Here naverokê

Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Bi înteraktîvî li dîroka rûpelê bigere
← Cudahiya kevntirCudahiya nûtir →
Content deleted Content added
DîtbarîWîkînivîs
Ferrus (gotûbêj | beşdarî)
5197 guhartin
Ew mijaran dikarin werin bi yekkirin an gotar ne zelal e û mîna şerê naxweyî ya Sûriyeyê de wekî gotar dibînî. Ew gotar wekî ve berdin bi kerema xwe an jî ne xweş e.
Etîket: Betalkirî Guhartina dîtbarî Edit Check (references) activated Edit Check (references) declined (other) Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl
Rêz 175: Rêz 175:
=== Bersiva welatên cîran ===
=== Bersiva welatên cîran ===
Di destpêkê de dewletên cîran ên wek [[Tirkiye]] komên [[Îslamîzm|îslamîst]] ên tundrew organîze kirin û êrîşî herêmê kirin. Li ser vê yekê hemû deriyên alîkariyê yên li sînor hatin girtin. Dorpêç û ambargoyeke cidî li ser rojavayê Kurdistanê hate danîn. Rêvebiriya Başûrê Kurdistanê jî tevlî van ambargoyan bû: Deriyên sînor ên ji Başûrê Kurdistanê ber bi Rojavayê Kurdistanê ve diçûn, weke “Deriyê Selmalka”, hatin girtin û destûr nehate dayîn ku mirov derbasî rêveberiya xweser bibin û alîkariya mirovî bikin. Derî tenê ji penaberên ku ji Rojavayê reviyan û koçber bûne re hate vekirin.
Di destpêkê de dewletên cîran ên wek [[Tirkiye]] komên [[Îslamîzm|îslamîst]] ên tundrew organîze kirin û êrîşî herêmê kirin. Li ser vê yekê hemû deriyên alîkariyê yên li sînor hatin girtin. Dorpêç û ambargoyeke cidî li ser rojavayê Kurdistanê hate danîn. Rêvebiriya Başûrê Kurdistanê jî tevlî van ambargoyan bû: Deriyên sînor ên ji Başûrê Kurdistanê ber bi Rojavayê Kurdistanê ve diçûn, weke “Deriyê Selmalka”, hatin girtin û destûr nehate dayîn ku mirov derbasî rêveberiya xweser bibin û alîkariya mirovî bikin. Derî tenê ji penaberên ku ji Rojavayê reviyan û koçber bûne re hate vekirin.
== Dîrok ==
{{Gotara bingehîn|Dîroka Rojavaya Kurdistanê}}
[[Wêne:TellHalaf,NE-palace1.jpg|thumb|Li Bakurê Sûriyê, ku beşek ji Heyva Berdar bû, gelek şûnwarên neolîtîk ên mîna Til Xelef hene.]]
Herêma rojavayê Kurdistanê beşek ji [[Hîlala Berhemdar]] e û şûnwarên arkeolojîk ên mîna [[Til Xelef]] dihewîne, ku digihêje heta [[Neolîtîk|serdema neolîtîk]].<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Tall-Halaf |sernav=Tall Ḥalaf {{!}} Neolithic, Ubaid & Tell {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |roja-gihiştinê=2024-12-13 |ziman=en }}</ref> Di demên kevnare de ev herêm bi [[Mîtanî|Împeratoriya Mîtanî]] ya li [[Geliyê Xabûr]] ve girêdayî bû û paşê kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Asûr]].<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.iaw.unibe.ch/forschung/vorderasiatische_archaeologie/tell_halaf_syrien/index_ger.html |sernav=Tell Halaf (Syrien) |malper=Institut für Archäologische Wissenschaften |tarîx=2017-11-20 |roja-gihiştinê=2024-12-13 }}</ref> Qeydên dawî yên împaratoriya Asûrî ji serdema navbera 604 BZ û 599 BZ ne û li bajarê asûrî Dûr-Katlimmu hatine dîtin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kühne |pêşnav=Hartmut |tarîx=2009-11-01 |sernav=Interaction of Aramaeans and Assyrians on the Lower Khabur |url=https://journals.openedition.org/syria/509?lang=en |kovar=Syria. Archéologie, art et histoire |ziman=en |hejmar=86 |rr=43–54 |doi=10.4000/syria.509 |issn=0039-7946 }}</ref> Paşê, herêm di bin serweriya împaratorî û xanedaniyên cuda de bû, di nav wan de [[Împeratoriya Hexamenişî|Hexemenî]], paşgirên [[Serdema helenîstî|Helenîstîk]] ên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]], [[Xanedaniya Artaksiad ya Ermenistanê]], [[Romaya kevnare]], [[Parsiya|Parsî]] (Parthia), [[Împeratoriya Sasanî|Sasaniyan]] û [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzansiyan]] û her weha xelîfeyên îslamî yên ereban.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.metmuseum.org/toah/hd/half/hd_half.htm |sernav=The Halaf Period (6500–5500 B.C.) {{!}} Essay {{!}} The Metropolitan Museum of Art {{!}} Heilbrunn Timeline of Art History |malper=The Met’s Heilbrunn Timeline of Art History |roja-gihiştinê=2024-12-13 |ziman=en |paşnav=Art |pêşnav=Authors: Department of Ancient Near Eastern }}</ref>
[[Wêne:SchechHamad,RedHouse2.jpg|thumb|Bermahiyên dîrokî yên "Mala Sor" a cîhê Asûrî Dur-Katlimmu, ku bi kolandinê derketin holê (sedsala 6an a PZ)]]


=== Kanton ===
Di van serdeman de komên etnîkî yên cuda li herêmê bi cih bûne û di encamê de nifûs hatine guhertin. Eşîrên ereb bi hezaran sal in li herêmê hene. Di bin [[Împeratoriya Seleukî|Împeratoriya Seleukiyan]] de (312–63 BZ), komên şervan ên ereb û belkî kurd weke [[Koloniya leşkerî|koloniyên leşkerî]] li herêmê hatine bicih kirin. Di destpêka [[sedsala 9an]] de, herêm ji hêla ereb, asûrî, kurd, eşîrên tirk û komên din ve tê niştecîh kirin. Eşîrên kurdan gelek caran wek kirêt xizmet dikirin û li cihên leşkerî li çiyayên bakurê Sûriyê bi cih bûbûn. Damezrênerê [[Xanedana Eyûbiyan]] [[Selahedînê Eyûbî]], ji malbateke kurd a herêmê hatiye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Crusader States and Their Neighbours: A Military History, 1099-1187 |paşnav=Morton |pêşnav=Nicholas |weşanger=Oxford University Press |tarîx=2020 |isbn=978-0-19-882454-1 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=5MnhDwAAQBAJ&dq=Ayyubid+Kurdish+tribes&pg=PA166 }}</ref>
Di xala 8an a destûra sala 2014an de wiha hate gotin:


<blockquote>"Hemû kantonên herêmên xweser li ser prensîba xwerêveberiya xwecihî hatine damezrandin. Kanton dikarin nûnerên xwe bi awayekî azad hilbijêrin û mafên xwe bi dest bixin, bi qasî ku ev yek li dijî bendên peymanê nebe."<ref name=":2" /></blockquote>
Di bin desthilatdariya Selahedîn de koçberiya girseyî ya eşîrên tirkan pêk hat, ku bû sedema nakokiyên bi kurdan re û wêrankirina çend civakên kurdan. Di dema [[Împeratoriya Osmanî]] de ([[1516]]–[[1922]]) eşîrên mezin ên kurdîaxêv ji [[Anatolya]]yê hatin sirgûnkirin û li herêmê bi cih bûn. Di [[sedsala 18an]] de pênc eşîrên kurdan li herêmê hebûn.<ref name="Short1981">{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds: A Contemporary Overview |paşnav=Short |pêşnav=Martin |weşanger=Routledge |tarîx=1981 |isbn=978-1-134-90766-3 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=JZ6JAgAAQBAJ }}</ref> Di destpêka [[sedsala 20an]] de li herêmê guhertinên demografîk ên girîng hatin dîtin. Di [[Nîjadkujiya ermeniyan|nijadkujiya ermenî]] û suryaniyan de ([[1914]]-[[1920]]) gelek ermenî û suryanî reviyan herêmê û bi giranî li herêma Cezîrê bi cih bûn.


Kanton piştre ji nû ve hatin birêxistinkirin û bûn herêmên bi navçe û komunên girêdayî wan. Di 22ê [[îlon]]a 2017ê de yekemîn hilbijartinên herêmî hatin kirin. Dû re hilbijartinên meclîsên Herêma Cizîrê, Firatê û Efrînê di Kanûna 2017an de hatin lidarxistin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://en.hawarnews.com/electoral-commission-publish-video-of-elections-2nd-stage/ |sernav=Electoral Commission publish video of elections 2nd stage {{!}} ANHA |malper=web.archive.org |tarîx=2017-12-01 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |rewşa-urlyê=bot: unknown |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171201032359/https://en.hawarnews.com/electoral-commission-publish-video-of-elections-2nd-stage/ |roja-arşîvê=2017-12-01}}</ref> Di hilbijartinên ku ji aliyê Komisyona Bilind a Hilbijartinan a herêmê ve hatibûn organîzekirin de, 12 hezar û 421 berendam ji bo 3 hezar û 700 postên komînal ketin rikeberiyê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-kurds/syrians-vote-in-kurdish-led-regions-of-north-idUSKCN1BX1PY?il=0 |sernav=Syrians vote in Kurdish-led regions of north {{!}} Reuters |malper=web.archive.org |tarîx=2017-09-23 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |rewşa-urlyê=bot: unknown |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170923145216/https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-kurds/syrians-vote-in-kurdish-led-regions-of-north-idUSKCN1BX1PY?il=0 |roja-arşîvê=2017-09-23}}</ref>
Ji sala [[1926]]an û pê de, piştî têkçûna [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] ya li dijî desthilatdarên tirk, koçberî zêdetir bû.<ref>{{Jêder-malper |url=http://assafir.com/Article/331189 |sernav=صقر ابو فخر: التراجع المسيحي في الشرق: مشهد تاريخي :: {{!}} جريدة السفير |malper=web.archive.org |tarîx=2014-11-13 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2014-11-13 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20141113055038/http://assafir.com/Article/331189 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://araborthodoxy.blogspot.ca/2013/12/as-safir-on-history-of-persecution-of.html |sernav=Notes on Arab Orthodoxy: As-Safir on the History of the Persecution o… |malper=archive.ph |tarîx=2014-11-13 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2014-11-13 |urlya-arşîvê=https://archive.today/20141113034833/http://araborthodoxy.blogspot.ca/2013/12/as-safir-on-history-of-persecution-of.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Gelek kurdên ku bi sedsalan li Sûriyê dijiyan û kurdên bakur, yên ku xwe spartine Sûriyê, ji aliyê desthilatdarên fransî ve mafê [[Hemwelatî|hemwelatiyê]] wergirtin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Displacement and Dispossession in the Modern Middle East |paşnav=Chatty |pêşnav=Dawn |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2010-03-08 |isbn=978-1-139-48693-4 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=8OsgAwAAQBAJ&pg=PA230 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://books.google.com/books?id=8OsgAwAAQBAJ&pg=PA230 |sernav=Displacement and Dispossession in the Modern Middle East - Dawn Chatty - Google Books |malper=web.archive.org |tarîx=2024-05-15 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2024-05-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20240515063518/https://books.google.com/books?id=8OsgAwAAQBAJ&pg=PA230 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di [[salên 1920î]] de, derdora 20.000 kurdên bakur li parêzgeha Cizîra Sûriyê bi cih bûn: Di wê demê de nifûsa Cizîrê derdora 100.000 bû û di nav wan de nifûsa xiristiyan (suryanî, ermenî, asûrî) û ereban jî hebûn.<ref>{{Jêder-malper |url=https://books.google.com/books?id=SxR8uwEACAAJ |sernav=The Refugee Problem: Report of a Survey - Sir John Hope Simpson, Royal Institute of International Affairs - Google Books |malper=web.archive.org |tarîx=2024-05-15 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2024-05-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20240515063519/https://books.google.com/books?id=SxR8uwEACAAJ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>


Piraniya herêma Efrînê di destpêka sala 2018an de ji aliyê hêzên ser bi Tirkiyê ve hatibû dagirkirin, û dabeşkirina wê ya îdarî ji Tell Rifatê berdewam kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/war-on-terror/2019/09/18/ypg-attacks-fsa-controlled-azaz-province |sernav=YPG attacks FSA-controlled Azaz province - Daily Sabah |malper=web.archive.org |tarîx=2019-10-20 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |rewşa-urlyê=bot: unknown |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191020142227/https://www.dailysabah.com/war-on-terror/2019/09/18/ypg-attacks-fsa-controlled-azaz-province |roja-arşîvê=2019-10-20}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.washingtoninstitute.org/fikraforum/view/the-fate-of-tel-rifaat-hangs-in-the-balance |sernav=The Fate of Tel Rifaat Hangs in the Balance - The Washington Institute for Near East Policy |malper=web.archive.org |tarîx=2019-10-20 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |rewşa-urlyê=bot: unknown |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191020142226/https://www.washingtoninstitute.org/fikraforum/view/the-fate-of-tel-rifaat-hangs-in-the-balance |roja-arşîvê=2019-10-20}}</ref>
=== Serxwebûna Sûriyê û desthilatdariya Partiya Bees ===
[[Wêne:Hafez al-Assad official portrait.jpg|thumb|Hikûmeta Bees a Sûriyê di bin serokatiya Hafiz Esed de (wêne di sala 1987an de) siyaseta erebkirinê û qedexekirina nasnameya kurdî li bakurê Sûriyê pêk anîbû.]]
Piştî serxwebûna Sûriyê, siyaseta neteweperestiya erebî û hewlên erebkirina bi darê zorê li herêmê belav bû, û di serî de gelê kurd hedef girt.<ref name=":0">{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds of Northern Syria: Governance, Diversity and Conflicts |paşnav=Allsopp |pêşnav=Harriet |weşanger=Bloomsbury Publishing |tarîx=2019-08-08 |isbn=978-1-78831-598-2 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=9vWlDwAAQBAJ |paşnav2=Wilgenburg |pêşnav2=Wladimir van }}</ref><ref name=":1">{{Jêder-malper |url=https://www.hrw.org/reports/1996/Syria.htm |sernav=Syria |malper=web.archive.org |tarîx=2017-03-12 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2017-03-12 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170312084700/https://www.hrw.org/reports/1996/Syria.htm |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Herêm kêm razemenî û pêşkeftin wergirt, di heman demê de gelek mafên kurdan bi awayeke qanûnî hatin binpê kirin. Di warên wek xwedîkirina milk, ajotina otomobîlan û di warê kar û xebatan de kurd gelek kêmasî û zordarî didîtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://books.google.com/books?id=6rcUCgAAQBAJ |sernav=Blood and Belief: The PKK and the Kurdish Fight for Independence - Aliza Marcus - Google Books |malper=web.archive.org |tarîx=2024-05-15 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2024-05-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20240515063500/https://books.google.com/books?id=6rcUCgAAQBAJ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Piştî [[Derbeya leşkerî|derbeya]] [[Partiya Bees]] a di sala [[1963]]an de, zimanên ne-erebî li dibistanên fermî hatin qedexekirin û ev yek bandorê li perwerdeya hindikahiyên weke kurd, tirkmen û suryaniyan kir. Hin komên wek ermenî û çerkez karîbûn [[Dibistana taybet|dibistanên taybet]] ava bikin, lê dibistan û [[Perwerdeya bi zimanê kurdî|perwedehiya bi zimanê kurdî]] dihatin qedexekirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/11/syria-kurdistan-self-governance-teach-kurdish-language.html |sernav=After 52-year ban, Syrian Kurds now taught Kurdish in schools |malper=archive.ph |tarîx=2016-11-11 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2016-11-11 |urlya-arşîvê=https://archive.today/20161111055911/http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/11/syria-kurdistan-self-governance-teach-kurdish-language.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref name="Abboud2015">{{Jêder-kitêb |sernav=Syria |paşnav=Abboud |pêşnav=Samer N. |weşanger=John Wiley & Sons |tarîx=2015-11-12 |isbn=978-0-7456-9801-4 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=BPbrCgAAQBAJ }}</ref><ref name=":1" /> Gelek [[nexweşxane]] yên herêmê ne xwedî bijareyên nûjen ên dermankirinê bûn, lewma nexweş neçar mabûn ku biçin herêmên din.<ref name="Abboud2015" />


Di 6ê îlona 2018ê de li bajarê Eyn Îsayê di civîna Meclîsa Sûriyeya Demokratîk de navekî nû ji bo herêmê hate qebûlkirin û wek Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyê hat gihertin, ku herêmên Firat, Efrîn, Cezîrê û meclîsên sivîl ên xwecihî li herêmên Reqa, Minbic, Tebqa û Dêrezorê dihewîne. Di civînê de “Meclîsa Giştî ya Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyê” ku ji 70 kesan pêk tê, hate avakirin.<ref name=":3" />
Di [[salên 1960î]] û [[Salên 1970î|1970î]] de gelek navên erdnîgarî hatin erebîkirin. [[Neteweyên Yekbûyî]] ragihand ku hikûmeta Sûriyê siyaseta cudakariya etnîkî û çewsandina netewî li dijî kurdan dimeşîne. Yek ji tedbîrên giran hên li dijî kurdan serjimêra sala [[1962]]ê bû, ku di encamê de 120.000 kurd hemwelatiya xwe winda kirin û bêwelat bûn.<ref name=":1" /> Di sala [[2010]]ê de, [[Çavdêriya Mafên Mirovan (rêxistin)|Human Rights Watch]] hejmara kurdên bêdewlet 300.000 texmîn kiribû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.hrw.org/world-report-2010 |sernav=World Report World Report 2010 {{!}} Human Rights Watch |malper=web.archive.org |tarîx=2017-11-22 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2017-11-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171122204734/https://www.hrw.org/world-report-2010 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di sala [[1973]]ê de hikûmeta Sûriyê 750 kîlometre çargoşe erdên çandiniyê li herêma Hesekê desteser kir û radestî malbatên ereb kir. Ev tedbîr beşek ji destpêşxeriya "[[Kembera Erebî]]" bû, ku armanca wê guhertina pêkhateya [[Gelhenasî|demografî]] ya herêmê bû.
[[Wêne:Newroz Girê Tertebê 1997.jpg|thumb|Di sala 1997an de li Girê Tertebê ya girêdayî Qamişloyê kurd tevî qedexeyan Newrozê pîroz dikin.]]
Bertekên [[partiyên kurdî]] li hember siyasetên rejîma Bees cuda bûn: hinekan li ber xwe dan, hinekan jî hewl dan guhertinên di nava sîstemê de pêk bînin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Arab Revolts: Dispatches on Militant Democracy in the Middle East |paşnav=McMurray |pêşnav=David |weşanger=Indiana University Press |tarîx=2013-02-22 |isbn=978-0-253-00968-5 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=RQIXtU-EYN4C |paşnav2=Ufheil-Somers |pêşnav2=Amanda }}</ref> Partiyên ku hindikahiyên etnîkî an dînî temsîl dikirin, destûrê nestandin ku beşdarî hilbijartinan bibin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://joshualandis.com/blog/the-assyrians-of-syria-history-and-prospets-by-mardean-isaac/ |sernav="The Assyrians of Syria: History and Prospets" by Mardean Isaac |malper=Syria Comment |tarîx=2015-12-21 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |paşnav=Joshua }}</ref> Lê carinan siyasetmedarên wan wekî endamên serbixwe dihatin pejirandin.<ref name=":0" /> Bi vî havî siyasetmedarên kurd di hilbijartinên 1990î de hin kursî bi dest xistin. Piştî mirina Hafiz El-Esed û bijartina kurê wî Beşar Esed, hejmara karbidestên kurd zêde bû, lê herêmên kurdî hê jî dihatin îxmal kirin.

Nasnameya kurdî ji aliyê hikûmeta Beesê ve bi awayekî fermî dihat tepisandin, lê Sûriyê di [[salên 1980î]] de destûr da [[Partiya Karkerên Kurdistanê|PKKê]] ku li herêmê kampên perwerdeyê ava bike. PKKê bi taybetî bandor li Kurdên li herêma Efrîn û Kobanî kir û nasnameya kurdayetiyê pêş xist, lê li herêma Hesekê kêm ma, ji ber ku partiyên din ên kurdî li wir xwedî bandorek zêdetir bûn. Gelek kurdên Sûriyê sempatî bi PKKê re kirin û beşdarî serhildana wê ya li Tirkiyê bûn. Nêzîkbûna di navbera Sûriye û Tirkiyê de bû sedema derxistina PKK ji Sûriyê di sala [[1998]]an de, lê komê hebûna xwe ya veşartî domand.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/11/turkey-syria-pkk-worried-by-growing-popularity-of-ypg-kurds.html |sernav=Is the PKK worried by the YPG's growing popularity? |malper=web.archive.org |tarîx=2019-11-08 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2019-11-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191108183057/https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/11/turkey-syria-pkk-worried-by-growing-popularity-of-ypg-kurds.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

Di sala 2002 de, PKK û hevalbendên wê [[Koma Civakên Kurdistanê|Koma Civakên Kurdistanê (KCK)]] ava kirin, ku fikrên Ocalan li gelek welatên [[Rojhilata Navîn]], di nav wan de Sûrî jî, bi cih anîn. Di sala [[2003]]ê de, Partiya Yekîtiya Demokratîk (PYD) hat damezrandin û yekîneya wê ya paramîlîter bi navê Yekîneyên Parastina Gel (YPG) hat avakirin, lê yekîne ne çalak bû.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.vice.com/read/meet-the-ypg |sernav=Meet the YPG, the Kurdish Militia That Doesn't Want Help from Anyone {{!}} VICE {{!}} United States |malper=web.archive.org |tarîx=2016-04-13 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2016-04-13 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160413210952/http://www.vice.com/read/meet-the-ypg |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

=== Xweseriya defakto û şerê li dijî DAIŞê ===
[[Wêne:Demonstration in Qamishli against the Syrian government.jpg|thumb|250x250px|Kurd, suryanî û ereb li Qamîşlo, 6 Çile 2012, li dijî hikûmeta sûrî xwepêşandanê dikin.]]
Di sala 2011an de li Sûriyê serhildaneke gel dest pê kir û bû sedema reformên bilez ên hikûmetê. Serokê Beşar Esed mafê welatîbûnê da nêzîkî 220,000 welatiyên Kurd. Lê bi zêdebûna şerê navxweyî, [[Opozîsyona Sûriyê|opozisyona Sûriyê]] çend herêm kontrol kirin. Di nîvê sala 2012ê de, hukûmetê leşkerên xwe ji sê deverên ku piranî Kurd lê dijîn vekişand û kontrola xwe ji mîlîsên herêmî re hişt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nrc.nl/nieuws/2019/10/15/koerden-zijn-al-vele-malen-verraden-a3976826 |sernav=Koerden zitten van alle kanten klem - NRC |malper=web.archive.org |tarîx=2020-07-19 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2020-07-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200719162629/https://www.nrc.nl/nieuws/2019/10/15/koerden-zijn-al-vele-malen-verraden-a3976826 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Ev yek weke hewldaneke rejîma Esed hat dîtin, ku gelê Kurd ji serhildanê dûr bixe. Di encamê de, partiyên kurdî yên heyî PYD û [[Encûmena Niştimanî ya Kurdî li Sûriyê|Encûmena Niştimanî ya Kurdî li Sûrîiyê]] li hev kirin û Komîsyona Bilind a Kurd (KBK) ava kirin.
{{multiple image|align=right|direction=vertical|header=Nexşeya xaka herêmê bi demê re|width=180|image1=Rojava february 2014.png|alt1=|image2=|alt2=|image3=|alt3=|image4=Rojava April 2018.png|alt4=|image5=|alt5=|footer=Nexşeya guhertina axa ku ji hêla herêmê ve hate kontrolkirin, di Sibata 2014 û nîsana 2018 de.}}
Yekîneyên Parastina Gel (YPG) ji bo parastina herêmên kurdî ji nû ve hate avakirin û wan di sala 2012ê de bajarên wekî Kobanî, Amûdê û Efrînê xistin bin kontrola xwe. Di demeke kurt de deverên Dêrik, Serê Kaniyê û hinek deverên Hesekê û Qamişlo jî ketin nav.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/4984.html |sernav=Rudaw in English....The Happening: Latest News and Multimedia about Kurdistan, Iraq and the World - Armed Kurds Surround Syrian Security Forces in Qamishli |malper=web.archive.org |tarîx=2012-07-24 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2012-07-24 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120724224808/http://www.rudaw.net/english/news/syria/4984.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/4992.html |sernav=Rudaw.net - English - Girke Lege Becomes Sixth Kurdish City Liberated in Syria |malper=web.archive.org |tarîx=2012-11-29 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2012-11-29 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20121129100410/http://www.rudaw.net/english/news/syria/4992.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di vê demê de YPG û yekîneya wê ya jinan [[Yekîneyên Parastina Jinê|YPJ]] li dijî Artêşa Azad a Sûriyê û çekdarên îslamîst yên weke [[Eniya El-Nusra]] şer kirin. Di sala [[2013]]ê de, PYDê destûrek ji bo "herêma xweser a kurdên Sûriyê" derxist ku ji aliyê opozîsyona Sûriyê ve bi tundî hatibû rexnekirin.

Di Çileya 2014ê de sê herêman xweseriya xwe weke kanton îlan kirin: Efrîn, Cezîre û Firat.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.jstor.org/stable/48602938 |sernav=PEACEBUILDING IN A CONFLICT SETTING on JSTOR |malper=web.archive.org |tarîx=2022-11-03 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2022-11-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221103210009/https://www.jstor.org/stable/48602938 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Destûra Bingehîn a demkî hate derxistin lê wekî neqanûnî û otorîter hatibû red kirin. Piştre destûr hate guherandin. Di payîza sala 2014an de YPGê bi piştevaniya komên leşkerî yên herêmî û dilxwazên navdewletî di dema dorpêçkirina Kobanî de DAIŞê têk bir. Ev yek bû sedem ku di navbera YPG û DYAyê de hevkariyek çêbibe û ev yek jî bû sedema nîgeraniya Tirkiyê, ji ber ku Tirkiye naxwaze kurd rêveberiyên xweser bidest bixin.
[[Wêne:Syrian civil war 01 12 2015.png|thumb|Rewşa leşkerî ya di Kanûna 2015an de: HSDê rêxistina DAIŞê ji Bakurê Sûriyeyê derxist.]]
Di [[Kanûna paşîn|Kanûna]] [[2015]]ê de [[Meclîsa Sûriyeya Demokratîk|Meclîsa Sûriyeya Demokratîk (MSD)]] hate avakirin û di sala [[2016]]ê de “Federaliya Demokratîk a Rojava – Bakurê Sûriyê” hate îlankirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://apnews.com/general-news-882b101de1024e63bd9525bb32c708e3 |sernav=Syria's Kurds declare de-facto federal region in north |malper=AP News |tarîx=2016-03-17 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |ziman=en }}</ref> Ev daxuyanî hem ji aliyê hikûmeta Sûriyê û hem jî ji aliyê [[Hevpeymaniya Niştimanî ya Opozîsyona Sûriyê]] ve rastî nerazîbûnê hat.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.aljazeera.com/news/2016/03/syria-civil-war-kurds-declare-federal-system-north-160317111902534.html |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-12-13 |sernav=Kopîkirina arşîvê |roja-arşîvê=2019-09-27 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190927162505/https://www.aljazeera.com/news/2016/03/syria-civil-war-kurds-declare-federal-system-north-160317111902534.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di adara 2016ê de destûreke nû hat amadekirin, ku dê avahiyeke siyasî ya berfirehtir biafirîne, ji bo yekkirina herêmên bi dest xistî û temsîlkirina hemû komên etnîkî yên li herêmê.<ref>{{Jêder-malper |url=http://aranews.net/2016/07/syrian-kurds-declare-qamishli-capital-new-federal-system/ |sernav=Syrian Kurds declare Qamishli as capital for the new federal system - ARA News |malper=web.archive.org |tarîx=2016-07-08 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2016-07-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160708143406/http://aranews.net/2016/07/syrian-kurds-declare-qamishli-capital-new-federal-system/ |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/07/north-syria-rojava-kurdish-federation-constitution.html |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-12-13 |sernav=Kopîkirina arşîvê |roja-arşîvê=2022-11-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221103210912/https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/07/north-syria-rojava-kurdish-federation-constitution.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di Kanûna [[2016]]ê de makezagonek nû hate qebûlkirin, ku navê herêmê kir “Federaliya Demokratîk a Bakurê Sûriyeyê”. Navê “Rojava” ji magezakonê hate derxistin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-constitution-idUSKBN14H0X3?il=0 |sernav=Syrian Kurds, allies set to approve new government blueprint {{!}} Reuters |malper=web.archive.org |tarîx=2017-08-05 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2017-08-05 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170805015106/https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-constitution-idUSKBN14H0X3?il=0 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

=== Operasyona leşkerî û dagirkeriya dewleta tirk ===
Ji sala 2012ê ve Tirkiye bi fikar li hebûna YPGê ya li sînorê xwe yê başûr dinêre, ji ber ku ew wê bi nêzîkbûna PKKê tohmetbar dike.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nytimes.com/2019/10/16/world/europe/Turkey-Kurds-Erdogan.html |sernav=The World Condemns Erdogan’s War on Kurds. But Turkey Applauds. - The New York Times |malper=web.archive.org |tarîx=2022-11-30 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2022-11-30 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221130095924/https://www.nytimes.com/2019/10/16/world/europe/Turkey-Kurds-Erdogan.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Dema YPGê li dijî DAIŞê bi DYAyê re hevkarî kir, fikarên Tirkiyeyê hebûn. Di dema dorpêçkirina Kobanî de, Tirkiyê alîkariya YPGê red kir. Ev yek bû sedema nerazîbûn aloziyên mezin ên kurdan û [[Pêvajoya aştiyê|pêvajoya aştiyê ya di sala 2015an de]] bi dawî hat. Di medyaya Tirkiyê de antî-propagandayeke mezin hat kirin û heman tohmetên li dijî PYDê hatin dubarekirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/war-on-terror/2019/07/24/interpol-removes-top-pkk-affiliated-figure-from-its-red-notice-list |sernav=Interpol removes top PKK-affiliated figure from its red notice list {{!}} Daily Sabah |malper=web.archive.org |tarîx=2022-11-03 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2022-11-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221103210917/https://www.dailysabah.com/war-on-terror/2019/07/24/interpol-removes-top-pkk-affiliated-figure-from-its-red-notice-list |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Ev yek ji bo dagirkirina herêmên kurdî yên Bakurê Sûriyê weke hincetek hat bikaranîn. Wek encam, Tirkiyê di sala 2016ê de “[[Operasyona Mertalê Firatê]]” da destpêkirin ji bo rêgirtina li girêdana Efrînê bi herêmên din ên Rojava re. HSDê piştre beşek ji herêmê radestî hikûmeta Sûriyê kir weke tamponek li dijî Tirkiyê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.yeniasir.com.tr/gundem/2016/08/31/tsk-32-koy-terorist-unsurlardan-temizlendi |sernav=TSK: 32 Köy Terörist Unsurlardan Temizlendi - Gündem Haberleri |malper=web.archive.org |tarîx=2019-03-28 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-03-28 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190328043026/https://www.yeniasir.com.tr/gundem/2016/08/31/tsk-32-koy-terorist-unsurlardan-temizlendi |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.almasdarnews.com/article/breaking-kurdish-led-sdf-handover-huge-section-territory-saa/ |sernav=BREAKING: Kurdish-led SDF to handover huge section of territory to SAA |malper=web.archive.org |tarîx=2019-02-03 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-02-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190203004230/https://www.almasdarnews.com/article/breaking-kurdish-led-sdf-handover-huge-section-territory-saa/ |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Di sala [[2018]]ê de “[[Operasyona Çiqlê Zeytûnê]]” hate dest pê kirin û di wê operasyonê de Tirkiyê Efrînê dagir kir û zêdetirî 100 hezar sivîl koçber kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.france24.com/en/20180120-terrified-children-empty-streets-syrias-afrin-turkey-attacks |sernav=Terrified children, empty streets in Syria's Afrin as Turkey attacks - France 24 |malper=web.archive.org |tarîx=2022-11-03 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2022-11-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221103210918/https://www.france24.com/en/20180120-terrified-children-empty-streets-syrias-afrin-turkey-attacks |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di sala [[2019]]ê de “[[Operasyona Kaniya Aştiyê]]” hate destpêkirin, piştî ku hêzên DYAyê bi fermana Donald Trump ji herêmê vekişiyan, û wek encam Tirkiyê bajarên sînorî yên wek Ras al-Ayn û Tell Abyad bi dest xist.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.theguardian.com/world/2019/oct/09/turkey-launches-military-operation-in-northern-syria-erdogan |sernav=Turkey unleashes airstrikes against Kurds in north-east Syria {{!}} World news {{!}} The Guardian |malper=web.archive.org |tarîx=2019-10-15 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-10-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191015081703/https://www.theguardian.com/world/2019/oct/09/turkey-launches-military-operation-in-northern-syria-erdogan |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Ev vekişandina hêzên DYAyê di qada navneteweyî de bi tundî hate rexnekirin û weke xiyaneta li Kurdan hate binavkirin. Civaka navneteweyî ev êrîş şermezar kir, û binpêkirinên mafên mirovan ji aliyê leşkerên Tirk ve jî hatin protesto kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://news.sky.com/story/us-betrayal-of-kurds-destroys-the-wests-credibility-for-years-to-come-11835611 |sernav=US betrayal of Kurds destroys the West's credibility for years to come {{!}} World News {{!}} Sky News |malper=web.archive.org |tarîx=2019-10-22 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-10-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191022080228/https://news.sky.com/story/us-betrayal-of-kurds-destroys-the-wests-credibility-for-years-to-come-11835611 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.aljazeera.com/news/2019/10/trump-syria-move-delivers-blow-credibility-worldwide-191008232132422.html |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-12-14 |sernav=Kopîkirina arşîvê |roja-arşîvê=2020-08-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200804150305/https://www.aljazeera.com/news/2019/10/trump-syria-move-delivers-blow-credibility-worldwide-191008232132422.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

Êrîşan naskirina [[cîhan]]î û rewabûna rêveberiya xweser a kurd li Sûriyê zêde kir. Di heman demê de, ev bûyer bûn sedema alozî di navbera PKK û PYDê de.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/11/turkey-syria-pkk-worried-by-growing-popularity-of-ypg-kurds.html |sernav=Is the PKK worried by the YPG's growing popularity? |malper=web.archive.org |tarîx=2019-11-08 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-11-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191108183057/https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/11/turkey-syria-pkk-worried-by-growing-popularity-of-ypg-kurds.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> PYD dixwaze otonomiya herêmê biparêze, hevalbendiya Amerîkayê bidomîne û Tirkiyê weke muxatab qebûl dike ji bo lihevhatineke aştiyane.

=== Hilweşîna rejîma Esed ===
[[Wêne:Northwestern Syria offensive (2024).jpg|thumb|Di dema êrîşên hêzên muxalefetê de guherînên jeopolîtîk: Hêzên HTŞê û hevalbendên wê kesk (digel herêmên bakur ên dagirkirî) û HSD ya rêveberiya xweser bi zer.]]
Di dema êrîşên hêzên [[Heyeta Tehrîr Şam|HTŞê]] yên mijdara 2024an de, ku rêjîma Esed hilweşand,<ref>{{Jêder-malper |url=https://apnews.com/article/syria-bashar-assad-war-1468a97ff95bb782f5933856d99c9a8d |sernav=The fall of Bashar Assad after 13 years of war in Syria brings to an end a decades-long dynasty |malper=AP News |tarîx=2024-12-08 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |ziman=en }}</ref> HSDê bajarê Dêrezorê li başûrê rojhilat xiste bin kontrola xwe<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.reuters.com/world/middle-east/us-backed-syrian-kurds-seize-eastern-city-deir-el-zor-sources-say-2024-12-06/ |sernav=US-backed Syrian Kurds seize eastern city of Deir el-Zor, sources say |malper=reuters.com |paşnav=Qereman |pêşnav=Orhan }}</ref> û ji herêma Minbicê li rojavayê Feratê vekişiya<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.reuters.com/world/middle-east/rebels-take-north-syria-town-us-backed-group-turkish-source-says-2024-12-09/ |sernav=Rebels take Syrian city from U.S.-backed group after U.S.-Turkey deal, source says |malper=reuters.com |paşnav=Toksabay |pêşnav=Ece |paşnav2=Spicer |pêşnav2=Jonathan }}</ref>. HSDê paşê ji Dêrezorê jî vekişiyan û bajar ji aliyê hêzên HTŞê ve bi lez hat dagirkirin.[158]

Di 12ê [[Kanûna paşîn|Kanûna]] [[2024]]ê de, rêveberiya xweser ragihand ku ew ala şoreşa Sûriyê wek ala xwe ya fermî qebûl kiriye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.barrons.com/news/kurdish-administration-says-adopts-syria-s-independence-flag-371f475e |sernav=Kurdish Administration Says Adopts Syria's Independence Flag |malper=www.barrons.com |roja-gihiştinê=2024-12-14 |ziman=en-US |paşnav=Presse |pêşnav=AFP-Agence France }}</ref>

== Siyaset ==

Sîstema siyasî ya herêmê xwe dispêre "Metna Peymana Civakî", ku di 9ê Çileya 2014ê de hat erêkirin.<ref name=":2">{{Jêder-malper |url=https://www.peaceinkurdistancampaign.com/charter-of-the-social-contract/ |sernav=Charter of the Social Contract – Peace in Kurdistan |malper=web.archive.org |tarîx=2021-01-31 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2021-01-31 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210131222916/https://www.peaceinkurdistancampaign.com/charter-of-the-social-contract/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Ew mafên bingehîn ên niştecîhan garantî dike, nemaze wekheviya zayendî, azadiya dînî û mafên milkiyetê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.rudaw.net/english/opinion/29012015 |sernav=A Very Different Ideology in the Middle East |malper=rudaw.net |roja-gihiştinê=2024-12-14 }}</ref> Sîstema hikûmetê demokrasiya rasterast hewl dide. Dîplomatê berê [[Carne Ross]] di sala 2015ê de ragihand ku rêxistina herêmê bêyî [[Hiyerarşî|hiyerarşiya]] navendî an serokek yekane dimeşe, û li şûna wê ji gelek komên cuda yên ku hevgirtî ne pêk tê. Lêbelê, raporek Chatham House ya 2016an diyar kir ku hêz bi giranî di destê Partiya Yekîtiya Demokrat (PYD) de ye, û li herêmê civak û siyaset bi îdeolojiya konfederalîzma demokratîk ya Abdullah Öcalan ava bûye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.voanews.com/a/writings-of-obscure-american-leftist-drive-kurdish-forces-to-syria/3678233.html |sernav=Writings of Obscure American Leftist Drive Kurdish Forces in Syria |malper=web.archive.org |tarîx=2017-01-17 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2017-01-17 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170117131225/http://www.voanews.com/a/writings-of-obscure-american-leftist-drive-kurdish-forces-to-syria/3678233.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

Ji bilî partiyên [[TEV-DEM]] û [[KNC]], komên din ên siyasî jî hene, wek [[Partiya Demokratîk a Suryaniyan]], ku bi awayekî aktîf di rêveberiyê de cih digirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://buyerpress.com/?p=56143/ |sernav=“المحافظين الديمقراطي” حزبٌ جديد يُعلن عن نفسه في قامشلو {{!}} الخبر…..بكل شفافية |malper=web.archive.org |tarîx=2019-09-25 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-09-25 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190925081232/http://buyerpress.com/?p=56143/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://en.hawarnews.com/electoral-commission-publish-video-of-elections-2nd-stage/ |sernav=Electoral Commission publish video of elections 2nd stage {{!}} ANHA |malper=web.archive.org |tarîx=2017-12-01 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2017-12-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171201032359/http://en.hawarnews.com/electoral-commission-publish-video-of-elections-2nd-stage/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Siyaseta herêmê wek azadîxwaz û pirneteweyî tê binavkirin, lê di heman demê de di bin bandora pêkhateyên cuda yên etnîk, mezhebî û [[Baviksalarî|baviksalar]] de ye. Li herêmê siyaseta [[Hevserokatî|hevserokatiyê]] tê meşandin, lewma her ofîs bi nûnertiya jin a wekhev re jî tê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nytimes.com/2015/11/29/magazine/a-dream-of-utopia-in-hell.html |sernav=A Dream of Secular Utopia in ISIS’ Backyard - The New York Times |malper=web.archive.org |tarîx=2015-12-04 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2015-12-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20151204025745/https://www.nytimes.com/2015/11/29/magazine/a-dream-of-utopia-in-hell.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Hewldanên ji bo wekheviya siyasî ji bo hemû komên etnîk û dînî hene û lewma kurd, ereb û suryanî jî di nav rêveberiyê de ne. Ev polîtîka dikare bi sîstema mezhebî ya li Lubnanê re bê muqayesekirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.syriahr.com/en/2015/05/ypg-backed-by-al-khabour-guards-forces-al-sanadid-army-and-the-syriac-military-council-expels-is-out-of-more-than-230-towns-villages-and-farmlands/ |sernav=YPG, backed by al- Khabour Guards Forces, al- Sanadid army and the Syriac Military Council, expels IS out of more than 230 towns, villages and farmlands {{!}} Syrian Observatory For Human Rights |malper=web.archive.org |tarîx=2015-05-29 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2015-05-29 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150529003959/http://www.syriahr.com/en/2015/05/ypg-backed-by-al-khabour-guards-forces-al-sanadid-army-and-the-syriac-military-council-expels-is-out-of-more-than-230-towns-villages-and-farmlands/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.opendemocracy.net/rahila-gupta/rojava-s-commitment-to-jineoloj-science-of-women |sernav=Rojava’s commitment to Jineolojî: the science of women {{!}} openDemocracy |malper=web.archive.org |tarîx=2018-09-22 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2018-09-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20180922025049/https://www.opendemocracy.net/rahila-gupta/rojava-s-commitment-to-jineoloj-science-of-women |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

Qamişlo di destpêkê de paytexta defakto ya rêveberiyê bû, lê piştre Ayn Îsa wek paytexta nû hate îlan kirin.<ref name=":3">{{Jêder-malper |url=https://www.kurdistan24.net/en/news/c9e03dab-6265-4a9a-91ee-ea8d2a93c657 |sernav=New administration formed for northeastern Syria |malper=web.archive.org |tarîx=2019-09-09 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-09-09 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190909163756/https://www.kurdistan24.net/en/news/c9e03dab-6265-4a9a-91ee-ea8d2a93c657 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

== Kanton: Herêmên rêveberiyê ==
Di xala 8’an a destûra sala 2014’an de wiha hate gotin: <blockquote>"Hemû kantonên herêmên xweser li ser prensîba xwerêveberiya xwecihî hatine damezrandin. Kanton dikarin nûnerên xwe bi awayekî azad hilbijêrin û mafên xwe bi dest bixin, bi qasî ku ev yek li dijî bendên peymanê nebe."<ref name=":2"/></blockquote>Kanton piştre ji nû ve hatin birêxistinkirin û bûn herêmên bi navçe û komunên girêdayî wan. Di 22ê [[îlon]]a 2017ê de yekemîn hilbijartinên herêmî hatin kirin. Dû re hilbijartinên meclîsên Herêma Cizîrê, Firatê û Efrînê di Kanûna 2017an de hatin lidarxistin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://en.hawarnews.com/electoral-commission-publish-video-of-elections-2nd-stage/ |sernav=Electoral Commission publish video of elections 2nd stage {{!}} ANHA |malper=web.archive.org |tarîx=2017-12-01 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2017-12-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171201032359/https://en.hawarnews.com/electoral-commission-publish-video-of-elections-2nd-stage/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di hilbijartinên ku ji aliyê Komisyona Bilind a Hilbijartinan a herêmê ve hatibûn organîzekirin de, 12 hezar û 421 berendam ji bo 3 hezar û 700 postên komînal ketin rikeberiyê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-kurds/syrians-vote-in-kurdish-led-regions-of-north-idUSKCN1BX1PY?il=0 |sernav=Syrians vote in Kurdish-led regions of north {{!}} Reuters |malper=web.archive.org |tarîx=2017-09-23 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2017-09-23 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170923145216/https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-kurds/syrians-vote-in-kurdish-led-regions-of-north-idUSKCN1BX1PY?il=0 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

Piraniya herêma Efrînê di destpêka sala 2018an de ji aliyê hêzên ser bi Tirkiyê ve hatibû dagirkirin, û dabeşkirina wê ya îdarî ji Tell Rifatê berdewam kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/war-on-terror/2019/09/18/ypg-attacks-fsa-controlled-azaz-province |sernav=YPG attacks FSA-controlled Azaz province - Daily Sabah |malper=web.archive.org |tarîx=2019-10-20 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-10-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191020142227/https://www.dailysabah.com/war-on-terror/2019/09/18/ypg-attacks-fsa-controlled-azaz-province |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.washingtoninstitute.org/fikraforum/view/the-fate-of-tel-rifaat-hangs-in-the-balance |sernav=The Fate of Tel Rifaat Hangs in the Balance - The Washington Institute for Near East Policy |malper=web.archive.org |tarîx=2019-10-20 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-10-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191020142226/https://www.washingtoninstitute.org/fikraforum/view/the-fate-of-tel-rifaat-hangs-in-the-balance |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

Di 6ê îlona 2018ê de li bajarê Eyn Îsayê di civîna Meclîsa Sûriyeya Demokratîk de navekî nû ji bo herêmê hate qebûlkirin û wek Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyê hat gihertin, ku herêmên Firat, Efrîn, Cezîrê û meclîsên sivîl ên xwecihî li herêmên Reqa, Minbic, Tebqa û Dêrezorê dihewîne. Di civînê de “Meclîsa Giştî ya Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyê” ku ji 70 kesan pêk tê, hate avakirin.<ref name=":3"/>


=== Lîsteya herêman (berê kanton) ===
=== Lîsteya herêman (berê kanton) ===
Rêz 309: Rêz 259:


Di Kanûna 2015ê de, di civîneke nûnerên herêmê de li Dêrikê, Meclîsa Sûriyeya Demokratîk (MSD) hate damezrandin, da ku ku nûnertiya siyasî ya Hêzên Sûriyeya Demokratîk bike.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.kurdishinfo.com/derik-congress-decides-to-establish-democratic-syria-assembly |sernav=Dêrîk congress decides to establish Democratic Syria Assembly - Kurdish Info |malper=web.archive.org |tarîx=2016-09-19 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |roja-arşîvê=2016-09-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160919071745/http://www.kurdishinfo.com/derik-congress-decides-to-establish-democratic-syria-assembly |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Hevserokên ku di damezrandina MSDê de ji bo rêbertiya wê hatin hilbijartin, [[Çalakvanî|çalakvana]] navdar a [[mafên mirovan]] [[Heysem Manna]] û endama Desteya Rêveber a TEV-DEMê [[Îlham Ehmed]] bûn.<ref>{{Jêder-malper |url=http://syrianobserver.com/EN/News/30279/Haytham_Manna_Elected_Joint_Chairman_Syrian_Democratic_Council |sernav=SyrianObserver.com: Haytham Manna Elected Joint Chairman of Syrian Democratic Council |malper=web.archive.org |tarîx=2017-10-23 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |roja-arşîvê=2017-10-23 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171023192133/http://syrianobserver.com/EN/News/30279/Haytham_Manna_Elected_Joint_Chairman_Syrian_Democratic_Council |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://anfenglish.com/kurdistan/executive-board-of-democratic-syria-assembly-elected |sernav=ANF {{!}} Ajansa Nûçeyan a Firatê |malper=web.archive.org |tarîx=2015-12-20 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |roja-arşîvê=2015-12-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20151220074139/http://anfenglish.com/kurdistan/executive-board-of-democratic-syria-assembly-elected |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> MSD Encumena Birêvebir destnîşan dike, ya ku bi aborî, çandinî, çavkaniyên xwezayî û karûbarên derve re mijûl dibe.<ref name=":4">{{Jêder-malper |url=https://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21628887-syrias-kurds-are-enjoying-more-autonomy-striking-out-their-own |sernav=Striking out on their own |malper=web.archive.org |tarîx=2017-10-11 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |roja-arşîvê=2017-10-11 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171011050215/https://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21628887-syrias-kurds-are-enjoying-more-autonomy-striking-out-their-own |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Hilbijartinên giştî ji bo salên 2014 û 2018an hatibûn plankirin,<ref name=":4"/> ​​lê ji ber şer û pevçûnan hatin paşxistin.
Di Kanûna 2015ê de, di civîneke nûnerên herêmê de li Dêrikê, Meclîsa Sûriyeya Demokratîk (MSD) hate damezrandin, da ku ku nûnertiya siyasî ya Hêzên Sûriyeya Demokratîk bike.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.kurdishinfo.com/derik-congress-decides-to-establish-democratic-syria-assembly |sernav=Dêrîk congress decides to establish Democratic Syria Assembly - Kurdish Info |malper=web.archive.org |tarîx=2016-09-19 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |roja-arşîvê=2016-09-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160919071745/http://www.kurdishinfo.com/derik-congress-decides-to-establish-democratic-syria-assembly |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Hevserokên ku di damezrandina MSDê de ji bo rêbertiya wê hatin hilbijartin, [[Çalakvanî|çalakvana]] navdar a [[mafên mirovan]] [[Heysem Manna]] û endama Desteya Rêveber a TEV-DEMê [[Îlham Ehmed]] bûn.<ref>{{Jêder-malper |url=http://syrianobserver.com/EN/News/30279/Haytham_Manna_Elected_Joint_Chairman_Syrian_Democratic_Council |sernav=SyrianObserver.com: Haytham Manna Elected Joint Chairman of Syrian Democratic Council |malper=web.archive.org |tarîx=2017-10-23 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |roja-arşîvê=2017-10-23 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171023192133/http://syrianobserver.com/EN/News/30279/Haytham_Manna_Elected_Joint_Chairman_Syrian_Democratic_Council |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://anfenglish.com/kurdistan/executive-board-of-democratic-syria-assembly-elected |sernav=ANF {{!}} Ajansa Nûçeyan a Firatê |malper=web.archive.org |tarîx=2015-12-20 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |roja-arşîvê=2015-12-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20151220074139/http://anfenglish.com/kurdistan/executive-board-of-democratic-syria-assembly-elected |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> MSD Encumena Birêvebir destnîşan dike, ya ku bi aborî, çandinî, çavkaniyên xwezayî û karûbarên derve re mijûl dibe.<ref name=":4">{{Jêder-malper |url=https://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21628887-syrias-kurds-are-enjoying-more-autonomy-striking-out-their-own |sernav=Striking out on their own |malper=web.archive.org |tarîx=2017-10-11 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |roja-arşîvê=2017-10-11 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171011050215/https://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21628887-syrias-kurds-are-enjoying-more-autonomy-striking-out-their-own |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Hilbijartinên giştî ji bo salên 2014 û 2018an hatibûn plankirin,<ref name=":4"/> ​​lê ji ber şer û pevçûnan hatin paşxistin.

=== Bajarên herêmiyê ===
[[Wêne:Rojava february2014.png|thumb|250px|Bajarên Rojavaya Kurdistanê]]Li Rojava Hesîçe, Reqa, Dêrezor, Heleb wîlayet in, yên din qeza û nehiye ne. Qamişlo qezaya Hesîçeyê ye, Qamişlo wekî navend û paytextê Kurdên Rojavayê Kurdistanê tê pejirandin. Li navenda Qamişlo nêzî 150.000 kes dijîn.{{Çavkanî hewce ye|tarîx=nîsan 2024}} Li bajarên Sûriyê, li [[Heleb]], [[Hims]], [[Şam]]ê, [[Hama|Hema]], [[Dere|Dera]], [[Laziqiye]] û [[Tertus|Tertûs]] jî gelek taxên kurdan hene.{{Çavkanî hewce ye|tarîx=nîsan 2024}}

Di nava bajarên Rojavaya Kurdistanê ji aliyê erdnîgarî ve Serêkaniyê, Efrîn, Kobanî, Qamişlo, Hesekê, Reqa, Dêrezor, Heleb, Minbic, Ezaz, Babê û Kaniya Dil ji bajarên mezin in. Bajarê Serêkaniyê, weke bajarekî pirr mezin a. Lê ji ber ku di nava sînorê Tirkiye û Sûrî de hatiye qatkirin û qatek li aliyê Tirkiyeyê ango Bakûrê Kurdistanê û qatek li aliyê Sûrî û ango Rojavayê Kurdistanê maye, êdî biçûk bûye. Lê ji aliyê erdnîgariyê ve weke bajarê mezin ê dîrokî ye. Di dema Mîtaniyan de, Serêkaniyê bi navê ´weşokanî´ herdu bi hevdu ve bûn û paytext bû. Weke bajarê mazin ê lê jiyan û şaristanî pêşketî bû. Di nava bajarê de, berî avakirina komara tirk û ya Sûrî, xeta trenê derbas dibû. Ew xeta trenê, piştre kirine weke sînor. Aliyê xeta trenê ê li aliyê Sûrî û ango li aliyê Rojavayê Kurdistanê li wî alî maye û aliyê li vî xeta trenê jî di nava sînorên Tirkiyeyê ango li Bakûrê Kurdistanê maye.

Bajarên Rojavayê Kurdistanê, ên weke Amûdê, Efrînê, Qamişlo, Serêkaniyê, Hesekê, Tirpesipiyê, Girê Sipî, Tilkoçer û hwd, çend ji wan bajarên mezin in ku nifûsên wan pir in. Tilkoçer, dikeve sînorê Îraqê de. Deriyê li Îraqê, yek jê ji Tilkoçerê vedibe.

== Dîrok ==
{{Gotara bingehîn|Dîroka Rojavaya Kurdistanê}}
[[Wêne:TellHalaf,NE-palace1.jpg|thumb|Li Bakurê Sûriyê, ku beşek ji Heyva Berdar bû, gelek şûnwarên neolîtîk ên mîna Til Xelef hene.]]
Herêma rojavayê Kurdistanê beşek ji [[Hîlala Berhemdar]] e û şûnwarên arkeolojîk ên mîna [[Til Xelef]] dihewîne, ku digihêje heta [[Neolîtîk|serdema neolîtîk]].<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Tall-Halaf |sernav=Tall Ḥalaf {{!}} Neolithic, Ubaid & Tell {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |roja-gihiştinê=2024-12-13 |ziman=en }}</ref> Di demên kevnare de ev herêm bi [[Mîtanî|Împeratoriya Mîtanî]] ya li [[Geliyê Xabûr]] ve girêdayî bû û paşê kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Asûr]].<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.iaw.unibe.ch/forschung/vorderasiatische_archaeologie/tell_halaf_syrien/index_ger.html |sernav=Tell Halaf (Syrien) |malper=Institut für Archäologische Wissenschaften |tarîx=2017-11-20 |roja-gihiştinê=2024-12-13 }}</ref> Qeydên dawî yên împaratoriya Asûrî ji serdema navbera 604 BZ û 599 BZ ne û li bajarê asûrî Dûr-Katlimmu hatine dîtin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kühne |pêşnav=Hartmut |tarîx=2009-11-01 |sernav=Interaction of Aramaeans and Assyrians on the Lower Khabur |url=https://journals.openedition.org/syria/509?lang=en |kovar=Syria. Archéologie, art et histoire |ziman=en |hejmar=86 |rr=43–54 |doi=10.4000/syria.509 |issn=0039-7946 }}</ref> Paşê, herêm di bin serweriya împaratorî û xanedaniyên cuda de bû, di nav wan de [[Împeratoriya Hexamenişî|Hexemenî]], paşgirên [[Serdema helenîstî|Helenîstîk]] ên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]], [[Xanedaniya Artaksiad ya Ermenistanê]], [[Romaya kevnare]], [[Parsiya|Parsî]] (Parthia), [[Împeratoriya Sasanî|Sasaniyan]] û [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzansiyan]] û her weha xelîfeyên îslamî yên ereban.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.metmuseum.org/toah/hd/half/hd_half.htm |sernav=The Halaf Period (6500–5500 B.C.) {{!}} Essay {{!}} The Metropolitan Museum of Art {{!}} Heilbrunn Timeline of Art History |malper=The Met’s Heilbrunn Timeline of Art History |roja-gihiştinê=2024-12-13 |ziman=en |paşnav=Art |pêşnav=Authors: Department of Ancient Near Eastern }}</ref>
[[Wêne:SchechHamad,RedHouse2.jpg|thumb|Bermahiyên dîrokî yên "Mala Sor" a cîhê Asûrî Dur-Katlimmu, ku bi kolandinê derketin holê (sedsala 6an a PZ)]]

Di van serdeman de komên etnîkî yên cuda li herêmê bi cih bûne û di encamê de nifûs hatine guhertin. Eşîrên ereb bi hezaran sal in li herêmê hene. Di bin [[Împeratoriya Seleukî|Împeratoriya Seleukiyan]] de (312–63 BZ), komên şervan ên ereb û belkî kurd weke [[Koloniya leşkerî|koloniyên leşkerî]] li herêmê hatine bicih kirin. Di destpêka [[sedsala 9an]] de, herêm ji hêla ereb, asûrî, kurd, eşîrên tirk û komên din ve tê niştecîh kirin. Eşîrên kurdan gelek caran wek kirêt xizmet dikirin û li cihên leşkerî li çiyayên bakurê Sûriyê bi cih bûbûn. Damezrênerê [[Xanedana Eyûbiyan]] [[Selahedînê Eyûbî]], ji malbateke kurd a herêmê hatiye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Crusader States and Their Neighbours: A Military History, 1099-1187 |paşnav=Morton |pêşnav=Nicholas |weşanger=Oxford University Press |tarîx=2020 |isbn=978-0-19-882454-1 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=5MnhDwAAQBAJ&dq=Ayyubid+Kurdish+tribes&pg=PA166 }}</ref>

Di bin desthilatdariya Selahedîn de koçberiya girseyî ya eşîrên tirkan pêk hat, ku bû sedema nakokiyên bi kurdan re û wêrankirina çend civakên kurdan. Di dema [[Împeratoriya Osmanî]] de ([[1516]]–[[1922]]) eşîrên mezin ên kurdîaxêv ji [[Anatolya]]yê hatin sirgûnkirin û li herêmê bi cih bûn. Di [[sedsala 18an]] de pênc eşîrên kurdan li herêmê hebûn.<ref name="Short1981">{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds: A Contemporary Overview |paşnav=Short |pêşnav=Martin |weşanger=Routledge |tarîx=1981 |isbn=978-1-134-90766-3 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=JZ6JAgAAQBAJ }}</ref> Di destpêka [[sedsala 20an]] de li herêmê guhertinên demografîk ên girîng hatin dîtin. Di [[Nîjadkujiya ermeniyan|nijadkujiya ermenî]] û suryaniyan de ([[1914]]-[[1920]]) gelek ermenî û suryanî reviyan herêmê û bi giranî li herêma Cezîrê bi cih bûn.

Ji sala [[1926]]an û pê de, piştî têkçûna [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] ya li dijî desthilatdarên tirk, koçberî zêdetir bû.<ref>{{Jêder-malper |url=http://assafir.com/Article/331189 |sernav=صقر ابو فخر: التراجع المسيحي في الشرق: مشهد تاريخي :: {{!}} جريدة السفير |malper=web.archive.org |tarîx=2014-11-13 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2014-11-13 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20141113055038/http://assafir.com/Article/331189 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://araborthodoxy.blogspot.ca/2013/12/as-safir-on-history-of-persecution-of.html |sernav=Notes on Arab Orthodoxy: As-Safir on the History of the Persecution o… |malper=archive.ph |tarîx=2014-11-13 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2014-11-13 |urlya-arşîvê=https://archive.today/20141113034833/http://araborthodoxy.blogspot.ca/2013/12/as-safir-on-history-of-persecution-of.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Gelek kurdên ku bi sedsalan li Sûriyê dijiyan û kurdên bakur, yên ku xwe spartine Sûriyê, ji aliyê desthilatdarên fransî ve mafê [[Hemwelatî|hemwelatiyê]] wergirtin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Displacement and Dispossession in the Modern Middle East |paşnav=Chatty |pêşnav=Dawn |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2010-03-08 |isbn=978-1-139-48693-4 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=8OsgAwAAQBAJ&pg=PA230 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://books.google.com/books?id=8OsgAwAAQBAJ&pg=PA230 |sernav=Displacement and Dispossession in the Modern Middle East - Dawn Chatty - Google Books |malper=web.archive.org |tarîx=2024-05-15 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2024-05-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20240515063518/https://books.google.com/books?id=8OsgAwAAQBAJ&pg=PA230 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di [[salên 1920î]] de, derdora 20.000 kurdên bakur li parêzgeha Cizîra Sûriyê bi cih bûn: Di wê demê de nifûsa Cizîrê derdora 100.000 bû û di nav wan de nifûsa xiristiyan (suryanî, ermenî, asûrî) û ereban jî hebûn.<ref>{{Jêder-malper |url=https://books.google.com/books?id=SxR8uwEACAAJ |sernav=The Refugee Problem: Report of a Survey - Sir John Hope Simpson, Royal Institute of International Affairs - Google Books |malper=web.archive.org |tarîx=2024-05-15 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2024-05-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20240515063519/https://books.google.com/books?id=SxR8uwEACAAJ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

=== Serxwebûna Sûriyê û desthilatdariya Partiya Bees ===
[[Wêne:Hafez al-Assad official portrait.jpg|thumb|Hikûmeta Bees a Sûriyê di bin serokatiya Hafiz Esed de (wêne di sala 1987an de) siyaseta erebkirinê û qedexekirina nasnameya kurdî li bakurê Sûriyê pêk anîbû.]]
Piştî serxwebûna Sûriyê, siyaseta neteweperestiya erebî û hewlên erebkirina bi darê zorê li herêmê belav bû, û di serî de gelê kurd hedef girt.<ref name=":0">{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds of Northern Syria: Governance, Diversity and Conflicts |paşnav=Allsopp |pêşnav=Harriet |weşanger=Bloomsbury Publishing |tarîx=2019-08-08 |isbn=978-1-78831-598-2 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=9vWlDwAAQBAJ |paşnav2=Wilgenburg |pêşnav2=Wladimir van }}</ref><ref name=":1">{{Jêder-malper |url=https://www.hrw.org/reports/1996/Syria.htm |sernav=Syria |malper=web.archive.org |tarîx=2017-03-12 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2017-03-12 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170312084700/https://www.hrw.org/reports/1996/Syria.htm |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Herêm kêm razemenî û pêşkeftin wergirt, di heman demê de gelek mafên kurdan bi awayeke qanûnî hatin binpê kirin. Di warên wek xwedîkirina milk, ajotina otomobîlan û di warê kar û xebatan de kurd gelek kêmasî û zordarî didîtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://books.google.com/books?id=6rcUCgAAQBAJ |sernav=Blood and Belief: The PKK and the Kurdish Fight for Independence - Aliza Marcus - Google Books |malper=web.archive.org |tarîx=2024-05-15 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2024-05-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20240515063500/https://books.google.com/books?id=6rcUCgAAQBAJ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Piştî [[Derbeya leşkerî|derbeya]] [[Partiya Bees]] a di sala [[1963]]an de, zimanên ne-erebî li dibistanên fermî hatin qedexekirin û ev yek bandorê li perwerdeya hindikahiyên weke kurd, tirkmen û suryaniyan kir. Hin komên wek ermenî û çerkez karîbûn [[Dibistana taybet|dibistanên taybet]] ava bikin, lê dibistan û [[Perwerdeya bi zimanê kurdî|perwedehiya bi zimanê kurdî]] dihatin qedexekirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/11/syria-kurdistan-self-governance-teach-kurdish-language.html |sernav=After 52-year ban, Syrian Kurds now taught Kurdish in schools |malper=archive.ph |tarîx=2016-11-11 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2016-11-11 |urlya-arşîvê=https://archive.today/20161111055911/http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/11/syria-kurdistan-self-governance-teach-kurdish-language.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref name="Abboud2015">{{Jêder-kitêb |sernav=Syria |paşnav=Abboud |pêşnav=Samer N. |weşanger=John Wiley & Sons |tarîx=2015-11-12 |isbn=978-0-7456-9801-4 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=BPbrCgAAQBAJ }}</ref><ref name=":1" /> Gelek [[nexweşxane]] yên herêmê ne xwedî bijareyên nûjen ên dermankirinê bûn, lewma nexweş neçar mabûn ku biçin herêmên din.<ref name="Abboud2015" />

Di [[salên 1960î]] û [[Salên 1970î|1970î]] de gelek navên erdnîgarî hatin erebîkirin. [[Neteweyên Yekbûyî]] ragihand ku hikûmeta Sûriyê siyaseta cudakariya etnîkî û çewsandina netewî li dijî kurdan dimeşîne. Yek ji tedbîrên giran hên li dijî kurdan serjimêra sala [[1962]]ê bû, ku di encamê de 120.000 kurd hemwelatiya xwe winda kirin û bêwelat bûn.<ref name=":1" /> Di sala [[2010]]ê de, [[Çavdêriya Mafên Mirovan (rêxistin)|Human Rights Watch]] hejmara kurdên bêdewlet 300.000 texmîn kiribû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.hrw.org/world-report-2010 |sernav=World Report World Report 2010 {{!}} Human Rights Watch |malper=web.archive.org |tarîx=2017-11-22 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2017-11-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171122204734/https://www.hrw.org/world-report-2010 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di sala [[1973]]ê de hikûmeta Sûriyê 750 kîlometre çargoşe erdên çandiniyê li herêma Hesekê desteser kir û radestî malbatên ereb kir. Ev tedbîr beşek ji destpêşxeriya "[[Kembera Erebî]]" bû, ku armanca wê guhertina pêkhateya [[Gelhenasî|demografî]] ya herêmê bû.
[[Wêne:Newroz Girê Tertebê 1997.jpg|thumb|Di sala 1997an de li Girê Tertebê ya girêdayî Qamişloyê kurd tevî qedexeyan Newrozê pîroz dikin.]]
Bertekên [[partiyên kurdî]] li hember siyasetên rejîma Bees cuda bûn: hinekan li ber xwe dan, hinekan jî hewl dan guhertinên di nava sîstemê de pêk bînin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Arab Revolts: Dispatches on Militant Democracy in the Middle East |paşnav=McMurray |pêşnav=David |weşanger=Indiana University Press |tarîx=2013-02-22 |isbn=978-0-253-00968-5 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=RQIXtU-EYN4C |paşnav2=Ufheil-Somers |pêşnav2=Amanda }}</ref> Partiyên ku hindikahiyên etnîkî an dînî temsîl dikirin, destûrê nestandin ku beşdarî hilbijartinan bibin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://joshualandis.com/blog/the-assyrians-of-syria-history-and-prospets-by-mardean-isaac/ |sernav="The Assyrians of Syria: History and Prospets" by Mardean Isaac |malper=Syria Comment |tarîx=2015-12-21 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |paşnav=Joshua }}</ref> Lê carinan siyasetmedarên wan wekî endamên serbixwe dihatin pejirandin.<ref name=":0" /> Bi vî havî siyasetmedarên kurd di hilbijartinên 1990î de hin kursî bi dest xistin. Piştî mirina Hafiz El-Esed û bijartina kurê wî Beşar Esed, hejmara karbidestên kurd zêde bû, lê herêmên kurdî hê jî dihatin îxmal kirin.

Nasnameya kurdî ji aliyê hikûmeta Beesê ve bi awayekî fermî dihat tepisandin, lê Sûriyê di [[salên 1980î]] de destûr da [[Partiya Karkerên Kurdistanê|PKKê]] ku li herêmê kampên perwerdeyê ava bike. PKKê bi taybetî bandor li Kurdên li herêma Efrîn û Kobanî kir û nasnameya kurdayetiyê pêş xist, lê li herêma Hesekê kêm ma, ji ber ku partiyên din ên kurdî li wir xwedî bandorek zêdetir bûn. Gelek kurdên Sûriyê sempatî bi PKKê re kirin û beşdarî serhildana wê ya li Tirkiyê bûn. Nêzîkbûna di navbera Sûriye û Tirkiyê de bû sedema derxistina PKK ji Sûriyê di sala [[1998]]an de, lê komê hebûna xwe ya veşartî domand.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/11/turkey-syria-pkk-worried-by-growing-popularity-of-ypg-kurds.html |sernav=Is the PKK worried by the YPG's growing popularity? |malper=web.archive.org |tarîx=2019-11-08 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2019-11-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191108183057/https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/11/turkey-syria-pkk-worried-by-growing-popularity-of-ypg-kurds.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

Di sala 2002 de, PKK û hevalbendên wê [[Koma Civakên Kurdistanê|Koma Civakên Kurdistanê (KCK)]] ava kirin, ku fikrên Ocalan li gelek welatên [[Rojhilata Navîn]], di nav wan de Sûrî jî, bi cih anîn. Di sala [[2003]]ê de, Partiya Yekîtiya Demokratîk (PYD) hat damezrandin û yekîneya wê ya paramîlîter bi navê Yekîneyên Parastina Gel (YPG) hat avakirin, lê yekîne ne çalak bû.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.vice.com/read/meet-the-ypg |sernav=Meet the YPG, the Kurdish Militia That Doesn't Want Help from Anyone {{!}} VICE {{!}} United States |malper=web.archive.org |tarîx=2016-04-13 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2016-04-13 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160413210952/http://www.vice.com/read/meet-the-ypg |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

=== Xweseriya defakto û şerê li dijî DAIŞê ===
[[Wêne:Demonstration in Qamishli against the Syrian government.jpg|thumb|250x250px|Kurd, suryanî û ereb li Qamîşlo, 6 Çile 2012, li dijî hikûmeta sûrî xwepêşandanê dikin.]]
Di sala 2011an de li Sûriyê serhildaneke gel dest pê kir û bû sedema reformên bilez ên hikûmetê. Serokê Beşar Esed mafê welatîbûnê da nêzîkî 220,000 welatiyên Kurd. Lê bi zêdebûna şerê navxweyî, [[Opozîsyona Sûriyê|opozisyona Sûriyê]] çend herêm kontrol kirin. Di nîvê sala 2012ê de, hukûmetê leşkerên xwe ji sê deverên ku piranî Kurd lê dijîn vekişand û kontrola xwe ji mîlîsên herêmî re hişt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nrc.nl/nieuws/2019/10/15/koerden-zijn-al-vele-malen-verraden-a3976826 |sernav=Koerden zitten van alle kanten klem - NRC |malper=web.archive.org |tarîx=2020-07-19 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2020-07-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200719162629/https://www.nrc.nl/nieuws/2019/10/15/koerden-zijn-al-vele-malen-verraden-a3976826 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Ev yek weke hewldaneke rejîma Esed hat dîtin, ku gelê Kurd ji serhildanê dûr bixe. Di encamê de, partiyên kurdî yên heyî PYD û [[Encûmena Niştimanî ya Kurdî li Sûriyê|Encûmena Niştimanî ya Kurdî li Sûrîiyê]] li hev kirin û Komîsyona Bilind a Kurd (KBK) ava kirin.
{{multiple image|align=right|direction=vertical|header=Nexşeya xaka herêmê bi demê re|width=180|image1=Rojava february 2014.png|alt1=|image2=|alt2=|image3=|alt3=|image4=Rojava April 2018.png|alt4=|image5=|alt5=|footer=Nexşeya guhertina axa ku ji hêla herêmê ve hate kontrolkirin, di Sibata 2014 û nîsana 2018 de.}}
Yekîneyên Parastina Gel (YPG) ji bo parastina herêmên kurdî ji nû ve hate avakirin û wan di sala 2012ê de bajarên wekî Kobanî, Amûdê û Efrînê xistin bin kontrola xwe. Di demeke kurt de deverên Dêrik, Serê Kaniyê û hinek deverên Hesekê û Qamişlo jî ketin nav.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/4984.html |sernav=Rudaw in English....The Happening: Latest News and Multimedia about Kurdistan, Iraq and the World - Armed Kurds Surround Syrian Security Forces in Qamishli |malper=web.archive.org |tarîx=2012-07-24 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2012-07-24 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120724224808/http://www.rudaw.net/english/news/syria/4984.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/4992.html |sernav=Rudaw.net - English - Girke Lege Becomes Sixth Kurdish City Liberated in Syria |malper=web.archive.org |tarîx=2012-11-29 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2012-11-29 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20121129100410/http://www.rudaw.net/english/news/syria/4992.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di vê demê de YPG û yekîneya wê ya jinan [[Yekîneyên Parastina Jinê|YPJ]] li dijî Artêşa Azad a Sûriyê û çekdarên îslamîst yên weke [[Eniya El-Nusra]] şer kirin. Di sala [[2013]]ê de, PYDê destûrek ji bo "herêma xweser a kurdên Sûriyê" derxist ku ji aliyê opozîsyona Sûriyê ve bi tundî hatibû rexnekirin.

Di Çileya 2014ê de sê herêman xweseriya xwe weke kanton îlan kirin: Efrîn, Cezîre û Firat.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.jstor.org/stable/48602938 |sernav=PEACEBUILDING IN A CONFLICT SETTING on JSTOR |malper=web.archive.org |tarîx=2022-11-03 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2022-11-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221103210009/https://www.jstor.org/stable/48602938 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Destûra Bingehîn a demkî hate derxistin lê wekî neqanûnî û otorîter hatibû red kirin. Piştre destûr hate guherandin. Di payîza sala 2014an de YPGê bi piştevaniya komên leşkerî yên herêmî û dilxwazên navdewletî di dema dorpêçkirina Kobanî de DAIŞê têk bir. Ev yek bû sedem ku di navbera YPG û DYAyê de hevkariyek çêbibe û ev yek jî bû sedema nîgeraniya Tirkiyê, ji ber ku Tirkiye naxwaze kurd rêveberiyên xweser bidest bixin.
[[Wêne:Syrian civil war 01 12 2015.png|thumb|Rewşa leşkerî ya di Kanûna 2015an de: HSDê rêxistina DAIŞê ji Bakurê Sûriyeyê derxist.]]
Di [[Kanûna paşîn|Kanûna]] [[2015]]ê de [[Meclîsa Sûriyeya Demokratîk|Meclîsa Sûriyeya Demokratîk (MSD)]] hate avakirin û di sala [[2016]]ê de “Federaliya Demokratîk a Rojava – Bakurê Sûriyê” hate îlankirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://apnews.com/general-news-882b101de1024e63bd9525bb32c708e3 |sernav=Syria's Kurds declare de-facto federal region in north |malper=AP News |tarîx=2016-03-17 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |ziman=en }}</ref> Ev daxuyanî hem ji aliyê hikûmeta Sûriyê û hem jî ji aliyê [[Hevpeymaniya Niştimanî ya Opozîsyona Sûriyê]] ve rastî nerazîbûnê hat.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.aljazeera.com/news/2016/03/syria-civil-war-kurds-declare-federal-system-north-160317111902534.html |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-12-13 |sernav=Kopîkirina arşîvê |roja-arşîvê=2019-09-27 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190927162505/https://www.aljazeera.com/news/2016/03/syria-civil-war-kurds-declare-federal-system-north-160317111902534.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di adara 2016ê de destûreke nû hat amadekirin, ku dê avahiyeke siyasî ya berfirehtir biafirîne, ji bo yekkirina herêmên bi dest xistî û temsîlkirina hemû komên etnîkî yên li herêmê.<ref>{{Jêder-malper |url=http://aranews.net/2016/07/syrian-kurds-declare-qamishli-capital-new-federal-system/ |sernav=Syrian Kurds declare Qamishli as capital for the new federal system - ARA News |malper=web.archive.org |tarîx=2016-07-08 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2016-07-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160708143406/http://aranews.net/2016/07/syrian-kurds-declare-qamishli-capital-new-federal-system/ |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/07/north-syria-rojava-kurdish-federation-constitution.html |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-12-13 |sernav=Kopîkirina arşîvê |roja-arşîvê=2022-11-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221103210912/https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/07/north-syria-rojava-kurdish-federation-constitution.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di Kanûna [[2016]]ê de makezagonek nû hate qebûlkirin, ku navê herêmê kir “Federaliya Demokratîk a Bakurê Sûriyeyê”. Navê “Rojava” ji magezakonê hate derxistin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-constitution-idUSKBN14H0X3?il=0 |sernav=Syrian Kurds, allies set to approve new government blueprint {{!}} Reuters |malper=web.archive.org |tarîx=2017-08-05 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2017-08-05 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170805015106/https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-constitution-idUSKBN14H0X3?il=0 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

=== Operasyona leşkerî û dagirkeriya dewleta tirk ===
Ji sala 2012ê ve Tirkiye bi fikar li hebûna YPGê ya li sînorê xwe yê başûr dinêre, ji ber ku ew wê bi nêzîkbûna PKKê tohmetbar dike.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nytimes.com/2019/10/16/world/europe/Turkey-Kurds-Erdogan.html |sernav=The World Condemns Erdogan’s War on Kurds. But Turkey Applauds. - The New York Times |malper=web.archive.org |tarîx=2022-11-30 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2022-11-30 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221130095924/https://www.nytimes.com/2019/10/16/world/europe/Turkey-Kurds-Erdogan.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Dema YPGê li dijî DAIŞê bi DYAyê re hevkarî kir, fikarên Tirkiyeyê hebûn. Di dema dorpêçkirina Kobanî de, Tirkiyê alîkariya YPGê red kir. Ev yek bû sedema nerazîbûn aloziyên mezin ên kurdan û [[Pêvajoya aştiyê|pêvajoya aştiyê ya di sala 2015an de]] bi dawî hat. Di medyaya Tirkiyê de antî-propagandayeke mezin hat kirin û heman tohmetên li dijî PYDê hatin dubarekirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/war-on-terror/2019/07/24/interpol-removes-top-pkk-affiliated-figure-from-its-red-notice-list |sernav=Interpol removes top PKK-affiliated figure from its red notice list {{!}} Daily Sabah |malper=web.archive.org |tarîx=2022-11-03 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2022-11-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221103210917/https://www.dailysabah.com/war-on-terror/2019/07/24/interpol-removes-top-pkk-affiliated-figure-from-its-red-notice-list |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Ev yek ji bo dagirkirina herêmên kurdî yên Bakurê Sûriyê weke hincetek hat bikaranîn. Wek encam, Tirkiyê di sala 2016ê de “[[Operasyona Mertalê Firatê]]” da destpêkirin ji bo rêgirtina li girêdana Efrînê bi herêmên din ên Rojava re. HSDê piştre beşek ji herêmê radestî hikûmeta Sûriyê kir weke tamponek li dijî Tirkiyê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.yeniasir.com.tr/gundem/2016/08/31/tsk-32-koy-terorist-unsurlardan-temizlendi |sernav=TSK: 32 Köy Terörist Unsurlardan Temizlendi - Gündem Haberleri |malper=web.archive.org |tarîx=2019-03-28 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-03-28 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190328043026/https://www.yeniasir.com.tr/gundem/2016/08/31/tsk-32-koy-terorist-unsurlardan-temizlendi |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.almasdarnews.com/article/breaking-kurdish-led-sdf-handover-huge-section-territory-saa/ |sernav=BREAKING: Kurdish-led SDF to handover huge section of territory to SAA |malper=web.archive.org |tarîx=2019-02-03 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-02-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190203004230/https://www.almasdarnews.com/article/breaking-kurdish-led-sdf-handover-huge-section-territory-saa/ |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Di sala [[2018]]ê de “[[Operasyona Çiqlê Zeytûnê]]” hate dest pê kirin û di wê operasyonê de Tirkiyê Efrînê dagir kir û zêdetirî 100 hezar sivîl koçber kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.france24.com/en/20180120-terrified-children-empty-streets-syrias-afrin-turkey-attacks |sernav=Terrified children, empty streets in Syria's Afrin as Turkey attacks - France 24 |malper=web.archive.org |tarîx=2022-11-03 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2022-11-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221103210918/https://www.france24.com/en/20180120-terrified-children-empty-streets-syrias-afrin-turkey-attacks |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di sala [[2019]]ê de “[[Operasyona Kaniya Aştiyê]]” hate destpêkirin, piştî ku hêzên DYAyê bi fermana Donald Trump ji herêmê vekişiyan, û wek encam Tirkiyê bajarên sînorî yên wek Ras al-Ayn û Tell Abyad bi dest xist.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.theguardian.com/world/2019/oct/09/turkey-launches-military-operation-in-northern-syria-erdogan |sernav=Turkey unleashes airstrikes against Kurds in north-east Syria {{!}} World news {{!}} The Guardian |malper=web.archive.org |tarîx=2019-10-15 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-10-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191015081703/https://www.theguardian.com/world/2019/oct/09/turkey-launches-military-operation-in-northern-syria-erdogan |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Ev vekişandina hêzên DYAyê di qada navneteweyî de bi tundî hate rexnekirin û weke xiyaneta li Kurdan hate binavkirin. Civaka navneteweyî ev êrîş şermezar kir, û binpêkirinên mafên mirovan ji aliyê leşkerên Tirk ve jî hatin protesto kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://news.sky.com/story/us-betrayal-of-kurds-destroys-the-wests-credibility-for-years-to-come-11835611 |sernav=US betrayal of Kurds destroys the West's credibility for years to come {{!}} World News {{!}} Sky News |malper=web.archive.org |tarîx=2019-10-22 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-10-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191022080228/https://news.sky.com/story/us-betrayal-of-kurds-destroys-the-wests-credibility-for-years-to-come-11835611 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.aljazeera.com/news/2019/10/trump-syria-move-delivers-blow-credibility-worldwide-191008232132422.html |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-12-14 |sernav=Kopîkirina arşîvê |roja-arşîvê=2020-08-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200804150305/https://www.aljazeera.com/news/2019/10/trump-syria-move-delivers-blow-credibility-worldwide-191008232132422.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

Êrîşan naskirina [[cîhan]]î û rewabûna rêveberiya xweser a kurd li Sûriyê zêde kir. Di heman demê de, ev bûyer bûn sedema alozî di navbera PKK û PYDê de.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/11/turkey-syria-pkk-worried-by-growing-popularity-of-ypg-kurds.html |sernav=Is the PKK worried by the YPG's growing popularity? |malper=web.archive.org |tarîx=2019-11-08 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-11-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191108183057/https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/11/turkey-syria-pkk-worried-by-growing-popularity-of-ypg-kurds.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> PYD dixwaze otonomiya herêmê biparêze, hevalbendiya Amerîkayê bidomîne û Tirkiyê weke muxatab qebûl dike ji bo lihevhatineke aştiyane.

=== Hilweşîna rejîma Esed ===
[[Wêne:Northwestern Syria offensive (2024).jpg|thumb|Di dema êrîşên hêzên muxalefetê de guherînên jeopolîtîk: Hêzên HTŞê û hevalbendên wê kesk (digel herêmên bakur ên dagirkirî) û HSD ya rêveberiya xweser bi zer.]]
Di dema êrîşên hêzên [[Heyeta Tehrîr Şam|HTŞê]] yên mijdara 2024an de, ku rêjîma Esed hilweşand,<ref>{{Jêder-malper |url=https://apnews.com/article/syria-bashar-assad-war-1468a97ff95bb782f5933856d99c9a8d |sernav=The fall of Bashar Assad after 13 years of war in Syria brings to an end a decades-long dynasty |malper=AP News |tarîx=2024-12-08 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |ziman=en }}</ref> HSDê bajarê Dêrezorê li başûrê rojhilat xiste bin kontrola xwe<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.reuters.com/world/middle-east/us-backed-syrian-kurds-seize-eastern-city-deir-el-zor-sources-say-2024-12-06/ |sernav=US-backed Syrian Kurds seize eastern city of Deir el-Zor, sources say |malper=reuters.com |paşnav=Qereman |pêşnav=Orhan }}</ref> û ji herêma Minbicê li rojavayê Feratê vekişiya<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.reuters.com/world/middle-east/rebels-take-north-syria-town-us-backed-group-turkish-source-says-2024-12-09/ |sernav=Rebels take Syrian city from U.S.-backed group after U.S.-Turkey deal, source says |malper=reuters.com |paşnav=Toksabay |pêşnav=Ece |paşnav2=Spicer |pêşnav2=Jonathan }}</ref>. HSDê paşê ji Dêrezorê jî vekişiyan û bajar ji aliyê hêzên HTŞê ve bi lez hat dagirkirin.

Di 12ê [[Kanûna paşîn|Kanûna]] [[2024]]ê de, rêveberiya xweser ragihand ku ew ala şoreşa Sûriyê wek ala xwe ya fermî qebûl kiriye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.barrons.com/news/kurdish-administration-says-adopts-syria-s-independence-flag-371f475e |sernav=Kurdish Administration Says Adopts Syria's Independence Flag |malper=www.barrons.com |roja-gihiştinê=2024-12-14 |ziman=en-US |paşnav=Presse |pêşnav=AFP-Agence France }}</ref>

== Siyaset ==

Sîstema siyasî ya herêmê xwe dispêre "Metna Peymana Civakî", ku di 9ê Çileya 2014ê de hat erêkirin.<ref name=":2">{{Jêder-malper |url=https://www.peaceinkurdistancampaign.com/charter-of-the-social-contract/ |sernav=Charter of the Social Contract – Peace in Kurdistan |malper=web.archive.org |tarîx=2021-01-31 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2021-01-31 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210131222916/https://www.peaceinkurdistancampaign.com/charter-of-the-social-contract/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Ew mafên bingehîn ên niştecîhan garantî dike, nemaze wekheviya zayendî, azadiya dînî û mafên milkiyetê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.rudaw.net/english/opinion/29012015 |sernav=A Very Different Ideology in the Middle East |malper=rudaw.net |roja-gihiştinê=2024-12-14 }}</ref> Sîstema hikûmetê demokrasiya rasterast hewl dide. Dîplomatê berê [[Carne Ross]] di sala 2015ê de ragihand ku rêxistina herêmê bêyî [[Hiyerarşî|hiyerarşiya]] navendî an serokek yekane dimeşe, û li şûna wê ji gelek komên cuda yên ku hevgirtî ne pêk tê. Lêbelê, raporek Chatham House ya 2016an diyar kir ku hêz bi giranî di destê Partiya Yekîtiya Demokrat (PYD) de ye, û li herêmê civak û siyaset bi îdeolojiya konfederalîzma demokratîk ya Abdullah Öcalan ava bûye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.voanews.com/a/writings-of-obscure-american-leftist-drive-kurdish-forces-to-syria/3678233.html |sernav=Writings of Obscure American Leftist Drive Kurdish Forces in Syria |malper=web.archive.org |tarîx=2017-01-17 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2017-01-17 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170117131225/http://www.voanews.com/a/writings-of-obscure-american-leftist-drive-kurdish-forces-to-syria/3678233.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

Ji bilî partiyên [[TEV-DEM]] û [[KNC]], komên din ên siyasî jî hene, wek [[Partiya Demokratîk a Suryaniyan]], ku bi awayekî aktîf di rêveberiyê de cih digirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://buyerpress.com/?p=56143/ |sernav=“المحافظين الديمقراطي” حزبٌ جديد يُعلن عن نفسه في قامشلو {{!}} الخبر…..بكل شفافية |malper=web.archive.org |tarîx=2019-09-25 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-09-25 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190925081232/http://buyerpress.com/?p=56143/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://en.hawarnews.com/electoral-commission-publish-video-of-elections-2nd-stage/ |sernav=Electoral Commission publish video of elections 2nd stage {{!}} ANHA |malper=web.archive.org |tarîx=2017-12-01 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2017-12-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171201032359/http://en.hawarnews.com/electoral-commission-publish-video-of-elections-2nd-stage/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Siyaseta herêmê wek azadîxwaz û pirneteweyî tê binavkirin, lê di heman demê de di bin bandora pêkhateyên cuda yên etnîk, mezhebî û [[Baviksalarî|baviksalar]] de ye. Li herêmê siyaseta [[Hevserokatî|hevserokatiyê]] tê meşandin, lewma her ofîs bi nûnertiya jin a wekhev re jî tê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nytimes.com/2015/11/29/magazine/a-dream-of-utopia-in-hell.html |sernav=A Dream of Secular Utopia in ISIS’ Backyard - The New York Times |malper=web.archive.org |tarîx=2015-12-04 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2015-12-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20151204025745/https://www.nytimes.com/2015/11/29/magazine/a-dream-of-utopia-in-hell.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Hewldanên ji bo wekheviya siyasî ji bo hemû komên etnîk û dînî hene û lewma kurd, ereb û suryanî jî di nav rêveberiyê de ne. Ev polîtîka dikare bi sîstema mezhebî ya li Lubnanê re bê muqayesekirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.syriahr.com/en/2015/05/ypg-backed-by-al-khabour-guards-forces-al-sanadid-army-and-the-syriac-military-council-expels-is-out-of-more-than-230-towns-villages-and-farmlands/ |sernav=YPG, backed by al- Khabour Guards Forces, al- Sanadid army and the Syriac Military Council, expels IS out of more than 230 towns, villages and farmlands {{!}} Syrian Observatory For Human Rights |malper=web.archive.org |tarîx=2015-05-29 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2015-05-29 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150529003959/http://www.syriahr.com/en/2015/05/ypg-backed-by-al-khabour-guards-forces-al-sanadid-army-and-the-syriac-military-council-expels-is-out-of-more-than-230-towns-villages-and-farmlands/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.opendemocracy.net/rahila-gupta/rojava-s-commitment-to-jineoloj-science-of-women |sernav=Rojava’s commitment to Jineolojî: the science of women {{!}} openDemocracy |malper=web.archive.org |tarîx=2018-09-22 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2018-09-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20180922025049/https://www.opendemocracy.net/rahila-gupta/rojava-s-commitment-to-jineoloj-science-of-women |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

Qamişlo di destpêkê de paytexta defakto ya rêveberiyê bû, lê piştre Ayn Îsa wek paytexta nû hate îlan kirin.<ref name=":3">{{Jêder-malper |url=https://www.kurdistan24.net/en/news/c9e03dab-6265-4a9a-91ee-ea8d2a93c657 |sernav=New administration formed for northeastern Syria |malper=web.archive.org |tarîx=2019-09-09 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-09-09 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190909163756/https://www.kurdistan24.net/en/news/c9e03dab-6265-4a9a-91ee-ea8d2a93c657 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>


== Gelhenasî ==
== Gelhenasî ==
Rêz 350: Rêz 362:
Rêveberiya siyasî ya herêmê bi biryar [[Laîsîzm|laîk]] e.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nytimes.com/2015/11/29/magazine/a-dream-of-utopia-in-hell.html |sernav=A Dream of Secular Utopia in ISIS’ Backyard - The New York Times |malper=web.archive.org |tarîx=2015-12-04 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |roja-arşîvê=2015-12-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20151204025745/https://www.nytimes.com/2015/11/29/magazine/a-dream-of-utopia-in-hell.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>
Rêveberiya siyasî ya herêmê bi biryar [[Laîsîzm|laîk]] e.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nytimes.com/2015/11/29/magazine/a-dream-of-utopia-in-hell.html |sernav=A Dream of Secular Utopia in ISIS’ Backyard - The New York Times |malper=web.archive.org |tarîx=2015-12-04 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |roja-arşîvê=2015-12-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20151204025745/https://www.nytimes.com/2015/11/29/magazine/a-dream-of-utopia-in-hell.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>


== Bajarên rêveberiyê ==
== Ewlekariya naxweyî ==
[[Wêne:Rojava cities.png|thumb|250px|Bajarên Rojavaya Kurdistanê]]
[[Wêne:Rojava february2014.png|thumb|250px|Bajarên Rojavaya Kurdistanê]]
{{Gotara bingehîn|Rojavaya Kurdistanê}}
Li Rojava Hesîçe, Reqa, Dêrezor, Heleb wîlayet in, yên din qeza û nehiye ne. Qamişlo qezaya Hesîçeyê ye, Qamişlo wekî navend û paytextê Kurdên Rojavayê Kurdistanê tê pejirandin. Li navenda Qamişlo nêzî 150.000 kes dijîn.{{Çavkanî hewce ye|tarîx=nîsan 2024}} Li bajarên Sûriyê, li [[Heleb]], [[Hims]], [[Şam]]ê, [[Hama|Hema]], [[Dere|Dera]], [[Laziqiye]] û [[Tertus|Tertûs]] jî gelek taxên kurdan hene.{{Çavkanî hewce ye|tarîx=nîsan 2024}}

Di nava bajarên Rojavaya Kurdistanê ji aliyê erdnîgarî ve Serêkaniyê, Efrîn, Kobanî, Qamişlo, Hesekê, Reqa, Dêrezor, Heleb, Minbic, Ezaz, Babê û Kaniya Dil ji bajarên mezin in. Bajarê Serêkaniyê, weke bajarekî pirr mezin a. Lê ji ber ku di nava sînorê Tirkiye û Sûrî de hatiye qatkirin û qatek li aliyê Tirkiyeyê ango Bakûrê Kurdistanê û qatek li aliyê Sûrî û ango Rojavayê Kurdistanê maye, êdî biçûk bûye. Lê ji aliyê erdnîgariyê ve weke bajarê mezin ê dîrokî ye. Di dema Mîtaniyan de, Serêkaniyê bi navê ´weşokanî´ herdu bi hevdu ve bûn û paytext bû. Weke bajarê mazin ê lê jiyan û şaristanî pêşketî bû. Di nava bajarê de, berî avakirina komara tirk û ya Sûrî, xeta trenê derbas dibû. Ew xeta trenê, piştre kirine weke sînor. Aliyê xeta trenê ê li aliyê Sûrî û ango li aliyê Rojavayê Kurdistanê li wî alî maye û aliyê li vî xeta trenê jî di nava sînorên Tirkiyeyê ango li Bakûrê Kurdistanê maye.

Bajarên Rojavayê Kurdistanê, ên weke Amûdê, Efrînê, Qamişlo, Serêkaniyê, Hesekê, Tirpesipiyê, Girê Sipî, Tilkoçer û hwd, çend ji wan bajarên mezin in ku nifûsên wan pir in. Tilkoçer, dikeve sînorê Îraqê de. Deriyê li Îraqê, yek jê ji Tilkoçerê vedibe.

== Polîs û asayîş ==
{{Gotara bingehîn|Hêzên Sûriya Demokratîk}}
{{Gotara bingehîn|Hêzên Sûriya Demokratîk}}
{{Gotara bingehîn|Asayîş}}
{{Gotara bingehîn|Asayîş}}
Rêz 424: Rêz 426:


Armanceke din a sereke ya Tirkiyê pêşîlêgirtina otonomiya kurdî ye, ku dikare bibe modelek ji bo herêmên kurdî yên li welatê wan. Tirkiye pêşketina rêveberiya xweser wek toveke potansiyel a daxwazên cudaxwaziyê di nava gelê xwe yê kurd de dibîne. Ev yek dibe sedema siyaseteke derve ya êrîşkar, ku armanca wê îzolekirina hêzên kurdî li Sûriyê ye. JI bo ku bigihêje vê encamê, alikarî dide hêzên îslamîst, da ku êrîşî herêmên rêveberiyê bikin, an jî êrîşên hewayî pêk tîne ji bo wêrankirina binesaziya herêmê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://edition.cnn.com/2024/12/13/middleeast/syria-north-kurds-turkey-dam-intl/index.html |sernav=Crucial dam at risk as Kurds and Turkish-backed groups battle in northern Syria |malper=CNN |tarîx=2024-12-13 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |ziman=en |paşnav=Kourdi |pêşnav=Tim Lister, Eyad }}</ref><ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=2024-12-06 |sernav=The Syrian National Army, a rebel group loyal to Turkey |url=https://www.lemonde.fr/en/international/article/2024/12/06/the-syrian-national-army-a-rebel-group-loyal-to-turkey_6735333_4.html |roja-gihiştinê=2024-12-15 |ziman=en }}</ref>
Armanceke din a sereke ya Tirkiyê pêşîlêgirtina otonomiya kurdî ye, ku dikare bibe modelek ji bo herêmên kurdî yên li welatê wan. Tirkiye pêşketina rêveberiya xweser wek toveke potansiyel a daxwazên cudaxwaziyê di nava gelê xwe yê kurd de dibîne. Ev yek dibe sedema siyaseteke derve ya êrîşkar, ku armanca wê îzolekirina hêzên kurdî li Sûriyê ye. JI bo ku bigihêje vê encamê, alikarî dide hêzên îslamîst, da ku êrîşî herêmên rêveberiyê bikin, an jî êrîşên hewayî pêk tîne ji bo wêrankirina binesaziya herêmê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://edition.cnn.com/2024/12/13/middleeast/syria-north-kurds-turkey-dam-intl/index.html |sernav=Crucial dam at risk as Kurds and Turkish-backed groups battle in northern Syria |malper=CNN |tarîx=2024-12-13 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |ziman=en |paşnav=Kourdi |pêşnav=Tim Lister, Eyad }}</ref><ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=2024-12-06 |sernav=The Syrian National Army, a rebel group loyal to Turkey |url=https://www.lemonde.fr/en/international/article/2024/12/06/the-syrian-national-army-a-rebel-group-loyal-to-turkey_6735333_4.html |roja-gihiştinê=2024-12-15 |ziman=en }}</ref>

== Partiyên kurdî ==
* [[Desteya Bilind a Kurd]]
* [[Partiya Yekîtiya Kurdî li Sûriyê]]
* [[Partiya Yekîtiya Demokrat]]
* [[Partiya Demokrat a Kurdistanê li Sûriyê]]
* [[Yekîneyên Parastina Gel]]
* [[Partîya Demoqrat a kurdî ya sûrî]]


== Mijarên têkildar ==
== Mijarên têkildar ==
Rêz 444: Rêz 438:
== Girêdanên derve ==
== Girêdanên derve ==
{{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Syrian Kurdistan}}
{{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Syrian Kurdistan}}

== Weblink ==
* [http://ku.pydrojava.com/ PYD Rojava] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161124180601/http://ku.pydrojava.com/ |date=2016-11-24 }}
* [http://ku.pydrojava.com/ PYD Rojava] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161124180601/http://ku.pydrojava.com/ |date=2016-11-24 }}


Guhartoya 15:08, 18 kanûna pêşîn 2024

Ev gotar di derbarê Rêveberiya Xweser de ye. Ji bo perçeya Kurdistanê de hûn dikarin li Rojavayê Kurdistanê binêrin.
Federaliya Demokratîk a Bakûrê Sûriyê
الفدرالية الديمقراطية لشمال سوريا
ܦܕܪܐܠܝܘܬ݂ܐ ܕܝܡܩܪܐܛܝܬܐ ܕܓܪܒܝ ܣܘܪܝܐ
Ala Mertal
Dirûşm: An azadî, an azadî
Rewş Federasyona defakto ya Sûrîyê
PaytextReqa
37°03′Bk 41°13′Rh / 37.050°Bk 41.217°Rh / 37.050; 41.217
Bajarê mezin Hesîçe
Zimanên fermî Kurdî û erebî
Zimanên fermî Kurdî  · tirkî  · erebî  · asûrî
Komên etnîkî Kurd  · ereb  · asûrî  · tirkmen  · çerkez  · keldanî  · cihûyî  · merdelî  · ermen
Demonîm Kurd
Rêveberî Demokrasiya rasterast (Konfederalîzma demokratîk)[1][2][3][4][5][6]
 •  Hevserok Îlham Ehmed
 •  Hevserok Mensûr Selûm
Pêşvebirî Encumena Niştimanî
 •  Meclîsa jorîn Desteya Bilind
Avakirin
 •  Pêşniyarkirin Tîrmeh 2013 
 •  Îlankirin Çiriya paşîn 2013 
 •  Avakirin Çiriya paşîn 2013 
 •  Makezagon Kanûna paşîn 2014 
 •  Federasyon 17 adar 2016 
Gelhe
 •  2014 Texmînkirin 4,6 milyon (nîvê wan penaberên navxweyî ne)[7][8][9]
Endamtî 100.000-200.000
Dirav Diravê Sûriyê (SYP)
Demjimêr EET (UTC+2)
Celebê dîrokê rr/mm/ssss
Hatûçûna ajotinê aliyê rastê
Koda telefonê +963
Înternet TLD .krd

Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê herêmeke xweser a defakto ya li bakur rojhilatê Sûriyê ye.[10][11] Ew ji herêmên Cizîr, Firat, Reqa, Tebqa, Minbic, Efrîn û Dêra Zorê pêk tê.[10][12][13] Rêveberiya xweser di sala 2012ê de di çerçoveya şer û pevçûnên li Rojavaya Kurdistanê, şerê navxweyî yê li seranserê Sûriyê û metirsiya Dewleta Îslamî ya Iraq û Şamê (DAIŞ) xweseriya xwe ya defakto bi dest xist.

Rêveberiya xweser xwe weke parçeyeke Sûriya nû dibîne û ala nû ya Sûriyê jî bi awayeke fermî qebûl dike.[14] Ew ji bo paşeroja Sûriyê sîstema nenavendî û dewleteke yekparçe diparêze û xwe ji bo Sûriya nû modelek dibîne.[15][16][17] Ji aliyê çavkaniyên cuda ve jî rêveberiya xweser weke sîstema herî demokratîk li Sûriyê tê binav kirin, bi hilbijartinên vekirî yên rasterast, wekheviya civakî, rêzgirtina mafên mirovan li herêmê û parastina mafên hindikayiyên etnîkî û dînî.[18]

Nifûsa Federaliya Demokratîk a Bakurê Sûriyê, ku digihêje 4,6 milyonan, xwedî civateke piretnîkî û pirdînî ye. Tê de ereb, kurd, suryanî, tirkmen, ermenî, çerkez û êzdî bi awayekî aştiyane jiyaneke ewle û hevbeş derbas dikin.[10][11] Zimanên fermî yên rêveberiyê zimanê kurdî, erebî, suryanî û tirkî ne. Ji ber polîtîkaya xwe ya gerdûnî ya demokratîk, domdar, laîk, piralî, wekhev û femînîst rêveberiya xweser bi partî û rêxistinên navneteweyî re di diyalogê de ye û piştgirîyeke berfireh dibîne.[19][20][10][21][22]

Di heman demê de, rêveberî ji ber operasyonên leşkerî yên Tirkiyê, ku niha hin herêm dagir kiriye, û êrîşên serhildêrên îslamîst ên ku ji aliyê Tirkiyê ve tên piştgirîkirin, dikeve metirsiyê.[23][24][25]

Rûerd

     Rojavaya Kurdistanê

Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê dikeve nav herêma ku ji aliyê kurdan ve weke Rojavaya Kurdistanê tê binav kirin. Ev herêm îro beşek ji Sûriyê ye. Mezinahiya wê li dora 31.000 km² ye.[çavkanî hewce ye] Yek ji taybetiyên erdnigarî yên herêma Rojavaya Kurdistanê ev e, ku axa wê piranî deşt û berrî ye. Ev herêma han ji rojava ber bi rojhilat ve zirav û dirêj e, û her ku diçe qad û çarçova wê berfireh dibe.

Mirov dikare avhewaya herêmê bike du beş.

  • Beşa yekem avhewaya herêma Efrînê ye. Avhewaya li vê derê nezîkî ya Deryaya Spî ye. Havînan germ e û carnan baran dibare; zivistanan jî zêde ne sar e. Ji ber vê avhewayê herêma Efrînê, şîn e, dar û ber lê zêde ne. Her cureyên daran hene.[çavkanî hewce ye] Lê piranî darên zeytûnan e.
  • Beşa duyem ku Serê Kaniyê, Hesîçe, Amûdê, Qamişlo û Dêrik hildide nava xwe bi berrî û deşt e. Çiya û daristan nîn in. Zivistan kin in. Hema hema berf nabare. Carinan baran dibare. Di meha kanûna paşîn de li Qamişlokê germahî digihîje 7 °C, li Dêrik û Amûde jî 6 °C pîleyan. Havîn dirêj in. Germahî pirr e. Ziwayî heye. Havînan ji çolên Erebistan û Sûriyê bayên germ tên û bandor li avhewaya herêmê dikin. Havînan germahî digihêje 40 °C pîleyî.

Herêm ji Çiyayê Gewr dest pê dike û heta herêma Efrînê û Çiyayê Kurmênc tê. Çiyayê Kurmênc 1200 m bilind e. Ji çiyayê Kurmanc heta Kobanî, axa Kurdistanê teng e û ereb li vê deverê dijîn. Li herêma bajarê Kobaniyê axa Kurdistanê dîsa fireh dibe û kurd li ser axa xwe dijîn.

Qamişlo û Nisêbîn yek bajar in, lê di navbera Tirkiyeyê û Sûrî de hatine dabeşkirin. Qamişlo di desthilatdariya Sûriyê û Nisêbîn jî di bin destê Tirkiyeyê de maye. Hûn di wêneyê de li Nisêbînê ala tirkan û li Qamişloyê jî ala Sûriyê dibînin.

Herêmên rêveberiya xweser

Yekemîn kantonên Rojavaya Kurdistanê, 2014

Di 21ê kanûna paşîn a 2014an de Rêveberiya xweser bi herêmên ku ji çeteyên DAIŞê hatine rizgarkirin hate demezrandin, ku nav û sîstema "kantonan" li wan hate dayîn. Bi pêvajoya şerê navxweyî yê Sûriyê re, navê kantonan wek "herêm" hate guhertin û herêm bi xwe jî rastî hin gurhertinan hat.

Bingehên rêveberiyê

Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyê di destpêkê de ji sê kantonan pêk dihat û paşê herêmên ku ji çeteyên DAIŞê hatine rizgarkirin, lê hatin zêdekirin. Kantona pêşî ya ku di 21ê kanûna paşîn de rêveberiya wê ya xweser hat ragihandin, Rêveberiya xweser a kantona Cizîrê bû. Kantona duyem ku di 27ê kanûna paşîn a 2014an de rêveberiya wê ya xweser hat ragihandin, Rêveberiya xweser a kantona Kobaniyê bû. Kantona sêyem jî, ku rê veberiya wê di 29ê kanûna paşîn a 2014an de hat ragihandin, Rêveberiya xweser a kantona Efrînê bû. Ji 30ê gulanê heta 12ê hezîranê 2016an, herêma Mabuk ji destê çeteyên DAIŞê hate rizgarkirin û bû Kantona 4emîn a bi navê Kantona Şehbayê. Her herêm rêveberiyên wan û hikûmeta wan hat avakirin û ragihandin, da ku herêman bi awayeke federal bi rê ve bibin.

Ji bo ku rêveberiya xweser bixebite, saziyên civatî ên rêveberinê, perwerde û çandê û hwd, hatin avakirin. Bi vî rengî piştî Hikûmeta Herêma Kurdistanê, herêma rojavayê Kurdistanê û avakirina rêxistina xweser, bû duyemîn herêm ku kurdan bi destê xwe li wan rêveberiya xwe cewherî ava kirin.

Bersiva welatên cîran

Di destpêkê de dewletên cîran ên wek Tirkiye komên îslamîst ên tundrew organîze kirin û êrîşî herêmê kirin. Li ser vê yekê hemû deriyên alîkariyê yên li sînor hatin girtin. Dorpêç û ambargoyeke cidî li ser rojavayê Kurdistanê hate danîn. Rêvebiriya Başûrê Kurdistanê jî tevlî van ambargoyan bû: Deriyên sînor ên ji Başûrê Kurdistanê ber bi Rojavayê Kurdistanê ve diçûn, weke “Deriyê Selmalka”, hatin girtin û destûr nehate dayîn ku mirov derbasî rêveberiya xweser bibin û alîkariya mirovî bikin. Derî tenê ji penaberên ku ji Rojavayê reviyan û koçber bûne re hate vekirin.

Kanton

Di xala 8an a destûra sala 2014an de wiha hate gotin:

"Hemû kantonên herêmên xweser li ser prensîba xwerêveberiya xwecihî hatine damezrandin. Kanton dikarin nûnerên xwe bi awayekî azad hilbijêrin û mafên xwe bi dest bixin, bi qasî ku ev yek li dijî bendên peymanê nebe."[26]

Kanton piştre ji nû ve hatin birêxistinkirin û bûn herêmên bi navçe û komunên girêdayî wan. Di 22ê îlona 2017ê de yekemîn hilbijartinên herêmî hatin kirin. Dû re hilbijartinên meclîsên Herêma Cizîrê, Firatê û Efrînê di Kanûna 2017an de hatin lidarxistin.[27] Di hilbijartinên ku ji aliyê Komisyona Bilind a Hilbijartinan a herêmê ve hatibûn organîzekirin de, 12 hezar û 421 berendam ji bo 3 hezar û 700 postên komînal ketin rikeberiyê.[28]

Piraniya herêma Efrînê di destpêka sala 2018an de ji aliyê hêzên ser bi Tirkiyê ve hatibû dagirkirin, û dabeşkirina wê ya îdarî ji Tell Rifatê berdewam kir.[29][30]

Di 6ê îlona 2018ê de li bajarê Eyn Îsayê di civîna Meclîsa Sûriyeya Demokratîk de navekî nû ji bo herêmê hate qebûlkirin û wek Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyê hat gihertin, ku herêmên Firat, Efrîn, Cezîrê û meclîsên sivîl ên xwecihî li herêmên Reqa, Minbic, Tebqa û Dêrezorê dihewîne. Di civînê de “Meclîsa Giştî ya Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyê” ku ji 70 kesan pêk tê, hate avakirin.[31]

Lîsteya herêman (berê kanton)

Berê ji herêmên serbixwe re kanton dihate gotin, û îro ew wekî "herêm" têne binav kirin.

Herêm Navê herêmê bi zimanên fermî Serokwezîr Cîgirên Serokwezîrê
Herêma Cizîrê
  • إقليم الجزيرة (erebî)
  • Herêma Cizîrê (kurdî)
  • ܦܢܝܬܐ ܕܓܙܪܬܐ (suryanî)
 Akram Hesso
  • Elizabeth Gawrie
  • Hussein Taza Al Azam
Herêma Firatê

(bi navê xwe yê kevin: Kantona Kobaniyê)

  • إقليم الفرات (erebî)
  • Herêma Firatê (kurdî)
  • ܦܢܝܬܐ ܕܦܪܬ (suryanî)
 Enver Muslim
  • Bêrîvan Hesen
  • Xalid Birgil
Herêma Reqayê
  • إقليم الرقة (erebî)
  • Herêma Reqayê (kurdî)
  • ܦܢܝܬܐ ܕܪܩܗ (suryanî)
 N/A N/A
Herêma Tabqayê
  • إقليم الطبقة (erebî)
  • Herêma Tebqayê (kurdî)
  • ܦܢܝܬܐ ܕܛܒܩܗ (suryanî)
 N/A N/A
Herêma Dêra Zorê
  • إقليم دير الزور (erebî)
  • Herêma Dêra Zorê (kurdî)
  • ܦܢܝܬܐ ܕܕܝܪ ܐܠ ܙܘܪ (suryanî)
 N/A N/A
Kantona Efrînê

(di bin dagirkeriya Tirkiyê de)

  • Kantona Efrînê  (kurdî)
  • مقاطعة عفرين  (erebî)
  • ܦܠܩܐ ܕܥܦܪܝܢ  (suryanî)
 Hêvî Îbrahîm

Mecîsa Sûriya Demokratîk (MSD)

 Gotara bingehîn: Meclîsa Sûriya Demokratîk

Meclisa Sûriya Demokratîk an MSD baskê siyasî yê Hêzên Sûriya Demokratîk di Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyê de ye. Armanca bingeh a MSDê pêkanîna sîstema piralî, demokratîk û nenavendî ji bo tevahiya Sûriyê ye.

Di Kanûna 2015ê de, di civîneke nûnerên herêmê de li Dêrikê, Meclîsa Sûriyeya Demokratîk (MSD) hate damezrandin, da ku ku nûnertiya siyasî ya Hêzên Sûriyeya Demokratîk bike.[32] Hevserokên ku di damezrandina MSDê de ji bo rêbertiya wê hatin hilbijartin, çalakvana navdar a mafên mirovan Heysem Manna û endama Desteya Rêveber a TEV-DEMê Îlham Ehmed bûn.[33][34] MSD Encumena Birêvebir destnîşan dike, ya ku bi aborî, çandinî, çavkaniyên xwezayî û karûbarên derve re mijûl dibe.[35] Hilbijartinên giştî ji bo salên 2014 û 2018an hatibûn plankirin,[35] ​​lê ji ber şer û pevçûnan hatin paşxistin.

Bajarên herêmiyê

Bajarên Rojavaya Kurdistanê

Li Rojava Hesîçe, Reqa, Dêrezor, Heleb wîlayet in, yên din qeza û nehiye ne. Qamişlo qezaya Hesîçeyê ye, Qamişlo wekî navend û paytextê Kurdên Rojavayê Kurdistanê tê pejirandin. Li navenda Qamişlo nêzî 150.000 kes dijîn.[çavkanî hewce ye] Li bajarên Sûriyê, li Heleb, Hims, Şamê, Hema, Dera, Laziqiye û Tertûs jî gelek taxên kurdan hene.[çavkanî hewce ye]

Di nava bajarên Rojavaya Kurdistanê ji aliyê erdnîgarî ve Serêkaniyê, Efrîn, Kobanî, Qamişlo, Hesekê, Reqa, Dêrezor, Heleb, Minbic, Ezaz, Babê û Kaniya Dil ji bajarên mezin in. Bajarê Serêkaniyê, weke bajarekî pirr mezin a. Lê ji ber ku di nava sînorê Tirkiye û Sûrî de hatiye qatkirin û qatek li aliyê Tirkiyeyê ango Bakûrê Kurdistanê û qatek li aliyê Sûrî û ango Rojavayê Kurdistanê maye, êdî biçûk bûye. Lê ji aliyê erdnîgariyê ve weke bajarê mezin ê dîrokî ye. Di dema Mîtaniyan de, Serêkaniyê bi navê ´weşokanî´ herdu bi hevdu ve bûn û paytext bû. Weke bajarê mazin ê lê jiyan û şaristanî pêşketî bû. Di nava bajarê de, berî avakirina komara tirk û ya Sûrî, xeta trenê derbas dibû. Ew xeta trenê, piştre kirine weke sînor. Aliyê xeta trenê ê li aliyê Sûrî û ango li aliyê Rojavayê Kurdistanê li wî alî maye û aliyê li vî xeta trenê jî di nava sînorên Tirkiyeyê ango li Bakûrê Kurdistanê maye.

Bajarên Rojavayê Kurdistanê, ên weke Amûdê, Efrînê, Qamişlo, Serêkaniyê, Hesekê, Tirpesipiyê, Girê Sipî, Tilkoçer û hwd, çend ji wan bajarên mezin in ku nifûsên wan pir in. Tilkoçer, dikeve sînorê Îraqê de. Deriyê li Îraqê, yek jê ji Tilkoçerê vedibe.

Dîrok

 Gotara bingehîn: Dîroka Rojavaya Kurdistanê
Li Bakurê Sûriyê, ku beşek ji Heyva Berdar bû, gelek şûnwarên neolîtîk ên mîna Til Xelef hene.

Herêma rojavayê Kurdistanê beşek ji Hîlala Berhemdar e û şûnwarên arkeolojîk ên mîna Til Xelef dihewîne, ku digihêje heta serdema neolîtîk.[36] Di demên kevnare de ev herêm bi Împeratoriya Mîtanî ya li Geliyê Xabûr ve girêdayî bû û paşê kete bin desthilatdariya Împeratoriya Asûr.[37] Qeydên dawî yên împaratoriya Asûrî ji serdema navbera 604 BZ û 599 BZ ne û li bajarê asûrî Dûr-Katlimmu hatine dîtin.[38] Paşê, herêm di bin serweriya împaratorî û xanedaniyên cuda de bû, di nav wan de Hexemenî, paşgirên Helenîstîk ên Îskenderê Makedonî, Xanedaniya Artaksiad ya Ermenistanê, Romaya kevnare, Parsî (Parthia), Sasaniyan û Bîzansiyan û her weha xelîfeyên îslamî yên ereban.[39]

Bermahiyên dîrokî yên "Mala Sor" a cîhê Asûrî Dur-Katlimmu, ku bi kolandinê derketin holê (sedsala 6an a PZ)

Di van serdeman de komên etnîkî yên cuda li herêmê bi cih bûne û di encamê de nifûs hatine guhertin. Eşîrên ereb bi hezaran sal in li herêmê hene. Di bin Împeratoriya Seleukiyan de (312–63 BZ), komên şervan ên ereb û belkî kurd weke koloniyên leşkerî li herêmê hatine bicih kirin. Di destpêka sedsala 9an de, herêm ji hêla ereb, asûrî, kurd, eşîrên tirk û komên din ve tê niştecîh kirin. Eşîrên kurdan gelek caran wek kirêt xizmet dikirin û li cihên leşkerî li çiyayên bakurê Sûriyê bi cih bûbûn. Damezrênerê Xanedana Eyûbiyan Selahedînê Eyûbî, ji malbateke kurd a herêmê hatiye.[40]

Di bin desthilatdariya Selahedîn de koçberiya girseyî ya eşîrên tirkan pêk hat, ku bû sedema nakokiyên bi kurdan re û wêrankirina çend civakên kurdan. Di dema Împeratoriya Osmanî de (1516–1922) eşîrên mezin ên kurdîaxêv ji Anatolyayê hatin sirgûnkirin û li herêmê bi cih bûn. Di sedsala 18an de pênc eşîrên kurdan li herêmê hebûn.[41] Di destpêka sedsala 20an de li herêmê guhertinên demografîk ên girîng hatin dîtin. Di nijadkujiya ermenî û suryaniyan de (1914-1920) gelek ermenî û suryanî reviyan herêmê û bi giranî li herêma Cezîrê bi cih bûn.

Ji sala 1926an û pê de, piştî têkçûna Serhildana Şêx Seîdê Pîranî ya li dijî desthilatdarên tirk, koçberî zêdetir bû.[42][43] Gelek kurdên ku bi sedsalan li Sûriyê dijiyan û kurdên bakur, yên ku xwe spartine Sûriyê, ji aliyê desthilatdarên fransî ve mafê hemwelatiyê wergirtin.[44][45] Di salên 1920î de, derdora 20.000 kurdên bakur li parêzgeha Cizîra Sûriyê bi cih bûn: Di wê demê de nifûsa Cizîrê derdora 100.000 bû û di nav wan de nifûsa xiristiyan (suryanî, ermenî, asûrî) û ereban jî hebûn.[46]

Serxwebûna Sûriyê û desthilatdariya Partiya Bees

Hikûmeta Bees a Sûriyê di bin serokatiya Hafiz Esed de (wêne di sala 1987an de) siyaseta erebkirinê û qedexekirina nasnameya kurdî li bakurê Sûriyê pêk anîbû.

Piştî serxwebûna Sûriyê, siyaseta neteweperestiya erebî û hewlên erebkirina bi darê zorê li herêmê belav bû, û di serî de gelê kurd hedef girt.[47][48] Herêm kêm razemenî û pêşkeftin wergirt, di heman demê de gelek mafên kurdan bi awayeke qanûnî hatin binpê kirin. Di warên wek xwedîkirina milk, ajotina otomobîlan û di warê kar û xebatan de kurd gelek kêmasî û zordarî didîtin.[49] Piştî derbeya Partiya Bees a di sala 1963an de, zimanên ne-erebî li dibistanên fermî hatin qedexekirin û ev yek bandorê li perwerdeya hindikahiyên weke kurd, tirkmen û suryaniyan kir. Hin komên wek ermenî û çerkez karîbûn dibistanên taybet ava bikin, lê dibistan û perwedehiya bi zimanê kurdî dihatin qedexekirin.[50][51][48] Gelek nexweşxane yên herêmê ne xwedî bijareyên nûjen ên dermankirinê bûn, lewma nexweş neçar mabûn ku biçin herêmên din.[51]

Di salên 1960î û 1970î de gelek navên erdnîgarî hatin erebîkirin. Neteweyên Yekbûyî ragihand ku hikûmeta Sûriyê siyaseta cudakariya etnîkî û çewsandina netewî li dijî kurdan dimeşîne. Yek ji tedbîrên giran hên li dijî kurdan serjimêra sala 1962ê bû, ku di encamê de 120.000 kurd hemwelatiya xwe winda kirin û bêwelat bûn.[48] Di sala 2010ê de, Human Rights Watch hejmara kurdên bêdewlet 300.000 texmîn kiribû.[52] Di sala 1973ê de hikûmeta Sûriyê 750 kîlometre çargoşe erdên çandiniyê li herêma Hesekê desteser kir û radestî malbatên ereb kir. Ev tedbîr beşek ji destpêşxeriya "Kembera Erebî" bû, ku armanca wê guhertina pêkhateya demografî ya herêmê bû.

Di sala 1997an de li Girê Tertebê ya girêdayî Qamişloyê kurd tevî qedexeyan Newrozê pîroz dikin.

Bertekên partiyên kurdî li hember siyasetên rejîma Bees cuda bûn: hinekan li ber xwe dan, hinekan jî hewl dan guhertinên di nava sîstemê de pêk bînin.[53] Partiyên ku hindikahiyên etnîkî an dînî temsîl dikirin, destûrê nestandin ku beşdarî hilbijartinan bibin.[54] Lê carinan siyasetmedarên wan wekî endamên serbixwe dihatin pejirandin.[47] Bi vî havî siyasetmedarên kurd di hilbijartinên 1990î de hin kursî bi dest xistin. Piştî mirina Hafiz El-Esed û bijartina kurê wî Beşar Esed, hejmara karbidestên kurd zêde bû, lê herêmên kurdî hê jî dihatin îxmal kirin.

Nasnameya kurdî ji aliyê hikûmeta Beesê ve bi awayekî fermî dihat tepisandin, lê Sûriyê di salên 1980î de destûr da PKKê ku li herêmê kampên perwerdeyê ava bike. PKKê bi taybetî bandor li Kurdên li herêma Efrîn û Kobanî kir û nasnameya kurdayetiyê pêş xist, lê li herêma Hesekê kêm ma, ji ber ku partiyên din ên kurdî li wir xwedî bandorek zêdetir bûn. Gelek kurdên Sûriyê sempatî bi PKKê re kirin û beşdarî serhildana wê ya li Tirkiyê bûn. Nêzîkbûna di navbera Sûriye û Tirkiyê de bû sedema derxistina PKK ji Sûriyê di sala 1998an de, lê komê hebûna xwe ya veşartî domand.[55]

Di sala 2002 de, PKK û hevalbendên wê Koma Civakên Kurdistanê (KCK) ava kirin, ku fikrên Ocalan li gelek welatên Rojhilata Navîn, di nav wan de Sûrî jî, bi cih anîn. Di sala 2003ê de, Partiya Yekîtiya Demokratîk (PYD) hat damezrandin û yekîneya wê ya paramîlîter bi navê Yekîneyên Parastina Gel (YPG) hat avakirin, lê yekîne ne çalak bû.[56]

Xweseriya defakto û şerê li dijî DAIŞê

Kurd, suryanî û ereb li Qamîşlo, 6 Çile 2012, li dijî hikûmeta sûrî xwepêşandanê dikin.

Di sala 2011an de li Sûriyê serhildaneke gel dest pê kir û bû sedema reformên bilez ên hikûmetê. Serokê Beşar Esed mafê welatîbûnê da nêzîkî 220,000 welatiyên Kurd. Lê bi zêdebûna şerê navxweyî, opozisyona Sûriyê çend herêm kontrol kirin. Di nîvê sala 2012ê de, hukûmetê leşkerên xwe ji sê deverên ku piranî Kurd lê dijîn vekişand û kontrola xwe ji mîlîsên herêmî re hişt.[57] Ev yek weke hewldaneke rejîma Esed hat dîtin, ku gelê Kurd ji serhildanê dûr bixe. Di encamê de, partiyên kurdî yên heyî PYD û Encûmena Niştimanî ya Kurdî li Sûrîiyê li hev kirin û Komîsyona Bilind a Kurd (KBK) ava kirin.

Nexşeya xaka herêmê bi demê re
Nexşeya guhertina axa ku ji hêla herêmê ve hate kontrolkirin, di Sibata 2014 û nîsana 2018 de.

Yekîneyên Parastina Gel (YPG) ji bo parastina herêmên kurdî ji nû ve hate avakirin û wan di sala 2012ê de bajarên wekî Kobanî, Amûdê û Efrînê xistin bin kontrola xwe. Di demeke kurt de deverên Dêrik, Serê Kaniyê û hinek deverên Hesekê û Qamişlo jî ketin nav.[58][59] Di vê demê de YPG û yekîneya wê ya jinan YPJ li dijî Artêşa Azad a Sûriyê û çekdarên îslamîst yên weke Eniya El-Nusra şer kirin. Di sala 2013ê de, PYDê destûrek ji bo "herêma xweser a kurdên Sûriyê" derxist ku ji aliyê opozîsyona Sûriyê ve bi tundî hatibû rexnekirin.

Di Çileya 2014ê de sê herêman xweseriya xwe weke kanton îlan kirin: Efrîn, Cezîre û Firat.[60] Destûra Bingehîn a demkî hate derxistin lê wekî neqanûnî û otorîter hatibû red kirin. Piştre destûr hate guherandin. Di payîza sala 2014an de YPGê bi piştevaniya komên leşkerî yên herêmî û dilxwazên navdewletî di dema dorpêçkirina Kobanî de DAIŞê têk bir. Ev yek bû sedem ku di navbera YPG û DYAyê de hevkariyek çêbibe û ev yek jî bû sedema nîgeraniya Tirkiyê, ji ber ku Tirkiye naxwaze kurd rêveberiyên xweser bidest bixin.

Rewşa leşkerî ya di Kanûna 2015an de: HSDê rêxistina DAIŞê ji Bakurê Sûriyeyê derxist.

Di Kanûna 2015ê de Meclîsa Sûriyeya Demokratîk (MSD) hate avakirin û di sala 2016ê de “Federaliya Demokratîk a Rojava – Bakurê Sûriyê” hate îlankirin.[61] Ev daxuyanî hem ji aliyê hikûmeta Sûriyê û hem jî ji aliyê Hevpeymaniya Niştimanî ya Opozîsyona Sûriyê ve rastî nerazîbûnê hat.[62] Di adara 2016ê de destûreke nû hat amadekirin, ku dê avahiyeke siyasî ya berfirehtir biafirîne, ji bo yekkirina herêmên bi dest xistî û temsîlkirina hemû komên etnîkî yên li herêmê.[63][64] Di Kanûna 2016ê de makezagonek nû hate qebûlkirin, ku navê herêmê kir “Federaliya Demokratîk a Bakurê Sûriyeyê”. Navê “Rojava” ji magezakonê hate derxistin.[65]

Operasyona leşkerî û dagirkeriya dewleta tirk

Ji sala 2012ê ve Tirkiye bi fikar li hebûna YPGê ya li sînorê xwe yê başûr dinêre, ji ber ku ew wê bi nêzîkbûna PKKê tohmetbar dike.[66] Dema YPGê li dijî DAIŞê bi DYAyê re hevkarî kir, fikarên Tirkiyeyê hebûn. Di dema dorpêçkirina Kobanî de, Tirkiyê alîkariya YPGê red kir. Ev yek bû sedema nerazîbûn aloziyên mezin ên kurdan û pêvajoya aştiyê ya di sala 2015an de bi dawî hat. Di medyaya Tirkiyê de antî-propagandayeke mezin hat kirin û heman tohmetên li dijî PYDê hatin dubarekirin.[67] Ev yek ji bo dagirkirina herêmên kurdî yên Bakurê Sûriyê weke hincetek hat bikaranîn. Wek encam, Tirkiyê di sala 2016ê de “Operasyona Mertalê Firatê” da destpêkirin ji bo rêgirtina li girêdana Efrînê bi herêmên din ên Rojava re. HSDê piştre beşek ji herêmê radestî hikûmeta Sûriyê kir weke tamponek li dijî Tirkiyê.[68][69]

Di sala 2018ê de “Operasyona Çiqlê Zeytûnê” hate dest pê kirin û di wê operasyonê de Tirkiyê Efrînê dagir kir û zêdetirî 100 hezar sivîl koçber kirin.[70] Di sala 2019ê de “Operasyona Kaniya Aştiyê” hate destpêkirin, piştî ku hêzên DYAyê bi fermana Donald Trump ji herêmê vekişiyan, û wek encam Tirkiyê bajarên sînorî yên wek Ras al-Ayn û Tell Abyad bi dest xist.[71] Ev vekişandina hêzên DYAyê di qada navneteweyî de bi tundî hate rexnekirin û weke xiyaneta li Kurdan hate binavkirin. Civaka navneteweyî ev êrîş şermezar kir, û binpêkirinên mafên mirovan ji aliyê leşkerên Tirk ve jî hatin protesto kirin.[72][73]

Êrîşan naskirina cîhanî û rewabûna rêveberiya xweser a kurd li Sûriyê zêde kir. Di heman demê de, ev bûyer bûn sedema alozî di navbera PKK û PYDê de.[74] PYD dixwaze otonomiya herêmê biparêze, hevalbendiya Amerîkayê bidomîne û Tirkiyê weke muxatab qebûl dike ji bo lihevhatineke aştiyane.

Hilweşîna rejîma Esed

Di dema êrîşên hêzên muxalefetê de guherînên jeopolîtîk: Hêzên HTŞê û hevalbendên wê kesk (digel herêmên bakur ên dagirkirî) û HSD ya rêveberiya xweser bi zer.

Di dema êrîşên hêzên HTŞê yên mijdara 2024an de, ku rêjîma Esed hilweşand,[75] HSDê bajarê Dêrezorê li başûrê rojhilat xiste bin kontrola xwe[76] û ji herêma Minbicê li rojavayê Feratê vekişiya[77]. HSDê paşê ji Dêrezorê jî vekişiyan û bajar ji aliyê hêzên HTŞê ve bi lez hat dagirkirin.

Di 12ê Kanûna 2024ê de, rêveberiya xweser ragihand ku ew ala şoreşa Sûriyê wek ala xwe ya fermî qebûl kiriye.[78]

Siyaset

Sîstema siyasî ya herêmê xwe dispêre "Metna Peymana Civakî", ku di 9ê Çileya 2014ê de hat erêkirin.[26] Ew mafên bingehîn ên niştecîhan garantî dike, nemaze wekheviya zayendî, azadiya dînî û mafên milkiyetê.[79] Sîstema hikûmetê demokrasiya rasterast hewl dide. Dîplomatê berê Carne Ross di sala 2015ê de ragihand ku rêxistina herêmê bêyî hiyerarşiya navendî an serokek yekane dimeşe, û li şûna wê ji gelek komên cuda yên ku hevgirtî ne pêk tê. Lêbelê, raporek Chatham House ya 2016an diyar kir ku hêz bi giranî di destê Partiya Yekîtiya Demokrat (PYD) de ye, û li herêmê civak û siyaset bi îdeolojiya konfederalîzma demokratîk ya Abdullah Öcalan ava bûye.[80]

Ji bilî partiyên TEV-DEM û KNC, komên din ên siyasî jî hene, wek Partiya Demokratîk a Suryaniyan, ku bi awayekî aktîf di rêveberiyê de cih digirin.[81][82] Siyaseta herêmê wek azadîxwaz û pirneteweyî tê binavkirin, lê di heman demê de di bin bandora pêkhateyên cuda yên etnîk, mezhebî û baviksalar de ye. Li herêmê siyaseta hevserokatiyê tê meşandin, lewma her ofîs bi nûnertiya jin a wekhev re jî tê.[83] Hewldanên ji bo wekheviya siyasî ji bo hemû komên etnîk û dînî hene û lewma kurd, ereb û suryanî jî di nav rêveberiyê de ne. Ev polîtîka dikare bi sîstema mezhebî ya li Lubnanê re bê muqayesekirin.[84][85]

Qamişlo di destpêkê de paytexta defakto ya rêveberiyê bû, lê piştre Ayn Îsa wek paytexta nû hate îlan kirin.[31]

Gelhenasî

Suryaniyên Qamişloyê, sal 2018
Maleke êzdiyan li Reqayê, sal 2015
Ermeniyên Dêrazorê komkujiya ermeniyan bi bîr tînin, sal 2009
Mizgefta Uweys el-Qarnî ya Şîa li Reqayê (di sala 2014an de ji aliyê DAIŞê ve hate rûxandin)

Demografiya herêmê di dîrokê de pir cihêreng bûye, di sedsalên dawî de çendîn guhertinên girîng di rêjeyên piranî û hindikayî de çêbûne.[41][86][87] Wek mînak, parêzgeha Hesekê di eslê xwe de erebên koçer û bicihbûyî bûn.[88][89] Piraniya nifûsa kurdên herêmê di sedsala 20an de ji Tirkiyê hatine.[90]

Di destpêka sedsala 20. de ji ber qirkirina Asûrî û Ermeniyan guhertineke girîng pêk hatiye, dema ku gelek suryanî û ermenî ji Tirkiyê reviyane Sûriyê. Di salên 1920an de, piştî serhildanên têkçûyî yên kurdan li Tirkîyeya kemalîst, gelek kurd hatine Sûrîyê û bi taybetî li herêma Cizîrê bicih bûne. Tê texmînkirin ku derdora 25,000 kurd reviyane Sûriyê û li wir di bin desthilatdariya Fransayê de hemwelatiya Sûriyê wergirtine.[91] Li gorî raporên fransî, berî sala 1927an li Cîzîrê herî zêde 45 gundên kurdan hebûn. Di sala 1929an de pêleke din a penaberan hat û bi vî awayî hejmara gundên kurdan di sala 1939an de gihîşte 700 heta 800an.[87] Di sala 1930ê de Sir John Hope Simpson jimara kurdên Cizîrê texmîn kir û diyar kir ku li gorî wî ji 100.000 rûniştvan 20.000 kurd in. Di sala 1953an de, hejmara giştî ya bajarê Cizîrê 146.000 kes bû, ku ji wan %41 kurd bûn, %34 erebên koçer û çaryeka nifûsê jî xiristiyan bûn.

Di bin desthilatdariya Fransayê de, kurdên ku nû hatibûn mafê hemwelatiyê wergirtin û bû xwedî mafên girîn, ji ber ku rayedarên Fransî otonomiya hindikayiyan di çarçoveya stratejiya xwe ya "parçe bike û hukum bike" dimeşandin. Ji sala 1945 heta 1961, pêla herî mezin a koçkirina kurdan ji Tirkiyê hat û di navbera salên 1954-1961 de hejmara nifûsa parêzgeha Hesekê ji 240.000 bû 305.000. Ji bilî koçberiya kurdan, hikûmeta Sûriyê siyaseteke erebkirinê da destpêkirin: 4,000 malbatên Ereb ji herêmên bendava Tebqayê yên ku di bin avê de man, hatin derxistin û li Reqa û Helebê li gundên nû yên parêzgeha Hesekê hatin bicih kirin.

Guhertineke din jî di bin desthilatdariya Beesê de pêk hat, ku teşwîq kir ku erebên din li bakurê Sûriyê bi cih bibin û kurdên herêmî derxistin. Di dema Şerê Navxweyî yê Sûriyê de, gelek penaber reviyan bakurê welêt, ku di nav wan de welatiyên ereb ên Iraqê jî hebûn. Ji Çileya 2018an pê ve tenê du milyon kes di bin rêveberiya herêmê de mane, û ji destpêka şerê navxweyî û vir ve derdora nîv milyon kes ji ber zehmetiyên aborî yên li herêmê koçber bûne. Di encama şerê navxweyî de, texmînên li ser pêkhateya etnîkî ya Bakurê Sûriyê gelek cuda ne. Hinek behsa piraniyeke kurd û hindikahiyeke Ereb dikin, hinek jî kurdan weke hindikahiyeke biçûk nîşan didin.[92][47]

Ziman

Zimanê ku zêde tê axaftin zaravayê kurmancî ya zimanê kurdî ye. Lê zimanê erebî, asûrî û hwd jî li herêmê dihên axaftin.

Derbarê rewşa zimanên cuda li herêma xweser de, "Peymana Civakî" destnîşan dike ku "Hemû zimanên li Bakurê Sûriyeyê di hemû warên jiyanê de wekhev in, di warê civakî, perwerdeyî, çandî û îdarî de. Her gel bi zimanê xwe yê zikmakî jiyana xwe birêxistin bike û kar û barên xwe bi rê ve bibe."[93] Di pratîkê de, erebî û kurmancî bi piranî li hemû waran û ji bo piraniya belgeyên fermî tên bikaranîn. Zimanê suryanî bi giranî di Herêma Cizîrê tê bikaranîn, û li cihên cûr bi cûr li hemû deveran.

Çar zimanên sereke yên ku li Bakurê Sûriyê tên axaftin ev in û ji sê malbatên zimanên cuda ne:

Ji bo van her çar zimanan sê tîpên cuda li Bakurê Sûriyê têne bikaranîn:

Li herêmê rojname, radyo û TVyên bi van zimanan hene.

Dîn

Dînên ku li herêmê dijîn, weke dînên sereke Îslam, êzîdîtî û xiristiyanî ye. Piraniya gelên ereb û kurd li bakurê Sûriyê girêdayî Îslama sunnî ne, lê gelê Asûrî bi giştî suryanî-ortodoks, keldanî-katolîk, suryanî-katolîk an jî alîgirên Dêra Asûrî ya Rojhilat in. Her wiha alîgirên dînên din jî hene, wek êzdiyatiyê.[95]

Hejmareke mezin ya êzîdiyan jî li herêmê heye û ev jî li gorî ku tê gumankirin ser sedî 10an re ye. Lê gelekan jî, ji herêmên xwe koçber kirine. Berê, ev hejmar pir zêde bû. Her wisa, xiristiyanên li herêmê di derûdorê ji sedî 10an de ne. Asûrî, piraniyan, ji dînê Xiristiyanî ne. Lê ku ne pir zêde jî bin, kurdên mesihî jî hene. Herwisa, Kurdên cihû jî berê li wir dijiyan. Heta dema rejima Beesê li wir dijiyan, pişre, hinekan ji wan koçî Îsraêlê kirin û hinekan jî koçî welatên ewropî kirine. Îro, her wisa zêde cihû li herêmê nemane. Lê li çend cihan, hê jî kinîştên wan hene ji bo bergkirinê.

Rêveberiya siyasî ya herêmê bi biryar laîk e.[96]

Ewlekariya naxweyî

 Gotara bingehîn: Hêzên Sûriya Demokratîk
 Gotara bingehîn: Asayîş
Endamên jin ên Asayîşê li Kobanî, sal 2017.

Polîsên li herêmê ji aliyê hêzên çekdar ên Asayîşê ve tên meşandin. Asayîş di 25ê tîrmeha 2013ê de ji bo valahiya ewlehiyê tije bike hat avakirin, dema ku hêzên ewlekariya sûrî ji herêmê vekişiyan. Li gorî Destûra Bingehîn a Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê, erka polîsan erka herêman e.

Endamên Hêzên Antîterorê (HAT), sal 2021.

Hêzên Asayîşê yên herêman ji 26 buroyên fermî pêk tên, ku armanca wan ewlekarî û çareseriya pirsgirêkên civakî ye. Şeş yekîneyên sereke yên Asayîşê hene bi navên Rêveberiya Xalên Kontrolê, Hêzên Antî-Terorê (HAT), Rêveberiya Îstixbaratê, Rêveberiya Sûcên Organîze, Rêveberiya Trafîkê û Rêveberiya Xezîneyê ne. 218 navendên Asayîşê hatine avakirin, û di her nuqteyeke kontrolê de 385 nuqteyên kontrolê hene, her yek bi 10 endamên Asayîşê tê de. 105 ofîsên Asayîşê li eniyên şer ên li Bakurê Sûriyê li dijî DAIŞê ewlekariyê diparêzin. Li bajarên mezin midûriyetên giştî hene, ku ji hemî aliyên ewlehiyê berpirsiyar in, tevî kontrolên rê. Her herêmek xwedî fermandariyeke HATê ye, û her navendek Asayîşê bi awayekî xweser xwe birêve dibe.[97]

Endamên Hêzên Erka Xweparastinê HXP, sal 2016.

Li seranserê herêmê, Hêzên Parastina Sivîl (HPS)[98] û Hêzên Xweparastinê (HXP)[99] yên şaredariyê xizmeta asayîşa herêmî dikin. Li herêma Cizîrê jî Asayîş ji aliyê polîsên suryanî yên Sutoro ve tê temamkirin: Ew li her devera ku nifûsa suryaniyan lê heye, peyda ne û bi hevkariya yekîneyên din ên Asayîşê ewlekarî û çareseriya pirsgirêkên civakî dide.[269] Pasewanên Xabûr û Nattore, her çend ne yekîneyên polîs in jî, li deverê hene, û ewlehiya bajarên li ser çemê Xabûr peyda dikin. Hêzên Parastina Jinê ya Bethnahrînê jî şaxeke polîsan diparêze. Li herêmên Reqayê, ku ji çeteyên DAIŞê hatin rizgarkirin, Hêzên Ewlekariya Hundirîn a Reqayê û Hêzên Ewlekariya Hundirîn a Minbicê weke hêzên polîs tevdigerin. Li Dêrezorê jî yekîneyeke Hêzên Ewlekariya Hundirîn heye.

Mîlisên li herêmê

Endamên hêza suryanî Sotoro li Qamişlo, sal 2015.

Hêza leşkerî ya sereke ya herêmê Hêzên Sûriyeya Demokratîk e, hevbendiyek ji komên serhildêr ên Sûriyê ku di sala 2015an de hate avakirin. HSD ji aliyê piraniya kurdên Yekîneyên Parastina Gel (YPG) ve tê birêvebirin. YPG piştî pevçûnên Qamişlo yên sala 2004ê ji aliyê PYDê ve hate damezrandin, û di destpêkê de di şerê navxweyî yê Sûriyê de çalak bû.[100] Her wiha Meclîsa Leşkerî ya Suryaniyan (MLS) jî heye, ku milîsek suryanî ye û girêdayî Partiya Yekîtiya Suryaniyan e. Di nava hevpeymaniyê de komên Artêşa Azad a Sûriyê jî hene, wek Ceyş El-Siwar û Lîwaya Bakur a Demokratîk, milîsên eşîran ên mîna Hêzên Ereb ên El-Senadîd û meclîsên leşkerî yên şaredariyan li herêma Şahba, mîna Meclîsa Leşkerî ya Minbicê, Meclîsa Leşkerî ya El-Bab an Meclîsa Leşkerî ya Cerablûsê.[101]

Hêzên Erka Xweparastinê (HXP) mîlîseke parastina xakê ye û li herêmê tekane hêza leşkerî ya mecbûrî ye.

Têkîliyên siyasî

Têkîliyên bi hikûmeta Bees a Sûriyê re

Hikûmeta Sûriyê Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê bi fermî nas nekir, ji ber ku rêveberiya Sûriyê navendîparêz bû. Rêveberiya xweser tim û tim daxwaza federalkirina Sûriyê dike. Di piraniya şerê navxweyî yê Sûriyê de, di navbera artêşa Sûriyê û HSDê de peymaneke nelirêtiyê hebû. Carinan rûbirûbûn û hin hevkarî li dijî komên îslamî çêdibûn, bi taybetî li dijî Hêzên Çekdar ên Tirkiyê û Artêşa Niştimanî ya Sûriyê ya ku Tirkiyê piştevaniya wê dike. Herdu alî ji sala 2019an ve di bin çavdêriya Rûsyayê de bi awayekî leşkerî hevkariyê dikirin: Hêzên Sûriye û Rûsyayê li ser sînorê Tirkiyeyê bi cih bûbûn, da ku pêşî li pêşketinên din bigirin. Lê danûstandinên siyasî di nava rejîma Bees û rêveberiya xweser ti car pêk nehat. Ji derveyî her du deverên xwe yên ewlehiyê li Qamişlo û Hesekê, ti desthilat û dezgehên hikûmeta Sûriyê li Bakur û Rojhilatê Sûriyê çênebûn. Rêveberiya xweser rê neda hikûmeta Sûriyê, ku li herêmên di bin kontrola wê de hilbijartinan pêk bîne.

Têkîliyên bi hikûmeta demkî ya Sûriyê re

Alaya nû ya Sûriyê ji aliyê rêveberiya xweser ve jî tê qebûlkirin.

Bi hilweşîna rejîma Bees re, Sûriyê dest bi pêvajoyeke nû kir û rêveberiya xweser hewl dide bi hikûmeta demkî ya Sûriyê re bikeve nava diyalogê û di demeke nêzîk de dixwaze bi şandekê beşdarî danûstandinên li Şamê bibe.

Li gorî rêveberiya xweser pêwîst e dawî li siyaseta cudakariyê bê anîn û berjewendiyên hevpar ên netewî di ser her tiştî re bê danîn. Divê hemû aliyên Sûriyê di pêvajoya veguhêz de cihê xwe bigirin û ji bo avakirina Sûriyeyeke nû bi hev re tevbigerin. Rêveberiya xweser lewma dixwaze berpirsyariya xwe ya li hember tevahiya gelê Sûriyê raxe ber çavan û ji bo avakirina bingeheke demokratîk daxuyaniyeke diyaloga bi her aliyên Sûriyê belav kir.

Di daxuyaniyê de wiha hat gotin:

  • Armanca diyalogê, dabînkirina mafên hemû koman û pêşxistina diyaloga neteweyî ye, ku her kes tê de beşdar bibe.
  • Girîng e hemû hêzên çekdar ên Sûriyeyê bi hev re yekîtiya welat biparêzin û li hemberî êrîşên dewleta Tirk xwe biparêzin.
  • Di heman demê de divê çalakiyên leşkerî rawestin û diyaloga neteweyî ya ji nû ve avakirinê dest pê bike. Divê nefret û xiyanet di navbera Sûriyan de were dûrxistin û cihêrengiya Sûriyê di demokrasiyeke adil de were parastin.
  • Civîna awarte ya hêzên siyasî yên Sûriyê li Şamê ji bo yekkirina proseya veguhêz pêwîst e.
  • Divê jin bi awayekî aktîf beşdarî pêvajoya siyasî bibin û çavkaniyên aborî yên welat bi awayekî adil bên belavkirin.
  • Her wiha divê vegera niştecihên resen û koçberên bi darê zorê bê misogerkirin û mîrata wan a çandî bê parastin.
  • Divê şerê li dijî terorê û şerê li dijî DAIŞê jî bidome, da ku rê li vegera rêxistina terorîst bê girtin.
  • Divê dagirkerî bi dawî bibe û paşeroja Sûriyê di destê gelê wê de be.
  • Divê têkiliyên cîrantiyê yên baş bên pêşxistin û bang li civaka navneteweyî tê kirin, ku di serî de dewletên Ereb, Neteweyên Yekbûyî û Koalîsyona Navdewletî roleke aktîf û piştgirî bilîzin.
  • Erka sereke divê rêgirtina li destwerdanên derve û dabînkirina ewlekariya Sûriyê be.[102][103][104]

Têkîliyên navneteweyî

Salih Muslim, hevserokê Partîya Yekîtîya Demokratîk (PYD) ligel Ulla Jelpke, li Weqfa Rosa Luxemburg, Berlîn, sal 2014

Têkiliyên rêveberiya xweser yên nêzîk bi Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê re hene, ku di şerê li dijî Dewleta Îslamî (DAIŞ) de piştgirî da yekîneyên wê yên leşkerî, bi taybetî YPGê.[105] Vê hevkariyê rêveberiya Kurd li bakurê Sûriyê di asta navneteweyî de binavûdeng kir û bû sedema piştgiriya ji dewletên rojavayî, bi taybetî di warê alîkariyên mirovî û ji nû ve avakirinê de. Tevî vê piştgirîyê jî, di asta navneteweyî de naskirina rêveberiya xweser bi sînor e, ji ber ku Tirkiye PYDê terorîst dihesibîne, ev jî têkiliyên rêveberiya xweser bi dewletên rojavayî re aloz dike.

Kurdên li bakurê Sûriyê jî bi aliyên din ên herêmê re, di nav wan de Rûsya û rejîma Esed, peywendiyên dîplomatîk dixwestin. Rêveberiya xweser gelek caran daxwaza diyaloga siyasî bi Şamê re kiriye ji bo bidestxistina otonomiyê di nava dewleta Sûriyê de, lê van danûstandinan ji ber armancên siyasî yên ne diyar û berxwedana Şamê encam nedaye. Rûsya ku weke hevalbenda rejîma Sûriyê tevdigere, dixwest weke navbeynkar tevbigere, lê piştgiriya Moskowê ji rêveberiya xweser re nezelal bû û li gorî rewşa jeopolîtîk guherî.[106]

Çîn û Ewropa jî derbarê rêveberiya xweser de dudil in. Çîn di serî de li ser berjewendiyên aborî dimîne. Hin welatên Ewropî, di nav de Fransa, alîkariya mirovî dişînin herêmê û piştgiriya siyasî dikin ji bo çareseriya federalî li Sûriyê.[107] Lêbelê, naskirina navneteweyî û piştgirî ji rêveberiya xweser re sînordar dimîne.

Têkîliyên bi hikûmeta herêma Kurdistanê re

Peywendiyên herêmê digel hikûmeta herêma Kurdistanê li Îraqê aloz e û bi pêşketinên siyasî û jeopolîtîk ve girêdayî ye. Her çend her du herêm ji aliyê kurdan ve bên birêvebirin jî, di aliyê siyasî de cudahiyên girîng hene.[108] Hikûmeta Herêma Kurdistanê pêwendiyeke nêzîk bi Bexdayê re heye û di nava Iraqê de hinek serxwebûnê dixwaze, û rêveberiya xweser li bakurê Sûriyê di bin serokatiya Partiya Yekîtiya Demokratîk (PYD) û rêxistinên wê de kar dike. Hikûmeta Herêma Kurdistanê bi Tirkiyê re siyaseteke pragmatîk a hevkariyê dimeşîne, ku ev yek berovajî pêwendiya PYDê û hikûmeta Tirkiyê ye.

Di van salên dawîn de hewildanên başkirina peywendiyan her du herêman hene, ji ber ku her du tevgerên kurd otonomî û xweseriya kurdan dikin armanc. Hikûmeta Herêma Kurdistanê di dema borî de hewl da ku di navbera Tirkiye û rêveberiya xweser de rola navbeynkariyê bilîze. Lê dîsa jî alozî berdewam in, ji ber ku Tirkiye piştgirîya leşkerî û siyasî dide Hikûmeta Herêma Kurdistanê, û di heman demê de PYD û YPG, hêzên sereke yên leşkerî li bakurê Sûriyê, wek rêxistinên terorîst dihesibîne.[109]

Hikûmeta Herêma Kurdistanê carinan alîkariyên mirovî şande deverên di bin kontrola rêveberiya xweser de.[110] Herdu alî li herêmên kurdî yên Rojhilata Navîn aramiyê digerînin, tevî ku berjewendiyên wan ên siyasî û stratejîk carinan li hev nebin.

Têkîliyên bi kurdên Tirkiyê re

Di nav kurdên Tirkiyê de, sempatiya ji bo kurdên Sûriyê gelek zêde bûye.[111] Di dema dorpêçkirina Kobanî de, hin welatiyên kurd ên Tirkiyê sînor derbas kirin û bi dilxwazî ​​beşdarî parastina bajêr bûn.[112][113] Li gelek bajarên Tirkiyê, Îranê û Iraqê ji bo piştgiriya kurdên li Sûriyeyê mîtîng û çalakî hatin lidarxistin. Siyasetmedarên Kurd gelek caran bal kişandin ser rewşa kurdan li Bakurê Sûriyeyê û bang li hikûmetê kirin ku bikevin nava tevgerê.

Têkîliyên bi Tirkiyê re

Têkiliya di navbera Tirkiye û kurdên bakurê Sûriyeyê û rêveberiya xweser de bi alozî û nakokiyên siyasî yên dijwar ve girêdayî ye. Tirkiye PYD (Partiya Yekîtiya Demokrat) û baskê wê yê leşkerî YPG (Yekîneyên Parastina Gel) wek baskekî PKKê dibîne, ku ji salên 1980î ve şerê çekdarî bi Tirkiyê re dike. Ji ber vê sedemê Enqere rêveberiyê ji bo ewlekariya neteweyî weke xeter dibîne û her şêwe xweseriya kurdan li ser sînorê Sûriyê red dike. Bi taybetî serkeftinên HSDê yên leşkerî di şerê li dijî Dewleta Îslamî (DAIŞ) de û hevkariya wê ya nêzîk bi DYA û hêzên koalîsyona navnetewyî re Tirkîyê nîgeran kir.

Tirkiyê gelek caran operasyonên leşkerî li herêma sînorî ya bakurê Sûriyê pêk aniye ji bo lawazkirina HSD û rêveberiya xweser û çêkirina "kevzeke ewlehiyê", da ku hêzên kurdî nikaribin tevbigerin. Ev operasyonên weke Mertalê Firatê (2016), Çiqlê Zeytûnê (2018) û Kaniya Aşitiyê (2019) bi armanca kêmkirina hebûna Kurdan li Bakurê Sûriyê hatine meşandin. Armanceke din jî bicihkirina penaberên ereb li herêmên dagirkirî ye û guhertina demografîk li deverên kurd.[114]

Armanceke din a sereke ya Tirkiyê pêşîlêgirtina otonomiya kurdî ye, ku dikare bibe modelek ji bo herêmên kurdî yên li welatê wan. Tirkiye pêşketina rêveberiya xweser wek toveke potansiyel a daxwazên cudaxwaziyê di nava gelê xwe yê kurd de dibîne. Ev yek dibe sedema siyaseteke derve ya êrîşkar, ku armanca wê îzolekirina hêzên kurdî li Sûriyê ye. JI bo ku bigihêje vê encamê, alikarî dide hêzên îslamîst, da ku êrîşî herêmên rêveberiyê bikin, an jî êrîşên hewayî pêk tîne ji bo wêrankirina binesaziya herêmê.[115][116]

Mijarên têkildar

Çavkanî

  1. ^ Enzinna, Wes (24 çiriya paşîn 2015). "A Dream of Secular Utopia in ISIS' Backyard". The New York Times. Roja gihiştinê 13 gulan 2016.
  2. ^ Jongerden, Joost. "Rethinking Politics and Democracy in the Middle East" (PDF). Ji orîjînalê (PDF) di 15 adar 2016 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 8 îlon 2013.
  3. ^ Ocalan, Abdullah (2011). Democratic Confederalism (PDF). ISBN 978-0-9567514-2-3. Roja gihiştinê 8 îlon 2013.
  4. ^ Ocalan, Abdullah (2 nîsan 2005). "The declaration of Democratic Confederalism". KurdishMedia.com. Ji orîjînalê di 23 kanûna pêşîn 2013 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 8 îlon 2013.
  5. ^ "Bookchin devrimci mücadelemizde yaşayacaktır". Savaş Karşıtları (bi tirkî). 26 tebax 2006. Ji orîjînalê di 2 kanûna pêşîn 2013 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 8 îlon 2013.
  6. ^ Wood, Graeme (26 çiriya pêşîn 2007). "Among the Kurds". The Atlantic. Roja gihiştinê 8 îlon 2013.
  7. ^ In der Maur, Renée; Staal, Jonas (2015). "Introduction". Stateless Democracy (PDF). Utrecht: BAK. r. 19. ISBN 978-90-77288-22-1. Ji orîjînalê (PDF) di 25 çiriya pêşîn 2016 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 28 tîrmeh 2016.
  8. ^ Estimate as of mid November 2014, including numerous refugees. "Rojava’s population has nearly doubled to about 4.6 million. The newcomers are Sunni and Shia Syrian Arabs who have fled from violence taking place in southern parts of Syria. There are also Syrian Christians members of the Assyrian Church of the East, Chaldean Catholic Church, Syriac Catholic Church, Syriac Orthodox Church, and others, driven out by Islamist forces. "In Iraq and Syria, it's too little, too late". Ottawa Citizen. 14 çiriya paşîn 2014.
  9. ^ "A Dream of Secular Utopia in ISIS' Backyard". New York Times. 24 çiriya paşîn 2015.
  10. ^ a b c d Allsopp, Harriet; Wilgenburg, Wladimir van (8 tebax 2019). The Kurds of Northern Syria: Governance, Diversity and Conflicts (bi îngilîzî). Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-78831-598-2.
  11. ^ a b Zabad, Ibrahim (27 adar 2017). Middle Eastern Minorities: The Impact of the Arab Spring (bi îngilîzî). Taylor & Francis. ISBN 978-1-317-09673-3.
  12. ^ "Electoral Commission publish video of elections 2nd stage | ANHA". web.archive.org. 1 kanûna pêşîn 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 1 kanûna pêşîn 2017. Roja gihiştinê 9 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  13. ^ "A delegation from the Democratic administration of self-participate in the second conference of the el- Shahba region". web.archive.org. 9 tebax 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 9 tebax 2016. Roja gihiştinê 9 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  14. ^ Presse, AFP-Agence France. "Kurdish Administration Says Adopts Syria's Independence Flag". www.barrons.com (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 12 kanûna pêşîn 2024.
  15. ^ "PYD leader: SDF operation for Raqqa countryside in progress, Syria can only be secular - ARA News". web.archive.org. 1 çiriya pêşîn 2016. Ji orîjînalê di 1 çiriya pêşîn 2016 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.
  16. ^ "Opinion | The Kurds' Democratic Experiment - The New York Times". web.archive.org. 18 hezîran 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 18 hezîran 2019. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  17. ^ "ANALYSIS: 'This is a new Syria, not a new Kurdistan' | Middle East Eye". web.archive.org. 17 adar 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 17 adar 2016. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  18. ^ Küçük, Bülent; Özselçuk, Ceren (1 kanûna paşîn 2016). "The Rojava Experience: Possibilities and Challenges of Building a Democratic Life". South Atlantic Quarterly. 115 (1): 184–196. doi:10.1215/00382876-3425013. ISSN 0038-2876.
  19. ^ "ANF | German MP Jelpke: Rojava needs help against Corona pandemic". web.archive.org. 26 gulan 2022. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 26 gulan 2022. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  20. ^ Şimşek, Bahar; Jongerden, Joost (5 tîrmeh 2021). doi:10.1080/14650045.2018.1531283. ISSN 1465-0045 https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14650045.2018.1531283. {{cite journal}}: |title= kêm an vala ye (alîkarî); Ji bo journal parametreya |journal= hewce ye (alîkarî)
  21. ^ "Syria Kurds challenging traditions, promote civil marriage - ARA News". web.archive.org. 22 sibat 2016. Ji orîjînalê di 22 sibat 2016 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.
  22. ^ "The Revolutionaries of Bethnahrin | Warscapes". web.archive.org. 10 tîrmeh 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 10 tîrmeh 2019. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  23. ^ Sampson, Eve. "With Syria in Flux, Turkish Forces Attack U.S.-Backed Forces". nytimes.com.
  24. ^ "What Role Is Turkey Playing in Syria's Civil War? | Council on Foreign Relations". www.cfr.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.
  25. ^ Beaumont, Peter (10 kanûna pêşîn 2024). "Israel, US and Turkey launch strikes in Syria to protect interests". The Guardian (bi îngilîziya brîtanî). ISSN 0261-3077. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.
  26. ^ a b "Charter of the Social Contract – Peace in Kurdistan". web.archive.org. 31 kanûna paşîn 2021. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 31 kanûna paşîn 2021. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  27. ^ "Electoral Commission publish video of elections 2nd stage | ANHA". web.archive.org. 1 kanûna pêşîn 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 1 kanûna pêşîn 2017. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  28. ^ "Syrians vote in Kurdish-led regions of north | Reuters". web.archive.org. 23 îlon 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 23 îlon 2017. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  29. ^ "YPG attacks FSA-controlled Azaz province - Daily Sabah". web.archive.org. 20 çiriya pêşîn 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 20 çiriya pêşîn 2019. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  30. ^ "The Fate of Tel Rifaat Hangs in the Balance - The Washington Institute for Near East Policy". web.archive.org. 20 çiriya pêşîn 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 20 çiriya pêşîn 2019. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  31. ^ a b "New administration formed for northeastern Syria". web.archive.org. 9 îlon 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 9 îlon 2019. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  32. ^ "Dêrîk congress decides to establish Democratic Syria Assembly - Kurdish Info". web.archive.org. 19 îlon 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 19 îlon 2016. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  33. ^ "SyrianObserver.com: Haytham Manna Elected Joint Chairman of Syrian Democratic Council". web.archive.org. 23 çiriya pêşîn 2017. Ji orîjînalê di 23 çiriya pêşîn 2017 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.
  34. ^ "ANF | Ajansa Nûçeyan a Firatê". web.archive.org. 20 kanûna pêşîn 2015. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 20 kanûna pêşîn 2015. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  35. ^ a b "Striking out on their own". web.archive.org. 11 çiriya pêşîn 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 11 çiriya pêşîn 2017. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  36. ^ "Tall Ḥalaf | Neolithic, Ubaid & Tell | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.
  37. ^ "Tell Halaf (Syrien)". Institut für Archäologische Wissenschaften. 20 çiriya paşîn 2017. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.
  38. ^ Kühne, Hartmut (1 çiriya paşîn 2009). "Interaction of Aramaeans and Assyrians on the Lower Khabur". Syria. Archéologie, art et histoire (bi îngilîzî) (86): 43–54. doi:10.4000/syria.509. ISSN 0039-7946.
  39. ^ Art, Authors: Department of Ancient Near Eastern. "The Halaf Period (6500–5500 B.C.) | Essay | The Metropolitan Museum of Art | Heilbrunn Timeline of Art History". The Met’s Heilbrunn Timeline of Art History (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.
  40. ^ Morton, Nicholas (2020). The Crusader States and Their Neighbours: A Military History, 1099-1187 (bi îngilîzî). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-882454-1.
  41. ^ a b Short, Martin (1981). The Kurds: A Contemporary Overview (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-134-90766-3.
  42. ^ "صقر ابو فخر: التراجع المسيحي في الشرق: مشهد تاريخي :: | جريدة السفير". web.archive.org. 13 çiriya paşîn 2014. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 13 çiriya paşîn 2014. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  43. ^ "Notes on Arab Orthodoxy: As-Safir on the History of the Persecution o…". archive.ph. 13 çiriya paşîn 2014. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 13 çiriya paşîn 2014. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  44. ^ Chatty, Dawn (8 adar 2010). Displacement and Dispossession in the Modern Middle East (bi îngilîzî). Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-48693-4.
  45. ^ "Displacement and Dispossession in the Modern Middle East - Dawn Chatty - Google Books". web.archive.org. 15 gulan 2024. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 15 gulan 2024. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  46. ^ "The Refugee Problem: Report of a Survey - Sir John Hope Simpson, Royal Institute of International Affairs - Google Books". web.archive.org. 15 gulan 2024. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 15 gulan 2024. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  47. ^ a b c Allsopp, Harriet; Wilgenburg, Wladimir van (8 tebax 2019). The Kurds of Northern Syria: Governance, Diversity and Conflicts (bi îngilîzî). Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-78831-598-2.
  48. ^ a b c "Syria". web.archive.org. 12 adar 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 12 adar 2017. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  49. ^ "Blood and Belief: The PKK and the Kurdish Fight for Independence - Aliza Marcus - Google Books". web.archive.org. 15 gulan 2024. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 15 gulan 2024. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  50. ^ "After 52-year ban, Syrian Kurds now taught Kurdish in schools". archive.ph. 11 çiriya paşîn 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 11 çiriya paşîn 2016. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  51. ^ a b Abboud, Samer N. (12 çiriya paşîn 2015). Syria (bi îngilîzî). John Wiley & Sons. ISBN 978-0-7456-9801-4.
  52. ^ "World Report World Report 2010 | Human Rights Watch". web.archive.org. 22 çiriya paşîn 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 22 çiriya paşîn 2017. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  53. ^ McMurray, David; Ufheil-Somers, Amanda (22 sibat 2013). The Arab Revolts: Dispatches on Militant Democracy in the Middle East (bi îngilîzî). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-00968-5.
  54. ^ Joshua (21 kanûna pêşîn 2015). ""The Assyrians of Syria: History and Prospets" by Mardean Isaac". Syria Comment. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.
  55. ^ "Is the PKK worried by the YPG's growing popularity?". web.archive.org. 8 çiriya paşîn 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 8 çiriya paşîn 2019. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  56. ^ "Meet the YPG, the Kurdish Militia That Doesn't Want Help from Anyone | VICE | United States". web.archive.org. 13 nîsan 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 13 nîsan 2016. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  57. ^ "Koerden zitten van alle kanten klem - NRC". web.archive.org. 19 tîrmeh 2020. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 19 tîrmeh 2020. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  58. ^ "Rudaw in English....The Happening: Latest News and Multimedia about Kurdistan, Iraq and the World - Armed Kurds Surround Syrian Security Forces in Qamishli". web.archive.org. 24 tîrmeh 2012. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 24 tîrmeh 2012. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  59. ^ "Rudaw.net - English - Girke Lege Becomes Sixth Kurdish City Liberated in Syria". web.archive.org. 29 çiriya paşîn 2012. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 29 çiriya paşîn 2012. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  60. ^ "PEACEBUILDING IN A CONFLICT SETTING on JSTOR". web.archive.org. 3 çiriya paşîn 2022. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 3 çiriya paşîn 2022. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  61. ^ "Syria's Kurds declare de-facto federal region in north". AP News (bi îngilîzî). 17 adar 2016. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.
  62. ^ "Kopîkirina arşîvê". web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 27 îlon 2019. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk) CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  63. ^ "Syrian Kurds declare Qamishli as capital for the new federal system - ARA News". web.archive.org. 8 tîrmeh 2016. Ji orîjînalê di 8 tîrmeh 2016 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.
  64. ^ "Kopîkirina arşîvê". web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 3 çiriya paşîn 2022. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk) CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  65. ^ "Syrian Kurds, allies set to approve new government blueprint | Reuters". web.archive.org. 5 tebax 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 5 tebax 2017. Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  66. ^ "The World Condemns Erdogan's War on Kurds. But Turkey Applauds. - The New York Times". web.archive.org. 30 çiriya paşîn 2022. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 30 çiriya paşîn 2022. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  67. ^ "Interpol removes top PKK-affiliated figure from its red notice list | Daily Sabah". web.archive.org. 3 çiriya paşîn 2022. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 3 çiriya paşîn 2022. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  68. ^ "TSK: 32 Köy Terörist Unsurlardan Temizlendi - Gündem Haberleri". web.archive.org. 28 adar 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 28 adar 2019. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  69. ^ "BREAKING: Kurdish-led SDF to handover huge section of territory to SAA". web.archive.org. 3 sibat 2019. Ji orîjînalê di 3 sibat 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.
  70. ^ "Terrified children, empty streets in Syria's Afrin as Turkey attacks - France 24". web.archive.org. 3 çiriya paşîn 2022. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 3 çiriya paşîn 2022. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  71. ^ "Turkey unleashes airstrikes against Kurds in north-east Syria | World news | The Guardian". web.archive.org. 15 çiriya pêşîn 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 15 çiriya pêşîn 2019. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  72. ^ "US betrayal of Kurds destroys the West's credibility for years to come | World News | Sky News". web.archive.org. 22 çiriya pêşîn 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 22 çiriya pêşîn 2019. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  73. ^ "Kopîkirina arşîvê". web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 4 tebax 2020. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk) CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  74. ^ "Is the PKK worried by the YPG's growing popularity?". web.archive.org. 8 çiriya paşîn 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 8 çiriya paşîn 2019. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  75. ^ "The fall of Bashar Assad after 13 years of war in Syria brings to an end a decades-long dynasty". AP News (bi îngilîzî). 8 kanûna pêşîn 2024. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.
  76. ^ Qereman, Orhan. "US-backed Syrian Kurds seize eastern city of Deir el-Zor, sources say". reuters.com.
  77. ^ Toksabay, Ece; Spicer, Jonathan. "Rebels take Syrian city from U.S.-backed group after U.S.-Turkey deal, source says". reuters.com.
  78. ^ Presse, AFP-Agence France. "Kurdish Administration Says Adopts Syria's Independence Flag". www.barrons.com (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.
  79. ^ "A Very Different Ideology in the Middle East". rudaw.net. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.
  80. ^ "Writings of Obscure American Leftist Drive Kurdish Forces in Syria". web.archive.org. 17 kanûna paşîn 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 17 kanûna paşîn 2017. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  81. ^ ""المحافظين الديمقراطي" حزبٌ جديد يُعلن عن نفسه في قامشلو | الخبر…..بكل شفافية". web.archive.org. 25 îlon 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 25 îlon 2019. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  82. ^ "Electoral Commission publish video of elections 2nd stage | ANHA". web.archive.org. 1 kanûna pêşîn 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 1 kanûna pêşîn 2017. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  83. ^ "A Dream of Secular Utopia in ISIS' Backyard - The New York Times". web.archive.org. 4 kanûna pêşîn 2015. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 4 kanûna pêşîn 2015. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  84. ^ "YPG, backed by al- Khabour Guards Forces, al- Sanadid army and the Syriac Military Council, expels IS out of more than 230 towns, villages and farmlands | Syrian Observatory For Human Rights". web.archive.org. 29 gulan 2015. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 29 gulan 2015. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  85. ^ "Rojava's commitment to Jineolojî: the science of women | openDemocracy". web.archive.org. 22 îlon 2018. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 22 îlon 2018. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  86. ^ Morton, Nicholas (24 nîsan 2020). The Crusader States and their Neighbours: A Military History, 1099-1187 (bi îngilîzî). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-255798-8.
  87. ^ a b Tejel, Jordi (29 tebax 2008). Syria's Kurds: History, Politics and Society (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-134-09643-5.
  88. ^ "Persée : Portail de revues en sciences humaines et sociales". web.archive.org. 24 îlon 2015. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 24 îlon 2015. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  89. ^ Choueiri, Youssef M. (12 îlon 2005). A Companion to the History of the Middle East (bi îngilîzî). Wiley. ISBN 978-1-4051-0681-8.
  90. ^ "A Companion to the History of the Middle East - Google Books". web.archive.org. 15 gulan 2024. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 15 gulan 2024. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  91. ^ Kreyenbroek, Philip G.; Sperl, Stefan (1992). The Kurds : a contemporary overview. Internet Archive. London ; New York : Routledge. ISBN 978-0-415-07265-6.
  92. ^ "Rojava hosts thousands of displaced Iraqi civilians as war on ISIS intensifies - ARA News". web.archive.org. 21 çiriya pêşîn 2016. Ji orîjînalê di 21 çiriya pêşîn 2016 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.
  93. ^ "SOCIAL CONTRACT – DEMOCRATIC FEDERATION OF NORTH SYRIA". web.archive.org. 9 kanûna pêşîn 2018. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 9 kanûna pêşîn 2018. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  94. ^ "Encyclopædia Iranica | Articles". web.archive.org. 17 çiriya paşîn 2011. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 17 çiriya paşîn 2011. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  95. ^ "Could Christianity be driven from Middle East? - BBC News". web.archive.org. 26 gulan 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 26 gulan 2019. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  96. ^ "A Dream of Secular Utopia in ISIS' Backyard - The New York Times". web.archive.org. 4 kanûna pêşîn 2015. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 4 kanûna pêşîn 2015. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  97. ^ "ANF | Ajansa Nûçeyan a Firatê". web.archive.org. 24 îlon 2016. Ji orîjînalê di 24 îlon 2016 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.
  98. ^ "Rojava Dispatch Six: Innovations, the Formation of the Hêza Parastina Cewherî (HPC) | Modern Slavery". web.archive.org. 18 tebax 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 18 tebax 2017. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  99. ^ "Rojava defense force draws thousands of recruits". web.archive.org. 21 tîrmeh 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 21 tîrmeh 2016. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  100. ^ "Meet the YPG, the Kurdish Militia That Doesn't Want Help from Anyone | VICE | United States". web.archive.org. 13 nîsan 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 13 nîsan 2016. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  101. ^ "Translation: Law concerning military service in North and East Syria – Rojava Information Center" (bi îngilîziya brîtanî). 10 hezîran 2020. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.
  102. ^ "Rêveberiya Xweser beyannameya 'Sûriyeya nû' belav kir". www.rudaw.net. Roja gihiştinê 16 kanûna pêşîn 2024.
  103. ^ "Rojava Yönetimi'nden 10 maddelik beyanname: 'Yeni Suriye için acil toplantı çağrısı'". www.rudaw.net. Roja gihiştinê 16 kanûna pêşîn 2024.
  104. ^ "Translation: DAANES Initiative For Intra-Syrian Dialogue – Rojava Information Center" (bi îngilîziya brîtanî). 16 kanûna pêşîn 2024. Roja gihiştinê 17 kanûna pêşîn 2024.
  105. ^ "Supporting the SDF in Post-Assad Syria | The Washington Institute". www.washingtoninstitute.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.
  106. ^ Times, The Moscow (25 tîrmeh 2024). "Putin Meets With Syrian President Assad in Moscow". The Moscow Times (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.
  107. ^ "'Macron has crossed a line with Turkey'". France 24 (bi îngilîzî). 31 adar 2018. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.
  108. ^ Hassan, Kawa. "Kurdistan's Politicized Society Confronts a Sultanistic System". Carnegie Middle East Center (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.
  109. ^ "Iraq and Syria: Kurdish Autonomous Regions Under Threat - Groupe d'études géopolitiques". https://geopolitique.eu/ (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024. {{cite web}}: Di |malper= de lînkeke derve heye (alîkarî)
  110. ^ "Humanitarian Cooperation Between Kurds in Iraq and Syria | Institute for the Study of Human Rights". www.humanrightscolumbia.org. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.
  111. ^ "What Kobani Means for Turkey's Kurds | The New Yorker". web.archive.org. 15 çiriya pêşîn 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 15 çiriya pêşîn 2019. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  112. ^ "6 reasons why Turkey's war against the PKK won't last - Al-Monitor: the Pulse of the Middle East". web.archive.org. 28 adar 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 28 adar 2016. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  113. ^ "Kurdish Militants and Turkey's New Urban Insurgency". web.archive.org. 21 çiriya paşîn 2020. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 21 çiriya paşîn 2020. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  114. ^ "Syria: Turkey wants to extend its buffer zone by pushing back Kurdish forces" (bi îngilîzî). 12 kanûna pêşîn 2024. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.
  115. ^ Kourdi, Tim Lister, Eyad (13 kanûna pêşîn 2024). "Crucial dam at risk as Kurds and Turkish-backed groups battle in northern Syria". CNN (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk)
  116. ^ "The Syrian National Army, a rebel group loyal to Turkey" (bi îngilîzî). 6 kanûna pêşîn 2024. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2024.

Girêdanên derve

Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Rêveberiya_Xweser_a_Bakur_û_Rojhilatê_Sûriyeyê&oldid=1891210" hatiye standin.