re dest pê kir, di bin desthilatdariya Romayê de bileztir bû û di sedsalên pêşîn ên zayînê de ziman û çandên herêmî yên Anatolyayê ji holê rabûn û bi piranî ziman û çanda yewnaniya kevn şûna wan girt.[13][14]

Împerator di sala 555an de di bin hikûmdar Yustîniyan I de, di asta herî mezin de ji hilweşîna împeratoriya Romaya Rojava (vasalên wê di rengê pembe de)

Di sala 324 de, Konstantînê Mezin ji bo paytexta nû ya Împaratoriya Romeyê hilbijart û navê wê kir Romaya nû . Piştî mirina Teodosius I di sala 395an de û dabeşkirina daîmî ya Împeratoriya Romeyê di navbera her du kurên wî de, bajar, ku dê di nav gel de wekî Konstantînopolîs were zanîn, bû paytexta împeratoriya Romaya Rojhilat. Ev, ku wê piştre ji aliyê dîroknasan ve weke Împeratoriya Bîzansê were binavkirin, piraniya axa Tirkiyê ya îroyîn heya serdema navîn a Dereng serwerî kiriye,[15] lê xaka din a mayî di destê dewleta Sasaniyan de maye.

Di navbera sedsalên 3mîn û 7an PZ de, Bîzans û Sasaniyên cîran gelek caran li ser xwedîderketina li Anatolyayê, ku bi girîngî her du împeratorî westandibûn, li hev ketin, bi vî rengî rê li ber fethên misilman ên dawî ji başûrê riya dagirkirna her du împeratoriyan vekir.

Di sala 1453an de bi ketina Konstantînopolîsê di bin destê împeratoriya Osmanî de, dawiya Împeratoriya Bîzansê ye. Penaberên ku ji bajêr direvin piştî girtina wî dê li Îtalyayê û deverên din ên Ewropayê bi cih bûn, û ji bo şewitandina Ronesansê dibin alîkar. Împeratoriya Trebzondê heşt sal şûnda hat fetihkirin dema ku paytexta wê ya binavûdeng teslîmî hêzên Osmanî bû piştî ku di 1461 de hate dorpêç kirin. Dewleta paşîn a Bîzansê, mîrektiya Teodoro, di sala 1475an de ji hêla Osmaniyan ve hate dagir kirin.

Dîroka destpêkê ya tirkan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dîroknas bi giştî li hev dikin ku gelên pêşî yên tirkî li herêmeke ku ji Asyaya Navîn heya Sîbîryayê dirêj dibe, dijîn.[16] Di dîrokê de ew piştî sedsala 6an berî zayînê hatine damezrandin. Gelên Tirk ên cihê yên herî pêşîn li ser derûdora konferdarasyona Xiongnu ya dereng 200 sala berî zayînê (hevdema Xanedaniya Han a Çînî) derketin.[17] Yekem behsa tirkan di nivîseke çînî de bû ku behsa bazirganiya eşîrên tirkan bi hikûmdarên Sogdî li ser riya hevrîşimê dikir.[18]

Erîşên Hunî ên hikûmdar Atilayê, yên ku di sedsala 5an PZ de gelek parçeyên Ewropayê dagir û zeft kirin, dibe ku tirk û neviyên Xiongnu in.[19] Hin lêkolîner dibêjin ku Hun yek ji eşîrên berê yên tirkan bûn, hinên din jî dibêjin ku ew bi eslê xwe mongolî ne.[20]

Gelên tirkî û komên girêdayî wê di gelek pêlan de ji Turkîstan û Mongolyayê niha ber bi Ewropaya Rojhilat, Deşta Îranê, Anatolya û Tirkiyeya nûjen ve koçî rojava kirin. Dîroka berfirehkirina destpêkê ne diyar e. Piştî gelek şeran dewleta xwe ava kirin û pişt re jî Împeratoriya Osmanî ava kirin. Koçberiya sereke di demên navîn de pêk hat, dema ku ew li piraniya Asyayê û Ewropa û Rojhilata Navîn belav bûn. Ew jî beşdarî Seferên Xaçperestan bûne.

Împeratoriya Selçûqiyan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
 Gotara bingehîn: Împeratoriya Selçûqiyan
 Gotara bingehîn: Kevneşopiya Tirko-Farisî

Tirkmenên selçûqî împeratoriyekî li serdema navînê de ava kirin ku herêmeke berfireh ji çiyayên Hindokûşê heya rojhilatê Anatolyayê û ji Asyaya Navîn heta Kendava Farisî kontrol dikir. Selçûqiyan ji warên xwe yên li nêzî deryaya Aral, pêşî ber bi Xorasanê û piştre jî ber bi parzemîna farisan ve bi pêş ve çûn û di dawiyê de rojhilatê Anatolyayê zeft kirin.[21]

Împeratoriya Selçûqiyan di sala 1037an de ji aliyê Tughril Beg (rêveberî: 1016-1063) ve hatiye avakirin. Tugrîl ji aliyê bapîrê xwe Selçûq-Beg hatiye mezinkirin û navê xwe hem împaratoriya Selçûqiyan û hem jî xanedana Selçûqiyan didaye. Selçûqiyan sehneya siyasî ya şikestî ya cîhana îslamî ya rojhilat yekkir û di şerê xaçparêzên yekem û duyemîn de roleke girîng lîst. Selçûqiyan di warê çand û ziman de pir farisî bûne, di pêşvebirina kevneşopiya tirk-faris de jî rolek girîng lîstine, heya çanda farisî hinardekirina Anatolyayê.[22]

Împeratoriya Osmanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Mehmed II dikeve Konstantînopolê
 Gotara bingehîn: Împeratoriya Osmanî
 Gotara bingehîn: Xanedaniya osmanî

Paytexta yekem a mîreketiya Osmaniyan di sala 1326an de li Bursayê bû. Edirne, ku di sala 1361an de hate zeft kirin, dûr ve hat paytext kirin.[23] Piştî ku bi giranî ber bi Ewropa û Anatolyayê ve berfireh bûn, di sala 1453an de, Osmaniyan di serdema Mehmed II de bi girtina paytexta wê, Konstantînopolîs, fetha û dawiya Împeratoriyayê Bîzansê temam kir. Konstantînopolîs piştî Edirneyê bû paytexta Împeratoriyê. Împeratoriya Osmanî fetihkirina xwe ji vir wê berdewam kir, û herêmên wek rojhilata Anatolyayê, Ewropaya navendî, Qefqasya, bakur û rojhilata Afrîkayê û Nîvgirava Erebistanê di sedsala 15, 16 û 17an bin destê xwe xist.

Siltanê heyama zêrîn, Siltan Silêmanê Qanûnî.
Împeratoriya Osmanî di sala 1683an de, di destpêka Şerê Mezin ê Tirkan de (1683-1699)

Peymana Karlowitzê di sala 1699an de destpêka paşvekişîna axa Osmanî ye; hin herêm bi peymanê wenda bûn: Awistiryayê ji bilî Banatê hemû Mecaristan û Transîlvanyayê dikare bîstîna; Venedîkê piraniya Dalmatyayê tevî herêma Morea bi dest xist; Polonya herêma Podolia rizgar kir.[24] Seranserê sedsalên 19an û destpêka sedsala 20an de Împeratoriya Osmanî di Şerên Balkan ên 1912-1913an de herêmên xwe winda kir, di nav de Yewnanîstan, Cezayîr, Tûnis, Lîbya û Balkanê. Anatolya heta destpêka sedsala 20an pir-etnîkî maye. Niştecihên wê ji etnîsîteyên cihê bûn, di nav wan de tirk, ermenî, asûrî, kurd, yewnan, frans û Îtalî (bi taybetî ji herêmên Genova û Venedîkê). Împeratoriya Osmanî ya di bin hikûmdarên û hêzên Sê Paşa de ji her alî ve bi windahiyên erdî re rû bi rû ma, bi Almanya re ku bi leşker û alavan piştgirî da wê, hevalbendiyek çêkir. Împeratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ketiye Şerê Cîhanê yê Yekem (1914–1918) û di dawiyê de winda kir.[25] Bi bilindbûna neteweperestiya tirkî re, hindikahiyên xristiyan ên wekî yewnan, ermenî û suryanî ketin xeterê. Di dawiyê de, lîwayên tirkî ji bo herêma Anatolyayê li dijî wan şerê desthilatdariyê kirin. Îro diyar e ku ev yek ji aliyê tirkan ve di çarçoveya hiqûqa navneteweyî de nehat nîqaşkirin. Di bin serokatiya Mustafa Kemal Atatürk de, di navbera 1913 û damezrandina Komara Tirkiyê di sala 1923 de, ji 300,000 heta 900,000 sîvîlên xiristiyan-yewnan ji aliyê hikûmeta ciwan a tirk ve hatin qetilkirin,[26][27] ku di nav wan de derdora 1 milyon ermenî[28] û bi qasî 200,000 suryaniyên ku hatin kuştin.[29] Gorî gotinên Topal Osman, ji bo damezrandina dewleta tirk a neteweperest, hewce bû ku hindekariyên "xiristiyan" bibin qurban.[30]

Lê hêzên tirk xwe ji kuştinên hindikahiyên misilman, wek çarenûsa kurdan, ku di Şerê Cîhanê yê Yekem û Şerê Rizgariya Tirkiyeyê de bi peşbîni 300.000 mêr ji dest dane, nehiştin.[31] Kurd bi tenê ji aliyê Mustafa Kemal Atatürk ve hatin xayîntin, wî soz da wan ku dewletek li rojhilatê Anatolyayê ava bikin, eger Kurd di şerên wî de alîkariya tirkan bikin.[32] Ev yek di Peymana Sevrê de jî hatibû gotin, lê belê ji aliyê Atatürk ve qet ev lihevkirin çênebû. Piştî Şerê Cîhanê yê Yekem, kombûneke mezin a herêm û gelên ku berê împeratoriya Osmanî pêk dihatin, di nav çend dewletên nû de hatin dabeşkirin.[33] Herwiha jî, di salên 1918-1923an de gelek serhildanên kurdan ên wek “Serhildana Elîkê Batê”,[34] “Serhildana Rihayê”[35] an jî “Serhildana Qoçgiriyê”[36] çêbûn, ku ji aliyê Hikûmeta Enqerê ve bi awayekî hovane hatin tepisandin û komkujiya Koçgiriyê pêk hat.[37][38]

Fermandarê leşkerê tirk di ve demê, Nureddin Paşa beriya tepeserkirina serhildêran got (li gor hin çavkaniyan ev gotin a Topal Osmanê e[39]):

Di welatê mê (Tirkiye), me kesên ku dibêjin "zo" (ermenî) paqij kirin, ez ê kesên ku dibêjin "lo" (kurd) bi koka xwe paqij bikim.

—  Orijînal bi tirkî, Türkiye'de (Memlekette) Zo (Ermeniler) diyenleri temizledik, Lo (Kürtler) diyenlerin köklerini de ben temizleyeceğim[40]

Di 30ê Cotmeha sala 1918an de, Agirbesta Mudrosê hat îmzekirin, li dûv wê Peymana Sêvrê di 10ê Tebaxa 1920an de ji hêla Hêzên Hevalbend ve hat ferz kirin, ku qet nehat pejirandin. Peymana Sêvrê ji Împeratoriya Osmanî ji hev biqetîne û ji bo Yewnanîstan, Îtalya, Brîtanya û Fransayê tawîzên mezin dan herêmên Împeratoriyê.

Damezrandina Komara Tirkiyê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
 Gotara bingehîn: Şerê Rizgariya Tirkiyeyê
Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938)

Piştî Şerê Cîhanî yê Yekem dagirkirina hin deverên welat ji aliyê hevpeymanan ve bû sedema damezrandina tevgera neteweyî ya Tirkiyê.[41] Di bin serokatiya Mustafa Kemal de, fermandarê leşkerî yê ku di şerê Gallipoli de xwe bi navûdeng kiribû, Şerê Rizgariya Tirkiyê bi armanca betalkirina şertên Peymana Sêvrê hate meşandin.[42][43] Di 18ê Îlona 1922an de, artêşên dagirker hatin derxistin. Di 1ê Mijdarê de, parlamena ku nû hatibû avakirin, bi awayekî fermî siltanatiyê betal kir û bi vî awayî dawî li desthilatdariya 623 salên Osmaniyan anî. Peymana Lozanê ya di 24ê Tîrmeha 1923an de bû sedema naskirina navneteweyî ya serweriya "Komara Tirkiyeyê" ku nû hatiye damezrandin wek dewleta cîgirê Împeratoriya Osmanî di 29ê cotmeha 1923an de komar bi fermî hat ragihandin. Paytexta nû Enqereyê bû.[44] Mustafa Kemal bû serokkomarê komarê yê yekem ê Tirkiyeyê û piştre gelek reformên radîkal bi mebesta damezrandina komara nû ya laîk ji bermahiyên paşeroja wê ya Osmanî pêk anî.[45] Fezaya Osmanî hat rakirin, hemû mafên jinan di warê siyasî de hatin avakirin û sîstema nû ya nivîsandina tirkî ya li ser alfabeya latînî hat avakirin.[46] Li gor qanûna navên malbatan, parlamena Tirkiyê di sala 1934an de paşnavê bi rûmet “Atatürk” (Bavê Tirkan) daye Mustafa Kemal.[47]

Binpêkirina maf û komkujiyên li dijî Kurd û Ermeniyan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di dehsalên destpêkê yên komara tirkî a nûjên de ji dijî kesên ku tirknînin gelek binpêkirina maf û înkar sirgûn û komkujiya pêk hatiye. Ev jî ji ber polîtîkayên tirkkirinê yên Enqereyê bûn û bi giranî ji aliyê kurd, ermenî û hindikahiyên xiristiyan ve hatin meşandin. Înkarkirina kurdan siyaseta dewleta tirk a bi dehan salan a fermî bû, ku înkar dikir ku kurd etnîkek xwe ne û îdia dikir ku ew di şûna wan de binkomeke tirkan in û peyvên kurd û Kurdistan ji aliyê saziyên dewletê ve hatine avêtin. Di sedsala 20an de ji kurdan re tirkên çiyayî (bi tirkî: Dağ Türkleri) dihatin binavkirin û dewletê bikaranîna têgînên kurd û kurdî qedexe kiribû.[48]

Serhildanên navdar hatine navnîş kirin:

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Serhildana Suryaniyan (bi tirkî: Nasturi Ayaklanması, "Serhildana Nestoriyan") serhildanekî suryanî a li Colemêrgê bû ku wê demê ji aliyê suryaniyan ve dihat birêvebirin.[49] Di tîrmeha 1924an de dest pê kir û di heman salê de di 28ê îlonê bi dawî bû.[50] Ev serhildana yekemîn li Komara Tirkiyeyê ya nû avabûyî bû. Piştî ku serhildan bi dawî bû, 8000 kesên suryanî sirgûnî Iraqê mecbûrî kirin.[51]

Serhildana Şêx Seîdê Pîranî (bi tirkî: Şeyh Said İsyanı) serhildanekî neteweperwer û misilmanî a kurd li Kurdistana Tirkiyê bû di sala 1925an de ji aliyê serokatiya Şêx Seîd û bi piştgiriya Azadî li dijî Komara Tirkiyê ya nû-damezrandî.[52] Di encamê de derdora 18.000 Kurd li Amedê ji aliyê hêzên tirk ve hatin qetilkirin.[53][54]

Serhildana Agiriyê (bi tirkî: Ağrı ayaklanmaları an Ağrı isyanı) serhildanek bû ku di sala 1927an de bi serkeftî bi ser ket û heya sala 1931ê li herêma Serhedê û deverên rojhilata Kurdistanê desthilatdar bû.[55][56] Serokatiya wê Îhsan Nûrî Paşa bû, efserêkî berê ya Osmanî, ku piştî damezrandina dewletê, bû serokê eşîra Cîbran û berê jî gelek hewlên avakirina dewleteke kurdî dabû.[57] Paytexta vê dewletê kurt Kurdava bû.[58]

Nexşeya dewleta Agiriyê, 1930

Komkujiya Zîlanê (bi tirkî: Zilan Katliamı yan jî Zilan Deresi Katliamı) komkujiyekî ji aliyê hezên tirk bi fermana İsmet İnönü[59] re kuştina zêdeyî 50.000 kurdên sivîl[60] li herêma Serhedê di dema serhildanên li Agiriyê de ye.

Serhildana Oremarê serhildaneke kurd a eşîra Barzanî bû ku ji Başûrê Kurdistanê derketibû[61] û herêma Hekariyê ji tîrmehê heta meha cotmehê sala 1930an de dorpêç kiribûn heya ku hêzên tirk ew vegerandin.[62]

Serhildana Dêrsimê (bi tirkî: Dersim İsyanı) serhildaneke kurdan bû[63] ku li herêma Dêrsimê ya bakurê Kurdistanê, ku beşek ji parêzgeha Dêrsim, Xarpêt û parêzgeha Bîngolê dihewîne, li dijî hikûmeta tirk bû. Serhildan bi serokatiya Seyîd Riza, serokê eşîra Abasan bû.[64] Di salên 1937 û 1938an de, Hêzên Çekdar ên Tirkiyeyê li dijî serhildanê bi operasyonên Dêrsimê pêk anîn, di nav de Komkujiya Dêrsimê[65](caran jê re jenosîda Dêrsimê tê gotin)[66] ji sivîlan: bi hezaran Kurd li hundir hatin kuştin û gelek kesên din jî hatin koçberkirin.[67]

 Gotara bingehîn: Şerê PKK û Tirkiyeyê

Partiya Karkerên Kurdistanê, bi kurte PKK, partî û rêxistina siyasî ku di sala 27ê çiriya paşîn 1978an de li gundê Fîs, Lîce, Amedê bi beşdarbûna 23 kesî kongreya damezrandinê pêk anî.

PKK wekî partiyeke marksîst-lenînîst hat damezrandin. Navê PKKê ji aliyê Ferhat Kurtay ve hatibû pêşniyarkirin. Sekreterê giştî (piştre seroke giştî) yê PKKê Abdullah Öcalan bû. PKK hewl dide ku li rojhilat û başûrê Tirkiyeyê, bakurê Iraqê, bakurê Sûrîyê û li bakurê rojavayê Îranê bi armanca avakirina dewleteke li herêmên erdnîgariya kurdan de dike û ji bo vê armancê li welatê re got: li dijî armancên leşkerî ji bo mayina xwedî derketina xweseriyê jî di nava sînorên Tirkiyê, cerdevan û sivîl li dijî stratejîk û qanûna rêxistina çekdarên derveyî cudaxwaz ên ku çalakiya aliyekî sansasyoniyê ye.

Guhertoyên navê bajarên li Kurdistanê

Serhildanên Kurd ên li dijî Împeratoriya Osmanî de , ji bo li ser du sed ragihandin, di heman demê de di şerê pişta modern ji bo nexşe ya Şerê Rizgariya Tirkiyeyê de, ku avakirina dewleteke neteweyî ya tirk li mafên mirovan yên gelê kurd li Tirkiyê tên tepisandin. Di nav bûyerên girîng ên dîrokî de Serhildana Qoçgiriyê (1920), Serhildana Şêx Seîdê Pîranî (1925), Serhildana Agiriyê (1930), û li Serhildana Dêrsimê (1938) hene.

Partiya Karkerên Kurdistan (PKK) di sala 1974 de ji aliyê Abdullah Ocalan ve hate damezirandin. Di destpêkê de rêxistineke Marksîst-Lenînîst e, ew komunîzma ortodoks berda û bernameya mafên siyasî yên mezintir ku otonomîya çandî ji bo Kurdan hate pejirandin. Di navbera 1978 û 1980 de, PKKê ji bo van armancan kete bisînorên Şerê bajariyî yên Dewleta Tirk. Di navbera salên 1980 û 1984an de, piştî Derbeya leşkerî ya 12ê îlona 1980î rêxistina xwe dubare kirin û bar kirin bo avahiya Rêxistina Awayî ya Sûrî.

Xirabkarî li gundan-di navbera salên 1984 û 1992 an berdewam kir. PKK çalakiyên xwe guhert da ku şerê li bajaran di navbera salên 1993 û 1995 û di navbera salên 1996 û 1999an de. Rêberê Partiya Karkeran li Kenya di destpêka sala 1999'an de hatibû girtin, piştî kampanyaya navneteweyî ji aliyê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, Îsraêl, Yewnanistan, Keyaniya Yekbûyî û Îtalya. Piştî di sala 1999an de pêngava ji bo aştiya yekalî îlan kir, PKKê ji nû ve destpêkirina şerê bi darê zorê ji ber êrîşeke leşkerî ya Tirk di sala 2004an de anî. Ji sala 1974an de bikaribin xwe veguherînin û lihevanînê, ku bi rîyên alavan bû faktoreke sereke li ser piyan mayina xwe bû. Ev hêdî hêdî ji komek ji xwendekarên siyasî yên ji bo rêxistineke dînamîk bûye, û beşek ji armanca xwe li ser şerê li dijî terorê bû.

Bi çalakiya xwe ya ser neketî di sala 1991an de li serhildanên Iraqê li dijî Sedam Huseyn ya Neteweyên Yekbûyî li herêmên ne-firdan li herêmên kurdan ên li Iraqê spasiya wan herêmên de facto serxwebûna avakirin. PKK di demeke nêzîk dîtin qadeka parastî ji ku wan nikaribû êrîşên li dijî destpêkirin Tirkiye, ku bi bersiva Operasyona Polayê (1995) û Operasyona Çekûçê (1997) di hewldana ji bo tepeserkirina PKKê.

Di sala 1992an de Giştî yê Kemal Yilmaz, da zanîn ku Daîreya Şerê Taybet (kursî yên kontr-gerîla ) hê di şerê li dijî PKK de çalak bû. Wezareta Derve ya Amerîkayê fikarên tevlêbûna kontr-gerîla, ên di sala 1994an de Rapor xwe li ser Fêlên Mafên Mirovan a ji bo Tirkiyeyê cîbecîkirin.

Ocalan, di encama veguhastina li dijî rayedarên Tirk, bi hewandina îdiaya hevkariyên Balyozxaneya Yewnan û Ajanên CIAê re li Kenyayê di sala 15ê sibatê 1999an de hatibû girtin. Piştî dadgehkirinê ew bi cezayê mirinê hat, di heman demê de vê hevokê bi cezayê miebet û heta hetayê temena di dema ku cezayê darvekirina di tebaxa 2002an de li Tirkiyeyê bû bû hat rakirin.

Di sala 2003an de, bi Dagirkirina Iraqê ya çekên ji aliyê artêşên berê yên Iraqê ket destê milîsên pir Pêşmergeyên Kurd. PKK û PJAKê wek gelek pêşmergeyên bi çekên xwe wek (ku beşek ji kiryarên PKK li dijî Îranê) ew komên din ên Kurd di destên xwe de di riya xwe îdiayê dîtin li bakûra Iraqê û ji çavkaniyên Tirk ên leşkeriyên rastî. Ev bi hinceta ji bo êrîşên Tirk gelek li ser herêmên Kurdistanê ji Iraqê hatine.

Di hezîrana 2007an de, Tirkiye texmînkir ku 3,000 şervanên PKK li Kurdistana Iraqê heye.

Mijarên têkildar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bibliyografî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  • Ahmad, Feroz. The Making of Modern Turkey (Routledge, 1993),
  • Barkey, Karen. Empire of Difference: The Ottomans in Comparative Perspective. (2008) 357pp excerpt and text search
  • Findley, Carter V. The Turks in World History (2004) ISBN 0-19-517726-6
  • Findley, Carter V. Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity: A History (2011)
  • Finkel, Caroline. Osman's Dream: The History of the Ottoman Empire (2006), standard scholarly survey excerpt and text search
  • Freeman, Charles (1999). Egypt, Greece and Rome: Civilizations of the Ancient Mediterranean. Oxford University Press. ISBN 0198721943.
  • Goffman, Daniel. The Ottoman Empire and Early Modern Europe (2002) online edition Girêdana arşîvê 2011-11-23 li ser Wayback Machine
  • Goodwin, Jason. Lords of the Horizons: A History of the Ottoman Empire (2003) excerpt and text search
  • Hornblower, Simon; Antony Spawforth (1996). The Oxford Classical Dictionary. Oxford University Press.
  • Hale, William. Turkish Foreign Policy, 1774-2000. (2000). 375 pp.
  • Inalcik, Halil and Quataert, Donald, ed. An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914. 1995. 1026 pp.
  • Kedourie, Sylvia, ed. Seventy-Five Years of the Turkish Republic (1999). 237 pp.
  • Kedourie, Sylvia. Turkey Before and After Ataturk: Internal and External Affairs (1989) 282pp
  • E. Khusnutdinova, et al. Mitochondrial DNA variety in Turkic and Uralic-speaking people. POSTER NO: 548, Human Genome Organisation 2002
  • Kinross, Patrick). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire (1977) ISBN 0-688-03093-9.
  • Kosebalaban, Hasan. Turkish Foreign Policy: Islam, Nationalism, and Globalization (Palgrave Macmillan; 2011) 240 pages; examines tensions among secularist nationalism, Islamic nationalism, secular liberalism, and Islamic liberalism in shaping foreign policy since the 1920s; concentrates on era since 2003
  • Kunt, Metin and Woodhead, Christine, ed. Süleyman the Magnificent and His Age: The Ottoman Empire in the Early Modern World. 1995. 218 pp.
  • Lloyd, Seton. Turkey: A Traveller’s History of Anatolia (1989) covers the ancient period.
  • Mango, Andrew. Ataturk: The Biography of the Founder of Modern Turkey (2000) ISBN 1-58567-011-1
  • Mango, Cyril. The Oxford History of Byzantium (2002). ISBN 0-19-814098-3
  • Marek, Christian (2010), Geschichte Kleinasiens in der Antike C. H. Beck, Munich, ISBN 9783406598531 (review: M. Weiskopf, Bryn Mawr Classical Review 2010.08.13).
  • Ostrogorsky, George. History of the Byzantine State (1969). excerpt and text search
  • Quataert, Donald. The Ottoman Empire, 1700-1922 (2005), standard scholarly survey excerpt and text search
  • Shaw, Stanford J., and Ezel Kural Shaw. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Vol. 2, Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808–1975. (1977). excerpt and text search ISBN 0-521-29163-1
  • Thackeray, Frank W., John E. Findling, Douglas A. Howard. The History of Turkey (2001) 267 pages online Girêdana arşîvê 2020-05-29 li ser Wayback Machine
  • Vryonis, Jr., Speros. The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century (1971).
  • Zurcher, Erik J. Turkey: A Modern History (3rd ed. 2004) excerpt and text search

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ "About this Collection | Country Studies | Digital Collections | Library of Congress". Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  2. ^ Howard, Douglas Arthur (2001). The History of Turkey (bi îngilîzî). Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-30708-9.
  3. ^ Stiner, Mary C.; Kuhn, Steven L.; Güleç, Erksin (1 gulan 2013). "Early Upper Paleolithic shell beads at Üçağızlı Cave I (Turkey): Technology and the socioeconomic context of ornament life-histories". Journal of Human Evolution (bi îngilîzî). 64 (5): 380–398. doi:10.1016/j.jhevol.2013.01.008. ISSN 0047-2484.
  4. ^ "The World's First Temple - Archaeology Magazine Archive". archive.archaeology.org. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  5. ^ "Global Heritage Fund | GHF". web.archive.org. 17 kanûna paşîn 2013. Ji orîjînalê di 17 kanûna paşîn 2013 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  6. ^ Chacon, Richard J.; Mendoza, Rubén G. (20 kanûna paşîn 2017). Feast, Famine or Fighting?: Multiple Pathways to Social Complexity (bi îngilîzî). Springer. ISBN 978-3-319-48402-0.
  7. ^ Cartwright, Mark. "Troy". World History Encyclopedia (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  8. ^ "The Fall of the Roman Empire [ushistory.org]". www.ushistory.org. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  9. ^ John Boardman, I.E.S. Edwards, E. Sollberger, and N.G.L. Hammond. The Cambridge Ancient History, Volume 3, Part 2: The Assyrian and Babylonian Empires and Other States of the Near East, from the Eighth to the Sixth Centuries BC. Cambridge University Press, 1992, p. 612. "Thrace possessed only fortified areas and cities such as Cabassus would have been no more than large villages. In general the population lived in villages and hamlets."
  10. ^ "Ancient Greece: The Persian Wars". web.archive.org. 3 kanûna pêşîn 2010. Ji orîjînalê di 9 adar 2007 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  11. ^ Steadman, Sharon R.; McMahon, Gregory (15 îlon 2011). The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000-323 BCE) (bi îngilîzî). OUP USA. ISBN 978-0-19-537614-2.
  12. ^ "Anatolia and the Caucasus (Asia Minor), 1000 B.C.–1 A.D. | Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art". web.archive.org. 14 kanûna pêşîn 2006. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 14 kanûna pêşîn 2006. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  13. ^ Freedman, David Noel; Myers, Allen C.; Beck, Astrid B. (2000). Eerdmans Dictionary of the Bible (bi îngilîzî). Wm. B. Eerdmans Publishing. ISBN 978-0-8028-2400-4.
  14. ^ Hout, Theo van den (27 çiriya pêşîn 2011). The Elements of Hittite (bi îngilîzî). Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-50178-1.
  15. ^ "Silk Road Seattle - Constantinople". depts.washington.edu. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  16. ^ "..:: Turkey Interactive CD-Rom ::." web.archive.org. 12 çiriya pêşîn 2007. Ji orîjînalê di 12 çiriya pêşîn 2007 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  17. ^ "The Xiongnu Culture - Third Century BCE - Silk-Road.com". Silk Road (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  18. ^ Kessler, P. L. "An Introduction to the Turkic Tribes". The History Files. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  19. ^ "Chinese History - Xiongnu 匈奴 (www.chinaknowledge.de)". web.archive.org. 25 gulan 2012. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 25 gulan 2012. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  20. ^ "The Origins of the Huns". web.archive.org. 8 çiriya paşîn 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 8 çiriya paşîn 2017. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  21. ^ Jackson, P. (1 kanûna paşîn 2002). "Review: The History of the Seljuq Turks: The History of the Seljuq Turks". Journal of Islamic Studies (bi îngilîzî). 13 (1): 75–76. doi:10.1093/jis/13.1.75. ISSN 0955-2340.
  22. ^ "Islamic arts - Yunus Emre, Turkish Literature, Persian Poetry, and Ḥāfeẓ | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  23. ^ "Anatolia | Definition, History, Map, People, & Facts | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 21 hezîran 2023. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  24. ^ "Podolia | region, Ukraine | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  25. ^ "Ottoman Empire in World War I". HISTORY CRUNCH - History Articles, Biographies, Infographics, Resources and More (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  26. ^ Meichanetsidis, Vasileios Th. (2015). "The Genocide of the Greeks of the Ottoman Empire, 1913–1923: A Comprehensive Overview". Genocide Studies International. 9 (1): 104–173. ISSN 2291-1847.
  27. ^ "Greek genocide of 1913-1923, Greek ottoman".
  28. ^ "Armenian Genocide | History, Causes, & Facts | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 20 hezîran 2023. Roja gihiştinê 10 tîrmeh 2023.
  29. ^ Genocide in the Ottoman Empire: Armenians, Assyrians, and Greeks, 1913-1923 (Çapa 1). Berghahn Books. 2017. ISBN 978-1-78533-432-0.
  30. ^ Çetinoğlu, Sait. "The Extermination of Christians (Greeks and Armenians) in the Commercial Life of Giresun, Capital Transfer and the Factor of Topal Osman during the Genocide Process". {{cite journal}}: Ji bo journal parametreya |journal= hewce ye (alîkarî)
  31. ^ Bajalan, Djene Rhys (2021). Gunes, Cengiz; Bozarslan, Hamit; Yadirgi, Veli (edîtor). The Kurdish Movement and the End of the Ottoman Empire, 1880–1923. Cambridge: Cambridge University Press. rr. 104–137. ISBN 978-1-108-47335-4.
  32. ^ Mango, Andrew (1999). "Atatürk and the Kurds". Middle Eastern Studies. 35 (4): 1–25. ISSN 0026-3206.
  33. ^ "Ottoman Empire - Expansion, Reforms, Collapse | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  34. ^ Yiner, Abdulnasır (5 kanûna pêşîn 2013). "BİR ASAYİŞSİZLİK HAREKETİ OLARAK ALİ BATI OLAYI (1913-1919)". Tarih Dergisi (bi tirkî) (54): 193–220. ISSN 1015-1818.
  35. ^ "Kürt Aşiretlerinden Milan Milli Aşireti'nin Tarihi, Kolları, Nüfusu, Soy ağaçı / Kürt Aşiretleri". Mardin Life (bi tirkî). 13 kanûna pêşîn 2022. Roja gihiştinê 30 gulan 2023.
  36. ^ Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989). "The Koçgiri Kurdish Rebellion in 1921 and the Draft Law for a Proposed Autonomy of Kurdistan". Oriente Moderno. 8 (69) (1/6): 41–56. ISSN 0030-5472.
  37. ^ Barkey, Henri J.; Fuller, Graham E. (1997). "Turkey's Kurdish Question: Critical Turning Points and Missed Opportunities". Middle East Journal. 51 (1): 59–79. ISSN 0026-3141.
  38. ^ Leydesdorff, Selma (5 tîrmeh 2017). Memories of Mass Repression: Narrating Life Stories in the Aftermath of Atrocity (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-351-50608-3.
  39. ^ Demir, Halim (2008). Milli mücadele: Kuvayı Milliye : i̇ttihatçılar ve muhalifler (bi tirkî). Ozan Yayıncılık. ISBN 978-9944-143-21-9.
  40. ^ "Das Koçgiri Massaker". www.bdaj-nrw.de. Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2023.
  41. ^ "Grand National Assembly | All About Turkey". www.allaboutturkey.com. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  42. ^ "Greco-Turkish War - Treaty of Sèvres I THE GREAT WAR 1920". RTH - Real Time History GmbH (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  43. ^ "Treaty of Sevres | Definition, Terms, Significance, & Facts | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 31 gulan 2023. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  44. ^ "Ankara, capital of Turkey | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2023.
  45. ^ Reed, Howard A. (1957). "Secularism and Islam in Turkish Politics". Current History. 32 (190): 333–338. ISSN 0011-3530.
  46. ^ Wood, Margaret M. (1929). "Latinizing the Turkish Alphabet: A Study in the Introduction of a Cultural Change". American Journal of Sociology. 35 (2): 194–203. ISSN 0002-9602.
  47. ^ Rustow, Dankwart A. (1968). "Atatürk as Founder of a State". Daedalus. 97 (3): 793–828. ISSN 0011-5266.
  48. ^ Hassanpour, Amir (1992). Nationalism and Language in Kurdistan, 1918-1985 (bi îngilîzî). Mellen Research University Press. ISBN 978-0-7734-9816-7.
  49. ^ Donef, Racho (2014). The Hakkâri Massacres: An Anthology of Documents Related to Massacres and Deportation of Assyrians in Northern Mesopotamia : Ethnic Cleansing by Turkey, 1924-25 (bi îngilîzî). Tatavla Publishing. ISBN 978-0-9874239-1-7.
  50. ^ Ismael, Yaqou D'Malik. Assyrians and Two World Wars: Assyrians from 1914 to 1945 (bi îngilîzî).
  51. ^ Dündar, Fuat (2017). "When did the First World War End for Turkey ?". Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée (141): 141209. ISSN 0997-1327.
  52. ^ https://books.google.at/books?id=pqqtDAAAQBAJ&pg=PA168&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
  53. ^ https://www.cambridge.org/core/journals/new-perspectives-on-turkey/article/abs/exaggerating-and-exploiting-the-sheikh-said-rebellion-of-1925-for-political-gains/03B7B58CABB36D04AD7CFCDB3793E35F
  54. ^ Olson, Robert W. (1989). The Emergence of Kurdish Nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880-1925 (bi îngilîzî). University of Texas Press. ISBN 978-0-292-77619-7.
  55. ^ Olson, Robert (2000). "The Kurdish Rebellions of Sheikh Said (1925), Mt. Ararat (1930), and Dersim (1937-8): Their Impact on the Development of the Turkish Air Force and on Kurdish and Turkish Nationalism". Die Welt des Islams. 40 (1): 67–94. ISSN 0043-2539.
  56. ^ Pakzad, Rahim; Ghofrani, Ali (22 kanûna pêşîn 2022). "The Pahlavi Government's Stance Regarding the Ararat Rebellion and the Drawing of the Borders of Northwestern Iran (1927-1930 AD)". Historical Study of War (bi îngilîzî). 6 (2): 65–81. ISSN 2588-7033.
  57. ^ "Accrochage entre rebelles kurdes et soldats turcs : Attaque meurtrière en Turquie". m.libe.ma. Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2023.
  58. ^ Sayan, Celal (2002). La construction de l'état national turc et le mouvement national kurde, 1918-1938 (bi fransî). Presses universitaires du septentrion. ISBN 978-2-284-03546-6.
  59. ^ "Zilan Massacre: 93 years later, Muslim Kurdish people still demand justice". dogruhaber.com.tr. Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2023.
  60. ^ KGD (13 tîrmeh 2022). "Zilan-Massaker". Kurdische Gemeinde Deutschland e.V. (bi almanî). Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2023.
  61. ^ "ORAMAR AYAKLANMASI'NIN SEBEP VE SONUÇLARI". Bernamegeh (bi tirkî). 4 çiriya paşîn 2021. Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2023.
  62. ^ "Oramar İsyanı - Sakarya Yenihaber". web.archive.org. 9 çiriya pêşîn 2021. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 9 çiriya pêşîn 2021. Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2023. {{cite web}}: di |sernav= de di cihê 16 de no-break space character heye (alîkarî)CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  63. ^ Cigerli, Sabri (1999). Les Kurdes et leur histoire (bi fransî). Harmattan. ISBN 978-2-7384-7662-3.
  64. ^ "Accueil | Sciences Po Violence de masse et Résistance - Réseau de recherche". www.sciencespo.fr. Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2023.
  65. ^ Strasser, Sabine; Akçınar, Mustafa (2016). Nowicka, Magdalena; Šerbedžija, Vojin (edîtor). Dersim Across Borders: Political Transmittances Between the Kurdish-Turkish Province Tunceli and Europe. Europe in a Global Context (bi îngilîzî). London: Palgrave Macmillan UK. rr. 143–163. doi:10.1057/978-1-137-60126-1_7. ISBN 978-1-137-60126-1.
  66. ^ "We Will Not Forget the Dersim Massacre!". hdp.org.tr (bi tirkî). Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2023.
  67. ^ "16. Turkey/Kurds (1922-present)". uca.edu (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2023.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Dîroka_Tirkiyeyê&oldid=1747086" hatiye standin.