Siyehpûş

Siyehpûş an Siyahpoş yek ji nivîskarên klasîk yên kurd e.

Helbestvanê kurmancînivîs ê herî pêşî yê li navçeya Silîvan Siyehpûş e. Di nav gel de ji ber karakterê Kurmanciya Silîvkî jê re Siyapoş an Siyahpoş jî dibêjin ku bi Farisî bi maneya reşpêçayî, reşgirêdayî, reş li xwe kirî ye. Heye ku ew bi xwe jî ji bona lihevkirina beşavendan (qafiye) carina Siyehpûş û carina jî Siyahpoş bi kar anîbe.

Li gora agahdariyên ku muderis Mele Hadî efendî dide me, “Siyehpûş berî ku were Silîvan li gelek cîhan geriyaye; li ba aliman, li ba mîrekan û hwd. Pêşi tê Hekkariya, dû re dibihîze ku alim û mîrekên mezin li Farqînê hene, ew jî tê Farqînê. Li gor texmînan 20-25 saliya xwe da hatiye Silîvan. Demek dirêj li Kurbeytê dimîne û li wê derê meletiya gund dike. Di helbestên wî de, di wêjeya wî de, mirov dizane ku Siyehpûş alimekî mezin e.” Li gora ramana wî Siyehpûş 137 sal berê di 1868 de hatiye Silîvan.

Li Silîvan danûstandina wî bêtir bi Ferhoyê Izêr axa re çêdibe. Ferho (Ferhan) axa bi mêraniya xwe bi nav û deng bû. Qesra Ferho li Kevanê Kêrê (Qêre) ser pozê Kanîgulanê bû. Di şerê berxwedana xwe ya li dijî Osmaniyan a sefera ser Kurdistanê de têkçû, hate qefaltin û li qazox xistin. Ferho axa rojek ji Siyehpûş dipirse, dibêje “Siyapoş rast bêje ez yekî çawan im?” Siyehpûş di ber xwe de dibişire, bersîv nadê. Ferho axa cara dudiyan jê dipirse. Hingê Siyehpûş dibêjê “Axayê min xweş axa ye, lê qûna wî qûna qazoxa ye.” Mixabin ku paşiyê jî wek wî dertê. Ev gotina wî hê jî di nav zanyarên dînî yên Silîvan de digere. Di pey de Siyehpûş diçe Bexdayê.

Siyehpûş di nav mela û xwendayên medresê yên Silîvan de naskirî û hezkirî ye; xezel û perçe şi’rên wî ji ber tên zanîn û xwendin. Dastana wî ya bi navê Seyf ul-Mulûk di nav melayan de tê zanîn. Nusxeyek jê li ba meleyek ku dinasim hebû, lê ji bona dîtina wê mêrik doza zêran dikir.

Bi qasî ji zimanê wî yê di Seyf ul-mulûk û hin helbestên wî têdigihêm; zaravayê wî ji kurmanciya Botan-Badînan-Hekarê bêtir li ser ya xeta Silîvan û Îranê, li gelek ciyan jî bi terkîb û telafuzê ji Kurdî bêtir li ser Farisî diçe. Kurmanciya wî fereh e, felsefeya wî ya tesewiya îslamî û kûr e, zanîna wî ya gelemper bilind e, hunermendiya wî ya şi’r û edebiyatê bi hêz e.

Çîroka Seyf ul-mulûk wek Leyla û Mecnûn an Ûsiv û Zuleyxa çîrokek erebî ye, li ser serpêhatiya çûyîna Seyf ul-mulûk a Serendîbê (adaka ku Adem cara pêşî ji bihiştê hatiye û lê danîye). Siyehpûş ew çîrok bi kurmancî û bi nezim nivîsiye ku li gelek ciyan meriv xwe di serpêhatiyên di çîrokên hezar û yek şevê de hîs dike. Bi teşeyê mesnewî û di navberan de jî bi xezelan xemilandî ye. Xezelê wî yên serbixwe jî hene

M. Reşît IRGAT pirtûkek piçûk ji “çend xezel û helbest”ên wî pêkhatî di nav weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê di 1999 de, Celîlê CELÎL jî “SEYFUMULUK” a wî li Wien (Viyana) di 2000'î de weşandine.

Berhem

• Seyf ul-Mulûk

Perçeyek ji meqele “Klasîkên me – an şahir û edîbên me ên kevin” ya Celadet Bedirxan:

“Sed heyf û mixabin ko di heqê vî şairê hêja de em tu tiştî nizanin, ji şihra jêrîn pê ve, ya ko vê paşiyê ketiye destên me.

Dilberek min dî bi çavan Sed elif pabûsî bû Agirek berda hinavan Şemh û der fanûsî bû. Şemh û rihniya zilamê Agirek berda di amê Zilf û xalên û temamî Qeyd kirin mehbûs bi damê Şerbeta şîrînkelamê Terkî min nadit midamê Sed şikir îro selamê Kir li min taze xulamê Şerh û teqrîrê Isamê Fikr û teswîrê kelamê Reng û elwanê di Camî Şibhetî tawûsî bû. Şibhetî çavê duyengê Qews û ebrûyê du bengê Mir-reyê tîra xedengê Zilf û xal û xuncerengê Kes ne dî qet wî çi rengî Neqşê maçîn û firengê Qet ne ma qet wî çi rengî Hikmeta Têmûr û lengî Sifdera mêrê du cengê Şêr û mexmûr û pilingê Sed hezaran wek bişengê Hikmekî kawûsî bû. Min qebûl e hikmê rindan Serxweş û sûretlewendan Lê çi bêjim qewl û bendan Ketme tora lehl û xendan Zehmetek wan pir bi min dan Kefşe bim wek gaz û sindan Dil hedef kir tîr li min dan Lê ji halê mestemendan Bê eded cewher bi min dan Lewmenoşê can bi der dan Xemzeyê pir mekr û fendan Lê li min casûsî bû. Lê li min berda girînê Mihbeta wê nazenînê Bê sebeb ketme nivînê Ax û efxan û enînê Lê ji ber hisna şerînê Şeq bû bedra yasemînê Kanî hûra ser zemînê Carekê bête girînê Ev bi xef, hal im bibînî Merhema bavê birînê Zilf û xal û xemrevînê Bo me calînosî bû. Zilf û xal û mest û naz e Işweyê wan xemzebaz e Gerdenê gerdenfiraz e Lê ji eşqa rûyê faze Cerd dikin ehlê mecazê Ta sedî yasî û qaze Xef dibin esrar û raze — Siyehpûş

Ez çi kim sewm û nemaz e Kar û şixl û bê niyaz e Min ji dest tenbûr û saz e Dil wekî naqûsî bû. Dil ebîr û mest û mîrê Begler û şah û wezîrê Da li min derbek bi tîrê Ta li mir' nê min vebîrê Kirme hib-ba zemherîrê Sîne kir armanc li tîrê Kanî mel-layê Cizêrî Mek-kî û Elyê Herîrî Xanî, Şêxê Babeşîrê Bên li dengê min feqîrê Xemrî û gîs û herîrî Şev li min kabûsî bû. Şev dikim nalîn û zarî Şibhetî teyrê Biharê Ey Siyehpûş tu xumar î Sahibê adab û kar î Çend Siyehpûş tu sitar î Lê bi eşqa dil nikarî Dir û yaqût û mirarî Misk û enber jê dibarî Hespê şahê şehsiwar î Angeh ez pabûsî bûm. Dilberê ehlê dilan bû Qatilê cergê pijan bû Qasidê rûh û we can bû — Siyehpûş

Dibêjin leqeba Siyehpûş pê ve bûye ji ber ko hewranikî reş bi xwe ve dikir, li hespekî boz siwar dibû û kolosekî spî li serê wî bû; û ew di nav hesp û kolosê spî de reş dikir. Ji şihra jorîn em dizanin ko Siyehpûş di pişt Xanî re ye. Jû pê ve Siyehpûş bi vê şihirê ji me re du şairên din dide nas kirin: »Mekî« û »Şêxê Babeşîrê«”