Çiyayê Nemrûdê yan jî Çiyayê Nemrûd a Bidlîsê, yek ji stratovolkan û yek ji çiyayên herî bilind ên li Bakurê Kurdistanê ye ku dikeve aliyê rojavayê navçeya TetwanaBidlîsê û dikeve aliyê rojavayê Gola Wanê. Çiyayê Nemrûdê çiyayeke volkanîk ên razandî ye ku çalakiya herî dawî di sala 1692an de pêk hatiye. Bilindbûna çiyayê 2948 mêtre ye û bi sekana çalakiyên volkanîkî, bi daketina madeyên volkanê re kortaleke li serê çiyayê pêk hatiye û piştre bi barina baran û berfê re veguhestiye goleke krater û Gola Krater a Nemrûdê ya îro derketiye holê. Çiyayê Nemrûdê di Serdema Kevirê de çavkaniya sereke ya obsîdyan bû ku ji bo niştecihên Mezopotamyayê û jibo niştecihên Serdema Mezolîtîk ên ku li derdora Deryaya Mirî jiyane, bûye yek ji jêderên sereke yên obsîdyan a herêmê. Di analîza madeyên obsîdyenê de derketiye holê ku volkana Nemrûdê ji bo niştecihên deverê wekî yek ji çavkaniyên obsîdyan a herêmê hatiye bikaranîn.
(zêdetir...)
Dinya, Erd yan jî Cîhangerstêrkekepergala rojê ye ku piştî gerstêrkên Tîr û Gelawêjê gerstêrka sêyem a nêzîkî Rojê ye. Dinya yekane heybera astronomîkî ye ku tê zanîn jiyanê vedihewîne û piştgiriya jiyanê dike. Di pergala rojê de gerstêrka yekane ye ku girseyên mezin ên avê diparêze. Rûyê dinyayê bi giranî av e yan li herêmên polar wekî ava qeşagirtî ye. Bi piranî ji sedî 70,8 rûyê dinyayê ji avê pêk tê. Firehiya dinyayê 510 milyon km2 ye. Ji çaran yekê serzemînê bejahî ye û ji çaran sisê ji derya ye. Temenê dinyayê 4,5 milyar sal e û ji sedî 29,2ê rûyê erdê ax e ku ji parzemîn û giravan pêk tê. Piraniya axê di nîvkada bejahiyê de ye. Dinya xwedî atmosferekê ye ya ku bi piranî ji nîtrojen û ji oksîjenê pêk tê. Şert û mercên rûyê dinyayê bi giranî ji hêla atmosferê ve ji hêla pêkhateyê erdê û sîrkulasyona erdê û bi sîrkulasyona okyanûsê ve têne birêvebirin. (zêdetir...)
Koçberiya ekolojîk yan jî penaberiya ekolojîk, cûreyekî koçberiyê ye ku kesên ji ber guhertinên ji nişke ve yan jî guhertinên demdirêj ên hawîrdora xwe yên herêmî yan jî navendî neçar dibin ku ji herêmên xwe koçber bibin. Di nav sedeman de guhertinên ekolojîk ên ku di nav de ziwabûn, çolbûn, bilindbûna asta deryayê û têkbirina şêwazên hewaya demsalî hene ku aramî û jiyana mirovên li herêmên van bûyeran dixe nav xetereyan, heye. Her çend pênaseyek yekgirtiyê zelal a koçberiya ekolojîk tine be jî, dema ku siyasetmedar, zanyarên jîngeh û zanyarên civakê hewl didin ku bandorên civakê yên potansiyel a li ser guherîna avhewayê û xirabûna din en hawîrdorê wekî kêmbûna daristanan yan jî îstismarkirinên zêdeyê bi vî rengî dinirxînin, ev fikir balê dikşîne ser xwe. Pirraniya mirovên ku ji ber bûyerên hawîrdorê direvin, bi dûrahiyê kurt, pir caran demkî, koç dibin. Pir caran, penaber ji ber tirsa ku bên çewisandin an jî ji ber "şiddetek giştî an bûyerên ku nîzama giştî bi giranî xera dikin, ji malên xwe dernakevin. (zêdetir...)
Komara Kurdistanê yan jî Komara Kurdistanê ya Mehabadê, komareke kurd bû ku bi serbajariya bajarê Mehabadê di 22ê çileya sala 1946an de ji aliyê damezranêr û serokê wî ji aliyê Qazî Mihemed ve hatiye ragihandin. Demek piştî damezrandina hikûmeta Azerbaycan a Îranê, di 22ê çileya sala 1946an de li Qada Çarçira ya Mahabadê, di bin garantoriya Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst de, avakirina Komara Kurdistanê ya Mehabadê hate ragihandin. Lijneya Wezîran ji sêzdeh kesan hate avakirin û Qazî Mihemed wek serokomar hate hilbijartin. Di nav sînorê komarê de bajarên Sine, Şino û Miyanduaw hebûn û paytexta komarê bajarê Mehabadê bû. Komara Mehabadê ku tenê 11e mehan dewam kir, di dema rêveberiya xwe de di warê sazîbûnê de serkevtinek mezin bi dest xist. Hinek ji van avakirina bingehên artêşê yên nûjen ên girêdayî Komarê, avakirina rêxistinên îdarî û rêveberî, avakirina dadgehan, berhevkirina bac, avakirina xezîneyê, çareserkirina pirsgirêkên tenduristî û perwerdeyê bûn.
(zêdetir...)
Pêşeroja Cîhanê pêşbînî ya pêşeroja cîhanê ye ku bi pêkar ên biyolojîk û jeolojîk û bi bingeha bandorên heyî ve çend bandorên demdirêj dertên holê. Di nav van de kîmyaya li ser rûyê erdê, rêjeya sar bûna hundirê gerstêrkê, danûstandinên gravîtasyonê yên bi cîsmên din ên pergala rojê re û zêdebûna domdar a ronahiya rojê heye. Faktorek dinê nediyar jî bandora domdar a teknolojiyê ye ku ji hêla mirovan ve hatiye çêkirin. Dibe ku bandora teknolojiyê wekî guherandina avhewayê dikare bibe sedema guhertinên girîng a li gerstêrkê. Wekî winda bûna heyî ya Windabûna Holosenê tê pêşbînîkirin ku bandorek wiha ji hêla teknolojiyê ve tê çêkirin û dibe ku bandor heta pênc mîlyon salan bidome. Di encamê de dixûyê dibe ku teknolojî bibe sedema windabûna mirovahiyê û gerstêrk hêdî hêdî vegere pêşveçûyineke hêdî ya ku tenê ji pêvajoyên xwezayî yên demdirêj pêk tê. (zêdetir...)
Sûra Amedê yan jî Keleha Amedê, qeleheke dîrokî ye ku di sala 297an a p.z. de li navçeya Sûr a Amedê ya îro ji aliyê romayiyan ve avabûna kelehê hatiye destpêkirin. Sûra Amedê bi dirêjahiya 5,5 kîlomêtreyê yek ji dîwarên herî kevnê cîhanê ya xweparastinê ye. Dîwarê Sura Amedê bi bilindahiya 10–12 mêtre bilind e û sturiya dîwarê jî 3–5 mêtre stûr e. Sûra Amedê di roja îro de ji bo dîtinê li Amedê yek ji cihên herî sereke ye. Bi awayê avakirin û zexmiya xwe, bi nivîsên xwe, bi motîv û awayên ku li rûyê keviran hatin e niqartin re niha nivîsarên 12 şaristaniyan têne xwendin. Dîroka avakirin despêkê ya kelheyê nayê zanîn. Tê pêşbînîkirin ku di sala 349ê p.z. de dîwarên sûrê ji aliyê împeratorê romayî Konstantînê I ve yekem car hatiyê berfirehkirin û hinek beşên dîwaran hatine restorekirin. Çar deriyên sereke yên kelehê hene û her deriyek bi hêleke bingehîn ve vedibe. Paşê, bi mezinbûna bajêr re di bedenê de hinek deriyên din jî hatine vekirin. Beden, ji 5 km yan dirêjtir e û bi awayê masîmertaleke dor li bajarê kevin dipêçe.
(zêdetir...)
Nefertîtî (b.z. 1370 – b.z. 1330), şahjina xanedaniya 18an a Misira kevnare ye ku hevjîna qiral (firewn) Akhenaton e. Nefertîtî û hevjîna wê ji bo sererastkirina radîkal a siyaseta dînî ya dewletê ku di nav de forma herî pêşîn a yekxwedayî ya naskirî (Atenîzm) hatine naskirin ku li ser dîska rojê û girêdana wê ya rasterast bi malbata qiral ve ye tên naskirin. Misira kevnare di dema desthilatdariya wê û hevjîna wê Akhenaton de serweriyeke dewlemend û ewlehî bi dest xistiye. Her çend ev nasname mijareke nîqaşa berdewam be jî hinek lêkolîner bawer dikin ku piştî mirina hevjîna xwe û berî bilindbûna qiral Tutankhamun, Nefertîtî wekî şahjin bi navê Neferneferuaten li Misira kevnare hikum kiriye. Tê texmînkirin ku belgekirinên berfireh ên jiyana Nefertîtî hatine perçekirin û windakirin. Dîroknas tenê dikarin destnîşan bikin ku Nefertîtî ji nîjadeke ku ji derveyî kesên di bin serweriya Misirê de ne mezin bûye.
(zêdetir...)
Keleha Hewlêrê, (bi soranî: قەڵای ھەولێر, lat.Qelay Hewlêr) keleh û niştecihekî dîrokî ye ku li ser girekî çêkirî hatiye avakirin. Keleha Hewlêrê yek jîngehên herî kevn ên cîhanê ye ku dîroka kelheyê vedigere 6000 salên berî niha. Keleha Hewlêrê di 2ê nîsana 2019an de ji aliyê NASAyê ve hatiye diyarkirin dibe ku Keleha Hewlêrê wargeha herî kevin a li cihanê be ku bi domdarî mirovan lê jiyan kirine û neterikandine. Delîlên herî kevn ên ji bo niştecihbûna girê kelehê ji hezarsala 5an a b.z. tê û dibe ku ji vê dîrokê jî kevintir be. Keleha Hewlêrê yekem car di çavkaniyên dîrokî de di tabloyên Eblayê de li dora 2300 berî zayînê de xuya dibe û di serdema neo-asûriyan de girîngiyeke taybetî bi dest xistiye. Piştî ku mongolan di sala 1258an de keleh dagir kir, kelehê giringiya xwe winda kiribû. Keleha Hewlêrê ji 21ê hezîrana sala 2014an vir ve di Lîsteya Kelepora Cîhanê de cih digire. (zêdetir...)
Tofan, tofana mezin yan jî bi forma ku herî zêde hatiye binavkirin tofana Nûh, mîtolojiya tofaneke ku li gorî pirtûkên pîroz û li gorî efsaneyên cihêreng lehî û tofaneke mezin e ku li Mezopotamyayê yan jî li herêmeke berfireha li herêmê pêk hatiye. Mîtolojiya tofana Nûh bi gelemperî wekî kiryareke tolhildana Xwedayek hatiye binavkirin. Li gorî mîtolojiyan tofan ji ber xerabiya li ser rûyê erdê ku ji aliyê mirovan derketiye holê ji aliyê xwedayek ve hatiye şandin ku şaristaniyê hilweşîne. Her çend hurgiliyên tofanê di çandên cihêreng de cuda bin jî forma herî naskirî wekî Tofana Nûh hatiye binavkirin. Li gel mîtolojiyan tofan wekê tofana Nûh di gelek baweriyên îbrahîmî yên wek cihûtî, xirîstiyanî û îslamî de jî hatiye vegotin ku ji aliyê baweriyên îbrahîmî ve tofan wekê karesateke mezin hatiye pênasekirin. (zêdetir...)
Gola Ûrmiyeyê, Gola Ûrmiyê yan jî Deryaçeya Ûrmiyê, goleke xwê ya îndorhek (gola qada dorpêçkirî) e ku dikeve aliyê rojhilata bajarê Ûrmiyê ya Rojhilata Kurdistanê. Gola Ûrmiyê di navbera erdê herêma Rojhilata Kurdistanê û Îranê de ye ku beşek ji rojavayê golê di nav erdnîgariya Rojhilata Kurdistanê de ye. Gola Ûrmiyê di asta xwe ya herî mezin de gola herî mezin a Rojhilata Navîn û şeşemîn mezintirîn gola ava şor a mezinê cihanê ye. Ruava Gola Ûrmiye nêzîkê 5.200 km² ye. Dirêjahiya golê 140 kîlomêtre û firehiya golê jî 55 kîlomêtre ye. Asta herî kûr a Gola Ûrmiye 16e mêtre ye. Gola Ûrmiye di dawiya sala 2017an de ji ber hişkesaliya giştî ya domdarê li Rojhilata Kurdistanê û li Îranê, ji 10% ji mezinahiya xwe ya berê (û 1/60 ji qebareya avê di sala 1998 de) winda dike. Hişkesalî di sala 2019an de şikest û Gola Ûrmiye careke din dîsa ava xwe dadigire. (zêdetir...)
Kawayê Hesinkar yan jî Kawayê Hesinger kesê sereke yê mîtolojiya newrozê ye ku li gorî texmînan nêzîkî 4300 sal berê li dijî serdarê zordestDehaq serî hildaye û wî têk biriye. Piştî ku Kawa Dehaq têk dibe vê têk birinê bi agirekî mezin ku ji çar aliyê bajêr ve tê dîtin ji bo gelê bajêr diyar dike. Li gorî heman mitolojiyan Kawa vê serhildanê di roj yan jî di şeva 21ê adarê de pêk aniye ku ji wî rojê vir ve roja 21ê adarê ji aliyê gelên îranî û gelên din ên herêmê ve wekê roja pîrozbahî ya Newrozê hatiye diyar kirin. Kawayê hesinkar di roja îro de ji aliyê kurdan ve wekî kesayeteke azadî û serhildanê tê dîtin ku roja Newrozê ji aliyê kurdan ve wekê cejna azadiyê û vejînê tê dîtin. Newroz û şahiya Newrozê her sal di roja 21ê adarê de ji aliyê kurdan ve li seranserê Kurdistanê tê pîrozkirin.
(zêdetir...)
Newroz yan jî Cejna Newrozê, cejneke çandî û dîrokî ye ku ji aliyê gelên îranî û gelek gelên din ên herêmê ve her sal di meha adarê de li seranserê cihanê tê pîrozkirin. Di serdema nûjen de cejna Newrozê di çanda kurdan de wekî cejna azadî û vejînê her sal di 21ê adarê de li seranserê Kurdistanê tê pîrozkirin. Li gorî mîtolojiya Newrozê Kawayê Hesinkar di vê rojê de li dijî serdarê zilimkar a Dehaq serhildan pêk aniye û wî têk biriye. Bi têk birina Dehaq re gelên bajêr ji bin zilmê rizgar dibin û ev roj ji bo gelên bajêr dibe roja rizgarî û şahiyê. Ji ber vê yekê cejna Newrozê di çanda nûjen a kurdan de wekê cejna azadiyê û vejînê hatiye diyar kirin. Tê texmînkirin ku li seranserê cihanê ji aliyê 300 milyon kesan ve her sal Newroz tê pîrozkirin. Li seranserê cîhanê pîrozbahiya herî mezin a Newrozê pîrozbahiya Newroza Amedê ye ku her sal li Amedê tê organîzekirin.
(zêdetir...)
Pangea, parzemîneke mezin ê yek perçeyê dinyayê bû ku di serdema paleozoyî ya paşîn û destpêka serdema mezozoyî de hebûye. Parzemîna Pangeayê yek ji yekîneyên parzemîn ên berê ya Gondwana, Ewroamerîka û Sîbîryayê bû ku di dema karbonîferî de bi qasî 335 milyon sal berê kom bûye û bi qasî 200 milyon sal berê, di dawiya serdema triyasî û destpêka serdema jûrasî (jûrayî) de dest bi perçebûnê kiriye. Berevajiya erdê niha û belavkirina erdê ya girseya parzemînê, Pangea li ser ekvatorê bû û ji aliyê superokyanûsên Panthalassa û Paleo-Tethys û piştre jî ji aliyê Okyanûsa Tethys ve hatibû dorpêç kirin. Pangea superparzemîna herî dawî ye ku hebûye û parzemîna yekem e ku parzemîn ji aliyê erdnasan ve ji nû ve awayê parzemînê hatiye derxistin. Erdnîgariya parzemînên ku sinorê Okyanûsa Atlantîkê ye yekem delîl in ku hebûna Pangaea diyar dike. Bi lihevhatina diyar ya nêzîk a peravên Amerîkaya Bakur û Afrîkaya Başûr bi Ewropa û Afrîkayê re û bi dîtina nexşeya peravên re Pangea hatiye ferqkirin. (zêdetir...)
Guherîna avhewayê, guherîna seqayê, germbûna gerdûnî yan jî germbûna cîhanî, germbûna hewayê ye ku ji ber gazên serayê û zêdebûna gazên karbondîoksîd li seranserê cîhanê çêdibe. Her çend di serdemên berê de guherîna avhewayê hebin jî lê ji nîvê sedsala 20an û vir ve jiber pîşesaziyên ku zirarê dide sîstema evhewayê bandoreke neyînî ya bêmînak li ser sîstema avhewayê pêk aniye ku li hinek deverên cîhanê wekî zêdebûna baranê û zêdebûna germahiyê li seranserê cihanê zêde bûye. Guhertinên bi vî awayî di asta global de pêk hatiye. Sedema herî mezin a germbûnê, belavkirina gazên serayê ye ku bi giranî karbondîoksîd (CO 2) û gazê metan e. Bi tevkariyên zêde yên çandinî, bêdaristanî û reaksiyonên kîmyewî yên di hinek pêvajoyên hilberînan de, bikaranîna şewata sotemeniya fosîl (komir, petrol û gaza xwezayî) ku ji bo xerckirina enerjiyê tê bikaranîn, çavkaniya sereke ya van emîsyonan e. (zêdetir...)
Bahoza tropîkal a Hermine, (bi înglîzî: Tropical Storm Hermine) bagereke tropîkal a nêzîkî bahozê bû ku di destpêka îlona sala 2010an de lehiyek berbelav ji Guatemalayê ber bi bakur ve ber bi Oklahomayê ve aniye. Her çiqas bahoz li rojavayê Kendava Meksîkê hatibe binav kirin, Hermîn rasterast ji devera mayî ya tansiyona nizm a ku bi depresyona tropîkî ya kêm-temen a Eleven-E re ku bi Rojhilata Pasîfîkê ve girêdayî ye pêş ketiye. Bahoza Hermine di temenê xwe de bûye sedema 52 mirinên rasterast û nêzîkî 740 milyon dolarên amerîkî zirar gihandiye çandinî û binesazîyên li deverên ku bahozê lê tesîr kiriye. Depresyona tropîkal a pêşîn di 3ê îlonê de li Kendava Tehuantepecê pêk hatiye û roja din li nêzîkî Salina Cruz a Meksîkê şemitandineke erdê pêk tê. Her çend depresyon bi lez û bez ber bi nizmbûna mayinê ve qels bi be jî tengasî ji pozika Tehuantepecê derbas dibe û bi ber bakur ve derbasê nava avên germ ên Kendava Meksîkê dibe.
(zêdetir...)
Hevsengiya germahiya cîhanê yan jî hevsengiya radyasyona cîhanê, hevsengiya di navbera enerjiya ku Dinya ji Rojê werdigire û enerjiya ku Dinya vedigerîne fezayê û winda dike, hesab dike. Çavkaniyên enerjiyên piçûktir ên wekî germahiya hindurê Erdê têne hesibandin lê ev enerjî li gorî enerjiya Rojê ji bo cîhanê beşdariyeke gelek piçûk e. Hevsengiya radyasyona cîhanê di heman demê de hesab dike ka enerjî çawa di pergala avhewayê re derbas dibe. Ji bo ku Roj ji herêmên polar zêdetir tropîkên ekvatoriyê germ dike, germahiya rojê yên ku têne wergirtin bi awayekî neyeksan li ser rûyê erdê têne belavkirin. Dema ku enerjî li seranserê gerstêrkê li hevsengiyê digere, ew danûstendinên di pergala avhewayê ya Erdê de yan jî ava erdê, qeşa, atmosfer, qalika zinaran û danûstandina di navbera hemî zindiyan de, dimeşîne. Hevsengiya germahiyê yan jî hevdengiya radyasyona cîhanê bi gelek faktoran ve girêdayî ye ku di nav wan de faktorên wekî aerosolên atmosferê, gazên serayê, albedoya rûyê gerstêrkê (refleksîtî), ewr, nebat, şêwazên karanîna axê û hwd, hene. (zêdetir...)
Girava Sentînel a Bakur yek ji Giravên Andaman e ku komgiraveke hindî yê li Kendava Bengalê ye û Girava Sentinel a Başûr jî di nav de ye. Girav Sentinel a Bakur nişteciha Qebîleya Sentinelê ye ku gelê xwemalî ya vê giravê ne û heya niha di îzolekirî ya dilxwazî de ne ku pir caran bi zorê îzolasyona xwe ya parastî ji cîhana derve parastin e. Tê texmînkirin ku Qebîleya Sentinelê ku gelê giravê pêk tîne, bi pêla mirovên ku ji Afrîkayê koçê Asyayê bûne nêzîkî 60 hezar sal berê hatine û ji wê demê vir ve li Girava Sentinel a Bakur ji cîhana derve îzole mane. Qanûna Parastina Giravên Andaman û Nîkobar ya Eşîrên Aborjîn a sala 1956an giravê û her nêzîkatiyek ji 5 mîlên deryayî (9,3 km) nêzîktir qedexe kiriye ku civaka eşîrî ya mayî ji nexweşiyên infeksiyonê yên "herêmên sereke" biparêze. Dever ji aliyê Hêzên Deryayî ya Hindistanê ve tê kontrolkirin. Girav girêdayê navçeya îdarî ya Andaman a Başûr e û beşek ji axa yekîtiya Hindî ya Giravên Andaman û Nîkobarê ye. (zêdetir...)
Civaknasî, sosyolojî yan jî zanista civakî lêkolîna zanistî û sîstematîk a civaka mirovan e ku civakê, tevgerên civakî yên mirovî, awayên pêwendiya civakî, danûstandina civakî û aliyên çandê yên bi jiyana rojane re ye lêkolîn dike. Wekî beşeke hem zanistên civakî hem jî zanistên mirovahiyê, civaknasî ji bo peydakirina zanyariyeke li ser nîzama civakî û guhartina civakî rêbazên cihêreng ên lêkolîna empîrîk û analîza rexneyî bi kar tîne. Mijarên sosyolojiyê yên sereke ji analîzên têkilî û tevgera takekesî di asta mîkro de bigire heya analîzên pergalên civakî û awayê civakî di asta makro de diguhere. Lêkolîna sosyolojîk a sepandî dibe ku rasterast li ser siyaseta civakî û refahê were bikaranîn lê nêrînên teorîk dikarin li ser têgihiştina pêvajoyên civakî û rêbaza fenomenolojîk bisekinin. Max Weber, Karl Marx û Emile Durkheim sosyologên klasîk ên herî naskirî li cihanê ne. (zêdetir...)
Dîroka Mezopotamyayê yan jî dîroka mirovî ya di navbera Firat û Dîcleyê de dîrokeke ji koçberbûyîna mirovî ya herî kevnê ji Serdema Paleolîtîkê heya serdema kevnare ya dereng e ku di navbera çemên Firat û Dîcleyê û li deverên wan qewimiye. Dîroka Mezopotamyayê, ji delîlên kolandinên arkeolojîk, piştî destpêkirina nivîsandinê, di dawiya hezarsala 4ê b.z. de ji çavkaniyên dîrokî hatine berhevkirin. Mirovahî di serdemên Paleolîtîk û Neolîtîka destpêkî de tenê li beşên Mezopotamyaya Jorîn de cîwar bibûn. Bicîhbûna mirovahiyê li alûviyûma başûr jî di dema neolîtîka dereng de qewimiye. Mezopotamyayê, di Serdema Bronzê ya Destpêkî de ji bo gelek şaristaniyên mezin ên herî kevn ên cîhanê re cîwartî kiriye. Ji ber vê sedemê ye ku Mezopotamya wek dergûşa şaristaniyê tê binavkirin. Navê Mezopotamyayê bi yewnanîya kevn tê wateya "erdê di navbera çeman de". (zêdetir...)
Deryaya Navîn yan jî Deryaya Spî deryayek e ku bi Okyanûsa Atlantîkê ve girêdayî ye ku bi tevahî bi bejahiyê ve girêdayî ye. Deryaya Navîn li bakur û başûrê deryayê ji aliyê Ewropa û Anatolyayê ve, li başûr ji aliyê Bakurê Afrîkayê ve, li aliyê rojhilat jî ji aliyê Levantê û Rojavayê Asyayê ve hatiye dorpêçkirin. Deryaya Navîn di dîroka şaristaniya rojava de roleke bingehîn lîstiye. Delîlên jeolojîk destnîşan dikin ku li dora 5,9 milyon sal berê Derya Navîn ji Atlantîkê qut dibe û di heyameke 600 hezar salan de bi temamî yan jî bi qismî zuha bûye. Ji nû ve tijekirina Deryaya Navîn di dema krîza şoriyê ya Messînyayê de li dor 5,3 milyon sal berê ji aliyê Lehiya Zanklîyê ve hatiye tijekirin.
Deryaya Navîn qadeke bi qasî 2.500.000 km² rûav werdigire ku derya ji %0,7 ji rûyê okyanûsa gerdûnî werdigire. Girêdana deryayê bi Atlantîkê re bi rêya Tengava Cîbraltarê ya teng a ku Okyanûsa Atlantîkê girê dide û ber bi Deryaya Navîn ve diçe û nîvgirava Îberyayê ya li Ewropayê ji Fasê li Afrîkayê vediqetîne. (zêdetir...)
Sphere yan jî Sphere at the Venetian Resort avahiyeke şahî û muzîkê ya li Paradise a Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ye ku li rojhilatê Las Vegas Stripê hatiye avakirin. Avahî ji aliyê pargîdaniya avahîsazan Populous ve hatiye sêwirandin ku proje ji aliyê pargîdaniya Madison Square Garden ve di sala 2018an de hatiye ragihandin ku di wî demê wekê MSG Sphere hatiye binavkirin. Li odîtoryuma bi 18.666 kursiyan bi vîdeo û dengê ku bi dîmendera LEDê ya bi dîtina 16K yê derdora navîn a hindurê avahiyê û derveyê avahiyê dorpêç kiriye bi dengweşên bi teknolojiya ku pêlên dengan çêdike û bi efektên 4Dyê li Sphere pêşandan têne lidarxistin. Derveyê avahiyê bi ekraneke mezin a LEDê derdorê avahiyê hatiye dorpêç kirin ku mezinahiya giştî ya vê ekranê 54.000 m² ye. Sphere bi bilindahiyeke 112 mêtre bilind e bi berfirehiyeke 157 mêtre berfireh e. (zêdetir...)
Girê Mirazan yan jî Xirabreşk / Xerabreşkê, cihekî arkeolojîk ê neolîtîkê ye ku li nêzîkî gundê Xirabreşkê yê Rihayê ye û dibe cihê bermahiyên perestgeha herî kevn a cîhanê be. Dirêjiya vî girê destçêkirî 15 metre ye, tîreya wî nêzîkê 300 metre ye û nêzîkî 760 mêtre ji asta behrê li jor e. Ev du qonaxên bikaranînê vedihewîne. Li gorî arkeologê alman Klaus Schmidt, kaşif û vekolerê vî girî, armanca bikaranînê civakî yan dînî bû û ji hezarsala 10ê-8ê b.z. maye. Di qonaxa yekem de, ya ku di dema Neolîtîka A ya berî Cervaniyê de pêk hatiye, stûnên kevirî yên bi şiklê T-yê hatine çikandin — ev stûn megalîtên herî kevn ên dinyayê ne. Dîroka van megalîtan hatiye diyarkirin ku ji sala 9.500 b.z. mane û ev megalît 5.500 sal ji bajarên yekem ên Mezopotamyayê û 7.000 sal ji Stonehengeê mezintir in. (zêdetir...)
Misira kevnare yan jî Misira kevin, bi navê giştî yê welatê Misira dîrokî (ya berî zayînê) ye. Navê misirî yê vî welatî Kemet e û kare bi 'Warê reş' bê wergerandin. Herwiha, ev gotin ji deltaya çemê Nîlê hatiye wergirtin, li cihê ku her sal ava Nîlê bilind dibe û piştî vekişandinê erda der û dorê bi celbên reş tijî dike. Gava celbê tarî zêde bû, ev dihate vê wateyê ku wê cotkarî pir berdar derbas bibe. Naveke din ê vî welatî 'Ta meri' (T3 mrj) bû û wek 'Welatê hezkirî' tê wergerandin. Pêkhatin û damezrandina çanda misirî digihije heta demên herî kevnar ên mirovahiyê. Çanda ku îro wek çandeke pêşketî binavûdeng e di serdema berî xanedanê de (bi îngilîzî Predynastic period) dest pê kir, gava ku li Misira Jorîn împeratoriyeke yekem hat damezrandin. Digel tevgerên leşkerî yên dagirkirinê ev împeratorî her ku çû berve Deltaya Nîlê mezintir bû. Li wê derê Misira Jêrîn a îro hate bidestxistin. (zêdetir...)
Bahoza tropîkal a Herminebagereke tropîkal a nêzîkî bahozê bû ku di destpêka îlona sala 2010an de lehiyek berbelav ji Guatemalayê ber bi bakur ve ber bi Oklahomayê ve aniye. Her çiqas bahoz li rojavayê Kendava Meksîkê hatibe binav kirin jî Hermîn rasterast ji devera mayî ya tansiyona nizm a ku bi depresyona tropîkî ya kêm-temen a Eleven-E re ku bi Rojhilata Pasîfîkê ve girêdayî ye pêş ketiye. Bahoza Hermine, di temenê xwe de bû sedema 52 mirinên rasterast û nêzîkî 740 milyon dolarên amerîkî zirar gihand çandinî û binesaziyê. Depresyona tropîkal a pêşîn di 3ê îlonê de li Kendava Tehuantepecê pêk hat û roja din li nêzî Salina Cruz a Meksîkê şemitîna erdê pêk hat. Her çend depresyon bi lez û bez ber bi nizmbûna mayinê ve qels bibe jî tengasî ji pozika Tehuantepecê derbas bû û bi ber bakur ve derbasî nava avên germ ên Kendava Meksîkê dibe. (zêdetir...)
Erîdû (bi sumerî: 𒉣𒆠, eridug; bi akadî: irîtu; bi erebiya îro: Tell Abu Shahrain) cihwarekî arkeolojîkê li başûrê Mezopotamyayê ye ku li gorî delîlên arkeolojîk ên îro wekî bajarê Mezopotamyayê yê herî kevn hatiye pejirandin. Ev cihwarê arkeolojîk li parêzgeha Zîqara îro ya Iraqê ye. Erîdû bi awayekî demdirêj ve wekî bajarê başûrê Mezopotamyayê yê herî pêşîn hatiye pejirandin û di roja îro de ji bo bajarê cihanê yê herî kevn nîqaşeke li ser vê cihwarê arkeolojîk de heye. Bajêr 12 kîlomêtre li başûrê rojavayê bajarê Urê ye. Erîdû yek ji bajarên herî başûrê Mezopotamyayê ye û komek bajarên sumeran e ku li dora perestgehan, bi awayekî ku ji hev re xuya dibin berfireh bûye. Avahiyên bajêr ji heriyê hatine çêkirin û li ser hev hatine avakirin. Bi mezinbûna perestgehan re û mezinbûna gund li derve, bajarekî mezintir hatiye avakirin. Perestgeh bi navê E-Abzu hatiye binavkirin û tê bawerkirin ku Enkî li Abzu jiyan kiriye ku perestgeh xwedî avhewayeke wisa ye ku tê bawerkirin ku hemî jiyana Enkî ji vê avhewayê çêbûye. (zêdetir...)
Mîtoz an jî dabeşbûna mîtozî pêvajoya dabeşbûna xaneyê ye ku kromozom duhende dibin û bi awayekî yeksan di navbera du xaneyên keç de tên parvekirin. Di zimanê yewnanî de ji bo dezî peyva “mitos” tê bikaranîn loma dabeşbûna mîtozî wekî "dezîyedabeşbûn" jî tê navkirin. Mîtoz beşek ji çerxa xaneyê ye. Çerxa jiyana xaneyê ji du qonaxên serekî pêk tê: qonaxa înterfaz û qonaxa mîtozî. Herwisa qonaxa mîtozî jî ji du beşan pêk tê: mîtoz û sîtokînez. Di pêvajoya mîtozê de kromozom û sentrozomên makexaneyê parve dibin. Parvebûna kromozoman wekî karyokînez tê navkirin. Di dawiya karyokînezê de sîtokînez dest pê dike. Di pêvajoya sîtokînezê de sîtoplazma û endamokên makexaneyê di navbera herdu xaneyên keç de tên parvekirin. Bi dabeşbûna mîtozî her ku hejmara xaneyên zîndewer zêde dibe, zîndewer jî geşe dibe. Herwisa xaneyên ziyangirtî jî bi mîtozê tên nûkirin. (zêdetir...)
Anna Montgomery Campbell (jdb. 1991, Lewes, Îngilistan - m. 15 adar 2018, Efrîn, Rojavayê Kurdistanê) şervaneke enteryonalîst bû ku bi navê xwe yê bi kurdî Hêlîn Qereçox dihate naskirin. Hêlîn femînîst, anarşîst û çalakvana rakirina zindanan a brîtanî bû ku di nav hêzên Yekîneyên Parastina Jinê (YPJ) de li Rojavayê Kurdistanê di dema şerê navxweyî ya Sûriyê de şer kiriye. Hêlîn Qereçox di sala 2017an de di dema şerê li dijî DAÎŞê ya li Rojavayê Kurdistanê, ji Brîtanyayê derbasî Rojavayê Kurdistanê dibe. Piştî perwerdeyeke leşkerî ya kurt di gulana 2017an de tevlî Yekîneyên Parastina Jinê (YPJ) bûye. Piştî beşdarbûna YPJê, Hêlîn Qereçox li Rojavayê Kurdistanê beşdarî gelek şer û pevçûnan dibe ku yek ji van Operasyona Dêrazorê ye ku li dijî keleheke girîng a DAÎŞê hatiye lidarxistin. Piştî şerê dagirkirina Efrînê ku ji aliyê dewleta tirk ve ku di 20ê kanûna paşîn a 2018an li dijî kurdan pêk hatiye, Hêlîn Qereçox ji bo veguhaztina sivîlan derbasî Efrînê bûye. Hêlîn Qereçox di 15ê adara sala 2018an de di dema ku sivîlên ji Efrînê dihatin derxistin, di encama bombebarana dewlata tirk de jiyana xwe ji dest daye. (zêdetir...)
UNESCO yan jî Rêxistina Perwerde, Zanist û Çandê ya Neteweyên Yekbûyî saziyekî Neteweyên Yekbûyî ye ku bi mebesta pêşvebirina aştî û ewlekariya cîhanê bi rêya hevkariya navneteweyî ve di warê perwerde, huner, zanist û çandê de xebatên xwe dimeşîne. 193 dewletên endam û 11 endamên hevparên UNESCOyê hene. Navenda saziya UNESCOyê li Navenda Mîrata Cîhanî ya li ParîsaFransayê ye. 53 ofîsên qadên herêmî û 199 komîsyonên neteweyî hene ku li çar aliyê cîhanê alîkariya saziyê dikin. Destûrê bingehîn a UNESCOyê armanc dike ku "bihêztirkirina perwerde, zanist çand û bihêzkirina hevkariya di navbera neteweyan, ji bo dadmendiya gerdûnî, qanûn, mafên mirovan û azadiyên bingehîn ji bo her kesî û ji bo parastina aştî û ewlehiya mirovan ku Peymana Neteweyên Yekbûyî ji bo hemû gelan nas dike, bêyî cudahiya nijad, zayend, ziman û dîn, bibe alîkar." (zêdetir...)
Dîroka sumeran, dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3ê b.z. de li Başûrê Mezopotamyayê qewimiye û serdemên Ubeîd û Urûkê ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê ye ku bi hilweşîna Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê re li dora sala 2004ê b.z. de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî yên beriya geşedaniya Babîlê, di sedsala 18an b.z. de derketine holê. Li Başûrê Mezopotamyayê rûniştgeha herî kevn a naskirî Tell el-'Oueili ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan Ea yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) Adapa U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li Erîdûyê çanda Samarrayê ji Bakurê Mezopotamyayê bi xwe re anîne û bi serdema Ûbeîd re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev Sumerî ne (paşê bi serdema Urûkê ve hatine girêdan) yan na. (zêdetir...)
Alfabeyên kurdî, tevahiya sîstemên alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê kurdan ve li herêmên Kurdistanê û li welatên din ên ku kurd lê dijîn, bi zimanê kurdî hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de alfabeya latînî, erebî û alfabeya kirîlî hene. Li Kurdistana Bakur û Rojavaya Kurdistanêalfabeya latînî, li Rojhilata Kurdistanê û Başûr alfabeya erebî, li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî ji aliyê kurdan ve di demên cûda de hatiye bikaranîn û di roja îro de jî alafabeya latînî ya kurdî bi awayekî berfireh tê bikar anîn. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. Alfabeyeke kurdî ya herî kevin ji aliyê nivîskarê navdar Îbn Wehşiye ve di pirtûka wî yê bi navê Şewq el-Musteham ku di sala 856an a p.z. de hatiye nivîsandin, hatiye belgekirin. (zêdetir...)
Zeugma (bi yewnaniya kevn: Ζεύγμα, lat.Zeugma "Pir") an Seleukia epî tû Zeugmatos (bi yewnaniya kevn: Σελεύκεια ἐπὶ τοῦ Ζεύγματος, lat.Seleukia epî tû Zeugmatos) bajarekî kevnar ê helenîstîk e ku piştre ketiye destê Împeratoriya Romayê. Li hemberî Zeugmayê dîsa li ber Çemê Firatê bajarê din ê Apamea derketiye holê ku ev jî yek ji bajarên kevnarên li herêmê ye. Zeugma li nêzika gundê Belqîzê li ber Çiyayê Belkisê hatiye avakirin (ku nêzika navçeya Bêrecûkê ye) û îro dikeve nav sinorên navçeya Belqîz a bi ser Parêzgeha Dîlokê. Ji ber ku Zeugma û Seleukia di dema rêya îpekê navendeke girîng a herêmê bûye, her du herêm ji ber aboriya xûrt dibe bajarekî vîlayên antîk ku bi gelek mozaîkên bêhempa hatine xemilandin. Zeugma di çiriya pêşîn a sala 2000an de bi qedandina avakirina Bendava Bêrecûkê ji nû ve hate kişfkirin lê piraniya bajarê antîk dikeve bin avê. (zêdetir...)
Çiyayên Tatrayê yan jî Rêzeçiyayên Tatrayê rêzeçiyayeke di nav sîstema Karpatên Rojavayî de ye ku sinorê xwezayî ya di navbera Slovakya û Polonyayê de çêdike. Tatra çiyayên herî bilindê Karpatanan e ku beşek ji Rêzeçiyayên Karpatanan e. Çiyayên Tatraya di navbera Slovakya û Polonyayê de ye û ji Tatrayên Jêrîn cuda ye ku Tatrayên Jêrîn çiyayeke başûrê Slovakyayê ye. Çiyayên Tatrayê qadeke bi qasî 785 kîlomêtreçargoşe rûerd vedigire ku ji vê qadê nêzîkê 610 kîlometre çargoşe (%77.7) di nav sinorê Slovakyayê de ye û bi qasî 175 kîlometreçargoşe (%22.3) rûerd jî di nav sinorê Polonyayê de ye. Xala herî bilindê Tatrayê, girê Rysy li Polonyayê ku bi bilindahiya 2.500 mêtre bilind e û li başûrê Zakopane, li ser sinorê Slovakyayê ye. Çiyayên Tatrayê niha bi çêkirina Parka Neteweyî ya Tatrayê ya Slovakyayê û bi çêkirina Parka Neteweyî ya Tatrayê ya Polonyayê ku bi hev re ketine nav Tora Cîhanî ya Rezervên Biyosferê ya UNESCOyê bi qanûnan têne parastin. (zêdetir...)
Pêşdîrok heyama dîroka mirovahiyê ye ku bi derketina amûrên kevirî yên yekem nêzîkî 3,3 milyon sal berê dest pê dike û bi îcada sîstemên nivîsînê re bi dawî dibe. Bikaranîna sembol, nîşan û wêneyan di nav mirovan de pir zû xuya kiriye, lê sîstemên nivîsînê yên herî kevn tenê 5000 sal berê derketiye holê û bi hezaran sal derbas bûn ku bi berfirehî werin pejirandin. Sîstemên nivîsînê di hin kulturên mirovan de heta sedsala nozdehan û di hin kulturên din de heta van salên dawî nehatine pejirandin. Ji ber vê yekê li gorî roja îcadkirina nivîsînê dawiya vê serdemê di herêmekê de ji ya herêmeke din dibe cuda be. Wek nimûne bi gelemperî tê qebûlkirin ku pêşdîrok li Misirê di dora 3100 b.z. de bi dawî bûye, lê dawiya serdema pêşdîrokê de li dor sala 1900an p.z. de, li Gîneya Nû gelek nû derketiye holê. (zêdetir...)
Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê (WHO) saziyeke Neteweyên Yekbûyî ye ku ji bo tenduristiya gelemperî ya navneteweyî xebatan dimeşîne. Armanca sereke ya Destûra bingehîn a WHO ev e ku "hemî gelên cîhanê bigihîjin asta herî bilind a tenduristiyê". Navenda saziyê li bajarê Cenevre ya Swîsreyê ye, şeş ofîsên herêmî û 150 ofîsên qadan li çaraliyê cîhanê hene. Destûra bingehîn a RTCê ji aliyê 61 welatî ve di 7ê nîsana1946an de hatiye pejirandin. Her sal di 7ê nîsanê de roja tenduristiyê ya dinyayê tê pîrozkirin. Civîna yekem a Meclîsa Tenduristiyê ya Cîhanê (WHA), ku saziya rêveberiyê ya ajansê ye, di 24ê tîrmeha sala 1946an de de pêk hat. Karmend û peywirên Rêxistina Tenduristiyê ya Yekîtiya Neteweyan û Ofîsa Navneteweyî ya Tenduristiyê ya Publique, tevî Tesnîfkirina Nexweşiyên Navneteweyî (ICD) bi temamî ji aliyê WHOyê hatiye yekkirin. (zêdetir...)
Dîroka mirovahiyê, vegotina rabirdûya mirovahiyê ye ku dîroka mirovahiyê bi lêkolînên arkeolojîk, antropolojîk, genetîk, zimannasiyê û piştî îcadkirina nivîsandinê bi jêderên pileya yekem û yên duyem tê femkirin. Beriya dîroka nivîskî ya mirovahiyê, pêşdîrok hebû ku bi Serdema Paleolîtîkê dest pê kiriye û heta Serdema Neolîtîkê hatiye. Neolîtîk dibîne ku Şoreşa Çandiniyê, di navbera salê 10.000 û 5000 b.z. de, li Heyva Biadan a Rojhilata Nêzîk dest pê dike. Di vê serdemê de mirovan bi awayekî sîstematîk dest bi çandiniya a nebatan û xwedîkirina ajalan kirin. Her çiqas ku çandinî pêş dikeve, piraniya mirovan ji jiyana koçeriyê derbasî jiyanek niştecîhî dibin û dest bi cotkariyê dikin. Ewlehîya ku bi têkildariya berhemdarîya zêde ya ku bi cotkarîyê hate peyda kirin. Bi pêşveketina çandiniyê re, piraniya mirovan gav bi gav ji jiyana koçeriyê derbasî jiyanek niştecîhî dibin û dest bi cotkariyê dikin. (zêdetir...)
Bahoza tropîkal a Beta, (bi îngilîzî: Tropical Storm Beta) sîkloneke tropîkal bû ku di îlona sala 2020an da baraneke zêde, lehî û ewrekî giran aniye ser Başûrê Rojhilatê Amerîkayê. Depresyona tropîkal 23yem û bahoza tropîkal an jî subtropîk a demsala bahoza Atlantîkê ye ku rekora sala 2020an şikandiye. Bahoza Beta, bi eslê xwe ji cûreyeke zexta nizm pêk hat ku di 10ê îlonê de li Kendava Bakurê Rojhilatê Meksîkayê geşedan bûye. Nizm hêdî hêdî ber bi başûrê rojava ve diçe, bi pêşketinê re pêşî li pêşveçûna Bahoza Sally yê nêz ve hatiye asteng kirin. Piştî ku Sally di ser Dewletên Yekbûyî yên Başûrê Rojhilat re derbasî hundir û qels bû, tengezarî li kendava başûrê rojavayê Dewletên Yekbûyî dest bi rêxistinbûnê kir. (zêdetir...)
Gola Nemrûdê yan jî Gola krater a Nemrûdê, duyem gola krater a herî mezinê li Cîhanê ye û gola krater a herî mezinê li Kurdistanê ye. Gola krater a Nemrûdê, navê xwe ji çiyayê Stratovolkan a Nemrûdê wergirtiye ku di encama teqîneke volkanîk de li ser heman çiyayê çêbûye. Gola Nemrûdê li rojavayê Gola Wanê di navbera navçeyên bi ser parêzgeha Bidlîsê, navçeyên Tetwan, Xelat û Norşîn de ye. Kratera Nemrûdê ku di encama teqînên volkanîk a li nemrûdê pêk hatiye, firehiya jorîn a kraterê 48 km² ye û rûberê kraterê jî 36 km² ye. Krater jiber xwezaya xwe ya taybet her sal di mehên havînê de dibe cihê rawestgeheke geştyarî. Rûava golê 12.36 km² ye û bilindahiya golê ya ji asta deryayê 2247 mêtre ye. Kûrahiya golê bi navînî bi qasî 100 mêtre ye û xala golê ya herî kûr 176 mêtre ye. Germav û kaniyên germ ên li dora golê nîşaneyên herî dawî yên çalakiyên volkanîk in. (zêdetir...)
Orojenî (bi îngilîzî Orogeny) mekanîzmaya bingehîn e ku dibe sedema çêbûna çiyayên li ser rûyê parzemînan. Orojenî, dema ku tevgera plakeyan de marjîn teng dike, bûyerek e ku li ser plekaya hevgirtî pêk tê. Dema ku plekaya kirmiçandî diqelişe û ber bi jor ve tê hilkişandin yek an çend rêze çiyayan çêbike, kemberek orojenîk an jî orojenek çêdibe. Ev rêzek pêvajoyên jeolojîkî vedihewîne ku bi hev re wekê orogenesis tê binavkirin. Di nav van de hem deformasyona strukturî ya qalika parzemîn a heyî û hem jî bi afirandina qalika parzemînê ya nû yê bi rêya çalakiyên volkanan ve girêdayî ye. Bi çalakiyên volkanan re magma ku di orojenê de hildiweşe hêmanên siviktir ber bi jor ve hildigire hêmanên girantir jî li pey xwe dihêle ku di encamê de cûdahiya pêkhatî ya lîtosfera erdê (qalik û mantoya herî jorîn) çêdibe.
Ev yek pêvajo an bûyerek sînorojenîk e (an sînkînematîk) ku di dema orojeniyê de pêk tê. (zêdetir...)
Çiyayê Agirî, Grîdax, Glîdax berê bi Koşaxî an Çiyayê Şaxî jî hatiye binavkirin, çiyayekî ji cûreya stratovolkanane ku di çar qonaxên çalakiyên volkanîk de û di encama teqînên volkanîk û herikînên lavên volkanîk de bilind bûye. Çiyayê Agirî çiyayê herî bilind ê Bakurê Kurdistanê ye ku ji du konên volkanîk ên mezin ên agiriya mezin û ji agiriya biçûk pêk tên. Bilindahiya agiriya mezin 5137 mêtre ye ku lûtkeya herî bilind ê erdnîgariya Kurdistanê ye û bilindahiya agiriya biçûk 3896 mêtre ye. Li ser rast a erdê berfirehî ya girseya Çiyayê Agiriyê bi qasî 35 kîlomêtre berfireh e. Yekem hewldanên tomarkirî yên ji bo gihîştina lûtkeya Agiriyê di Serdema Navîn de pêk hatiye ku Friedrich Parrot, Khachatur Abovian û çar kesên din di sala 1829an de yekem hilkişîna tomarkirî pêk anîne. (zêdetir...)
Bahoza tropîkal a Cristobal, Bahoza mederî ya Cristobal (bi inglîzî: Tropical Storm Cristobal) ji Bahoza tropîkal a Colin a ku di 5ê hezirana sala 2016an de qewimiye derbastir bûye û li Okyanosa Atlantîka Bakur dibe bahoza sêyem. Cristobal yekemîn sîklona tropîk a Atlantîk e ku di meha hezîranê de ji sala 2017an û vir piştê Bahoza Cindy tê û yekemîn sîklona tropîk a hezîranê ye ku ji sala 2016an û vir ve li Meksîkê dadikeve perçeya bejahiyê. Bahoza Cristobal bahoza sêyem e ku demsala bahoza atlantîk a sala 2020an de pir çalak e. Cristobal di 1ê hezîranê de li ser Gola Campeche ji bermayên Bahoza tropîkal a Amanda ya li Pasîfîka Rojhilat pêk hatiye. Bahoza Cristobal, di 3ê hezîrana 2020an de saet di 13:35 UTC de li eyaleta Campeche derbasî perçeya erdê dibe û bi bayê domdar ê 95 km/s li seranserê herêmê bûye sedema barîna baranê. (zêdetir...)
Fenotîp, komek ji taybetmendî yan jî çawanî (wesf) ya organîzmayê ye ku bi bandorên genetîkê û bi bandora hawîrdorê re derdikeve holê. Têgîna fenotîpê morfolojiya organîzmayê (form û awayiyek fizîkî), pêvajoyên pêşketina organîzmê, taybetmendiyên biyokîmyayî û fîzyolojiyê, tevgerên organîzmayê û hilberîna tevgerê vedihewîne. Fenotîpa organîzmayê ji du faktorên bingehîn pêk tên ku têde ekspresyona koda genetîkî ya organîzmayê (genotîp) û bandora faktorên hawîrdorê heye. Dibe ku her du faktor bi hev re têkiliyê daynin ku zêdetir bandorê li fenotîpê bikin. Dema ku didu an jî zêdetir fenotîpên bi eşkereyî cuda di heman cureyê nifûsê de hebin, ji vê cureyê re polîmorf tê gotin. Mînakek baş-belgekirî ya polîmorfîzmê rengînkirina Labrador Retriever e dema ku rengê çermê bi gelek genan ve girêdayî ye ku bi zelalî di hawîrdorê de wekî zer, reş û qehweyî têne dîtin. (zêdetir...)
Diane Kruger, (jdb. 15ê hezîrana1976an li Algermissen, Saksonya Jêrîn, Almanyaya Rojava) lîstikvanek alman û amerîkî û modela berê ya modeyê (stîl) ye. Diane Heidkrüger di 15 tîrmeha sala 1976an de li Algermissen, Almanyaya Rojava, li nêzîkî Hildesheimê wekî keça pisporê komputerê Hans-Heinrich Heidkrüger û hevjîna wî Maria-Theresa ku karmenda bankeyê bû hatiye dinyayê. Bi destpêka kariyera xwe re, Kruger li çar aliyê cîhanê hatiye naskirin û li Festîvala Fîlman a Cannesê Xelata Trophée Chopard wergirtiye. Diane Kruger di kariyera xwe ya lîstikvaniyê de bi giranî di fîlmên bi zimanê îngilîzî û fransî de rol wergirtiye. Her wiha wê wekî dedektîf Sonya Cross di rêzefîlma drama sûc a FX The Bridge (2013–14) rol wergirtiye. (zêdetir...)
Wergeran pêvajoya çêkirina proteînan a bi xwendina zanyariyên bomaweyî yên di zincîra ARN-peyamber de bi şeweyî kodon şîfrekirî, wekî wergeran (bi înglîzî: translation) tê navkirin. 2 ji 3 beşên madeyên endamî yên xaneyê ji proteînan pêk te. Ji bo çêkirina proteînan xane gelek enerjî û madeyên xav xerc dike. Dema di xaneyê de bi têra xwe xurek an jî enerjî tune be, xane nikare çêkirina proteînan di asta asayî de bidomîne. Piştî libergirtinê, zanyariyên li ARN-peyamber a ji ADN-yê hatiye kopîkirin, ji bo avakirina rêzeyek taybet a firêpeptîd (bi înglîzî: polypeptide) tê bikaranîn. Ji bo wergeranê, ARN-peyamber wekî qalib kar dike. Wergeran di rîbozoman de rû dide. Bi wergeranê, asîdên amînî di rîbozomê de, li gor zanyariyên bomaweyî yên ADN-yê ko bi qonaxa libergirtinê bi şêweyên rêzeya kodonan derbasî ARN-peyamberê bibûn, bi rêzeyek taybet bi hev re tên girêdan û polîpeptîdek peyda dibe. (zêdetir...)
Stratovolkan yan jî volkana kompozît, volkaneke konîk e ku ji hêla gelek tebeqeyên lavan û piroklastên hişkbûyî ve hatiye çêkirin. Her çend hinek ji wan xwedî kraterên lûtkeyê yên hilweşandî ne ku jê re kaldera tên gotin, berevajiya volkanên mertal, stratovolkan bi profîleke asê ya ku bi kratereke lûtkeyî û bi navberên demkî yên rijîna lavê ya teqîndar û rijîna lavê ya herikbar (efuzîv) ve tên karekterîzekirin. Lava ku ji stratovolkanan diherike bi gelemperî ji ber vîskozîteya bilind berî ku dûr belav bibe sar dibe û pê re hişk dibe. Magmaya ku vê lavê çêdike, bi gelemperî felksîk e ku xwedan astên silikayên bilind û heta navîn e (wek riyolît, dasît, yan jî andesît) û bi mêjerên kêmtir magmaya mafîk û kêmvîskoz vedigire. Sê stratovolkanên herî mezin ên KurdistanêÇiyayê Agirî, Çiyayê Sîpanê û Çiyayê Nemrûda Bidlîsê ye ku her sê stratovolkan li Bakurê Kurdistanê ne. (zêdetir...)
Bendava Kebanê bendaveke ku ji bo hilberîna elektrîkê di salên 1965 û 1975an de li Bakurê Kurdistanê hatiye avakirin. Bendava Kebanê li navçeya Kebanê ya ku bi ser parêzgeha Xarpêtê ve ye hatiye avakirin û di navbera parêzgehên Dersim, Xarpêt û Erzingan a Bakurê Kurdistanê de ye. Bendav bi bergirtina kevir û bêtonê hatiye çêkirin û dagirtina ava qebareya giştî ya Bendava Kebanê 16.679.000 m³ e. Bilindahiya avê ji cihûka çem 210.00 mêtre bilind e, hêjeya golê di asta avê ya normal de 31.000,00 hm³ û qada golê di asta avê ya normal de 675.00 km² ye. Gola bendava Kebanê piştî Gola Wanê û gola Bendava Ataturk ku li Rihayê ye, sêyem gola herî mezinê Bakurê Kurdistanê ye û piştî gola Bendava Ataturk duyem gola çêkirî ya herî mezinê Bakurê Kurdistanê ye. Di warê enerjiyê de yek ji yekem veberhênanên mezin ên li Bakurê Kurdistanê ye ku avakirina bendavê di sala 1965an de dest pê kiriye. (zêdetir...)
Harry Potterrêzeromanafantazî ye ku ji hêla nivîskara brîtanîJ. K. Rowling ve hatine nivîsandin. Roman jiyana ciwanê sêrbaz ê bi navê Harry Potter û hevalên wî Hermione Granger û Ron Weasley wekî kronîkî vedibêje ku hemû li Xwendingeha Cadûgerî û Sêrbaziyê ya Hogwartsê xwendekar in. Çîroka sereke bi tekoşîna Harryyî re têkildar e ku wî li ber Lord Voldemortê sêrbazê tariyê radibe ku dixwaze nemiriyê dest bixe, desthilatdariya sêrbaziyê ku wekî Wezareta Sêrbaziyê tê binavkirin, hilbiweşîne û hemû sêrbaz û Mugglean (mirovên ne-sêrbaz) li bin hêza xwe stûxwar bike. Di 26ê hezîrana 1997an de ji weşandina romana yekem Harry Potter and the Philosopher's Stoneê vir ve, rêzeroman li seranserê cîhanê populerbûnek berbiçav pêk anî û pesnê rexnegir û serkeftinek bazirganî dest xist. (zêdetir...)
Çandiniya bajarî yan jî Baxçevaniya bajarokî, pratîkiya çandinî, pêvekirin û belavkirina xwarinê ye ku li derûdora bajaran e. Di heman demê de çandiniya bajarî peyvek e ku ji bo xwedîkirina sewalan, avjenî, daristanî, û baxçevanî tê bikar anîn. Ev çalakî li deverên bajaran- dorpêç jî rû didin. Çandiniya bajarî dikare astên cihêreng ên pêşkeftina aborî û civakî nîşan bide. Ev dibe ku tevgera civakî ya ji bo civakên domdar, ku benqeyan de organîk li ser destîşankirin hevbeş ya xwezayê û holism civaka avakirin. Van torgilokan dikarin pêşve biçin dema ku piştgiriya sazûmanî ya fermî werdigirin, di nav plansazkirina bajaroka herêmî de bibin yek ku ji bo geşedana bajar a domdar tevgerek "bajarokê veguhêz" bibe yek. Ji bo yên din, ewlehiya xwarinê, xwarin û hilberîna hatiniyê ji bo pratîkê motîvasyonên sereke ne. Di her du senaryoyan de, gihîştina bêtir rasterast bi sebzeyên nû (zêdetir...)
Simkoyê Şikak an Smayîl Aẍayê Şikak an jî Simko (jdb. 1887Kela Çariyê - m. 30ê hezîrana1930anŞino) serhildêr û rêberekî kurd ê ji êla şikakan bû. Smayîl Aẍayê Şikak, yê ku pirranî bi navê Simko (an jî Simkoyê Şikak) di nava kurdan de hatiye naskirin, yek ji wan rêbera ye ku di dîroka azadîxwaziya gelê Kurdistanê de xwedî rûmet û xebateke berbiçav e. Girîngiya serhildana Simkoyê Şikak ku nêzî 25 salan dom kir, ew e ku piştî şerê cîhanê yê yekem nêzî %50 ji axa rojhilatê Kurdistanê ji desthilatdariya dewleta Îranê rizgar kir û mîna desthilatdarekî kurd karê xwe yê hukimdariyê meşand. Ev karê han (ku Simko dikarî hemû hêzên êl û eşîretên kurdan li dora hev bicivîne), di serdemeke ku sîstema feodalîzmê li hemû Kurdistanê di bin nîrê aẍatiyê de bû, pêkhat. (zêdetir...)
Vanadînît, mîneralek ji koma apatît a fosfatan e ku formula kîmyayî ya mîneralê Pb5(VO4)3Cl ye. Ev mîneral yek ji kanzayên pîşesazî yên sereke yên metal vanadyûm û çavkaniyek piçûk a zirîçê ye. Mîneralek ziravê şikestok e ku bi gelemperî di forma krîstalên şeşqozî yên sor de tê dîtin û mîneralek bêhempa ye ku ji hêla oksîdasyona kanzayên serayê yên wekî zirîçê ve hatiye çêkirin. Vanadînît yekem car di sala 1801an de li Meksîkê hatiye dîtin ku depoyên vanadinite ji wê demê heta niha li Amerîkaya Başûr, Ewropa, Afrîka û Amerîkaya Bakur hatiye dîtin. Vanadînît mîneralek bêhempa ye ku tenê bi encama guheztinên kîmyewî yên materyalek berê derketiye holê. Ji ber vê yekê wekî mîneralek duyemî tê zanîn. Li herêmên avhewayên zuha û bi oksîdasyona mîneralên sereke yên zirîçê tê dîtin. Vanadinite bi taybetî li gel sulfîdê serber û zirîçê tê dîtin. Mîneralên din ên têkildar jî wulfenît, lîmonît û barît e. (zêdetir...)
Mîrektîya Botan yek ji mezintirîn mîrektiyên kurdan e ku di navbera salên 1338-1855 de Mîrîtî kirine û di nav axa Bakurê Kurdistanê de hatiye naskirin. Herêma îdarî ku navçe Dih navçeyên Cizîr, Şirnex û Sêrtê digire navê wê herêmê Botan e. Kurdên Botî ku navê wî mîrektîyê ne, di navbera parêzgeha Hekarî ya nûjen û Mûsilê de dijîn. Jî Bûhtî Kurdan, li ber çavên hin dîrokzanên ku bi eslê xwe Merwanî damezrînerê ji xanedana Kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn. Di xebata xwe ya bi navê Şerefname ku ji hêla dîrokzanê Kurd Şerefxanê Bedlîsî ve ku di sedsala 16an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku Mîrektîya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtî ye, ku ew aşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn". Lê Mîrektîya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtîya bû. (zêdetir...)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_(cropped).jpg)
.svg)
.jpg)
