Tirkiye

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
(Ji Dewleta Tirk hat beralîkirin)
Türkiye
Türkiye Cumhuriyeti
Komara Tirkiyeyê
Alaya Tirkan Nîşan
(Ala) (Nîşan)
Gotina netewî:
Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir[1]
(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e)
Sirûda netewî: İstiklal Marşı
Sirûda Îstiqlalê
Turkey (orthographic projection).svg
Zimanên fermî Tirkî


Zimanên nefermî Abazayî, abxazî, adigeyî, erebî, albanî, avarî, azerbaycanî, bosnî, pomakî, romanî, ermanî, gurcî, hamşenî, hertevînî, kabardinî, qazaxî, qirgizî, tatariya Qirimê, zimanê kurdî, spaniya cihûyan (ladîno), lazî, osetî, ûzbêkî, pontî - yewnaniya Trabzonê, yewnanî, suryanî, tirkmanî, uygurî [çavkanî hewce ye]
Paytext Enqere
39°55′Bk 32°50′Rh / 39.917°Bk 32.833°Rh / 39.917; 32.833
Bajarê mezin Stembol
Sîstema siyasî Komar
 - Serokkomar
 - Cîgirê Serokê 		Recep Tayyip Erdoğan
Fuat Oktay
Rûerd
 - Giştî
 - Av (%)
783.562 km2
1.3
Gelhe
 - Giştî (2020)
 - Berbelavî
83.614.362[2] kes
102 kes/km2
Serxwebûn 29ê çiriya pêşîn a 1923
Dirav Türk Lirası (Lîraya Tirkî)
Dem UTC+3
Nîşana înternetê .tr
Koda telefonê +90
Carte de la Turquie FR.png

Tirkiye, Turkî, Turkiya an jî Komara Tirkiyeyê (navê fermî bi tirkî: Türkiye Cumhuriyeti) welatekî li nîvgirava Anatolyayê ye, ku li başûrê rojavayê Asyayê heta nîvgirava Balkanê li başûrê rojhilata Ewropayê ye.

Sînorên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: Bulgaristan li bakurê rojavayê, Yewnanistan li rojavayê, Gurcistan li bakurê rojhilatê, Ermenistan, Îran û Azerbaycanê li rojhilatê, Iraq û Sûrî li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi Deryaya Navîn li başûrê, Deryaya Egeyî li rojavayê û Deryaya Reş li bakurê tê dorpêçkirin. Deryaya Marmara jî li navbera axên Tirkiyeyê dikeve. Ev derya wekî sînorê parzemîna Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye.

Etîmolojî

Xanedaniya tirkan a ewil navîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê Xanedaniya Goktirkan (bi tirkî: Göktürk Kağanlığı) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi awayê ku îro tê bikaranîn cara yekem li ser nivîskeke di wextê Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek Tūjué bi kar tînin. Dîroknas İlber Ortaylı li nivîseke xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Wênîsî di sedsala 12an de Tirkiye wek Turchia û Turkmenia şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivîskî de, di weqayînameya Seferên Xaçperestan derbas dibe.[çavkanî hewce ye] Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19an navê Tirkiye nedihat bikaranîn;[çavkanî hewce ye] Navên Devlet-i Âliyye, Devlet-i Osmaniye,Memalik-i Şahane, Diyar-ı Rum (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bikaranîn. Xerîteyên ku di wê heyamê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye navên mîna Türkistan, Türkeli, Türkili hatine pêşniyazkirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di destûra bingehîn a 1921ê de navê "Türkiye" hatiye nivîsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923an de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû.

Dîroka Anatolyayê

Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.
Çekirînê Hittîtiyan

Îro nîvgirava Anatolyayê ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema Neolîtîkê û serketinên leşkerî yên Îskenderê Mezin jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin.[3] Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata zimanên hind-ewropî tê dîtin. Hin lêkolîner destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên hîtîtî û lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha Trakyaya Rojhilat ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna Ewropayê pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne.

Girê Mirazan, ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê Rihayê de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya UNESCO hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya Erxenî ya Amedê de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê Çanakkaleyê niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta Serdema hesinî dewam kirine.

Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka Hattî û Hurî ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn keyaniya mezin ava kirin. Asûrî jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên Suryaniyan dihate hînbûn ku Urartî di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê Medên ku ji Îranê hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin.

Piştî hilweşîna Împeratoriya Hîtît, ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Kîmmeran ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê Împeratoriya Hexamenişî Kûruşê Mezin ve hatin tunekirin.

Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê

Binêre herwiha: Împeratoriya Bîzansê û Konstantînopolîs

Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.

Di Şerê Issus de (333 BZ) ji aliyê Îskenderê Makedonî, şahê Faris III. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek Miletos, Efês, Smyrna û Bîzans ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a Rojhilate Tirkiye dewletek ji aliyê Xanedaniya Orontîd a Ermeniyan ve hatiye damezrandin.

Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya Împeratoriya Hexamenişî, dewleteke farisan, û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta Frîgya, Kapadokya û herî dawî jî Kîlîkya. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora Îskenderûnê (Antakya) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora Iraqê bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî rojhilatê Firatê hate kirin û bi vî awayî serdestiya Persan a li Anatolyayê bi dawî bû.

Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.
Statûya Canpidoglio

Damezrênerê bajarê Konstantînopolisê û Împaratoriya Romaya Rojhelat, ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Mezin de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li Babîlê di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên Helenîstîk derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema Împeratoriya Romê de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin.

Di sala 324an de, Împeratorê Romayê Konstantînê Mezin paytexta împeratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên împerator Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împeratoriya Romê ya Rojava ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopolîs (Stembol) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împeratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên Împeratoriya Osmanî Stembol girtin, hebûn.

Serdema Selcûqî û Împeratoriya Osmanîyan

Piştî ku Tirkên Oxiz bûn Misilman, nêzî alema Îslamê bûn û di sedsala 9an de li bakurê Deryaya Qezwînê û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, Selçûqiyan ji welatê bav û kalên xwe, Asyaya Navendî, bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û Dewleta Selçûqiyan ava kirin.

Di nîvê duyemîn ê sedsala 11an de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên rojhilatê Anatolyayê kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Milazgirê yê di navbera Tirkên Selçûqî û Împeratoriya Bîzansê de, tevgera Tirknasî û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê tirk derbasê Anatolyayê bûn û belav bûn. Ji ber vê yekê Xiristiyanî û Yewnanî ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin.

Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, Siltanên selcûqîyen ya Anatolyayê ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan bajarê Îznîk e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema Sefera xaçperestan a yekem de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê siltan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Qonyeyê û ji vê rojê û vir ve Qonye paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê.

Împeratoriya Mongolan ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anatoliyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand.

Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.

Mîrektiya Osmanî ya ku Osman I. serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser Anatolya, Balkan, Afrîkaya Bakur û Şam serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împeratorî.

Di sala 1514an de Selîm I bi têkbirina Mîrê Safewî Şah Îsmaîl di Şerê Çaldiranê de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de Şam, Misir û Cezayir bi dest xist û li Misirê siltanatiya Memlûkan hilweşand û hişt ku xîlafeta Îslamê derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û Portûgalî de li ser Deryaya Sor, Deryaya Erebî û Kendava Besreyê hatin kirin da ku di Okyanûsa Hindî de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser Hindistanê ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û Amerîkî, bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera Asyaya Rojhilat û Ewropaya Rojava de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir.

Şere Prevezayê di sala 1538.

Împeratoriya Osmanî di sedsalên 16an û 17an de, bi taybetî di serdema Siltan Silêmanê Qanûnî de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê Polonyayê bi dagirkirina erdên ber bi Împeratoriya Romê ya Pîroz a Alman a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbicur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li Deryaya Navîn zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi Dewleta Sefewiyan re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye.

Împrratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, Şoreşa Zanistî, Serdema Ronahîdariyê û Şoreşa pîşesaziyê ku li Ewropaya Rojava pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împeratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket.

tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.

Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema Şerê Krîmê de, Împeratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împeratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li Sumatra, Îndonezya. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî Okyanûsa Atlantîk û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û Spanya ku ji Amerîkaya Latînî derbas bûn û Manîla misilmanên berê li Filîpînê dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xelîfetiyê kirin.

Împeratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanî yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, Ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin.

Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.

Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împeratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê.

Komara Tirkiyeyê

Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanî yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, Îzmîr û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê gulana 1919an de bi çûna Mustafa Kemal Atatürk, yek ji navdarên Şerê Dardanellê, bo Samsûnê, Şerê Rizgariya Tirkiyeyê, bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. Ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de.

Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.

Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împeratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. Peymana Lozanê ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû Enqereyê bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanistanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanistanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn.

Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye.

Wêneyên Mustafa Kemal Atatürk.

Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de siltanî û piştre jî xelîfetî hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, Alfabeya latînî hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên Kurd û Zaza bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. Ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin.

Di Şerê Cîhanî yê Duyem (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanî yê Duyem û daxwaza Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD.

Tirkiye tevî hêzên Neteweyên Yekbûyî beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî NATO bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Kîprosê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanistanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Kîpros a Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin.

Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve Partiya Karkerên Kurdistanê dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat.

Trîvya

Wextê tirkên Anatoliyayê

Li Xorasanê dema siltan Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di 1141an de li Semerqand hembera Kara Kitaiyan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di 1243an hembera Îlhanan re lawaz bûn û di 1307an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê Împeratoriya Osmaniyan ava bû.

Berî avabûnê

Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî şerê cîhanî yê yekem ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan.

Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin.

Serdema yek partî (1923-1945)

Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî Partiya Komara Gel hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn.

Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938)

Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924)

Piştî hilbijartina Mustafa Kemal Atatürk bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji İsmet İnönü re hate dayîn û bi partiya xwe Fırkaya Gel hikûmeta xwe ava kir.

Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924)

Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin.

Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925)

Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin

Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927)

Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin.

Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930)

Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin.

Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931)

Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin.

Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935)

Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin.

Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937)

Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin.

Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938)

Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin.

Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)

Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe.

Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939)

Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin

Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939)

Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin

Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942)

Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin

Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943)

Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin

Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946)

Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye.

Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)

Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946)

Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye.

Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947)

Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin.

Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948)

Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin.

Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949)

Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin.

Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950)

Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin.

Serdema pir partiyan (1945-...)

Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)

Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951)

Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên Partiya Demokrat-Tirkiye hatiye avakirin.

Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954)

Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên Partiya Demokrat-Tirkiye hatiye avakirin.

Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955)

Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên Partiya Demokrat-Tirkiye hatiye avakirin.

Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957)

Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên Partiya Demokrat-Tirkiye hatiye avakirin.

Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960)

Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên Partiya Demokrat-Tirkiye hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî.

Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)

Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961)

Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin

Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961)

Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin

Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962)

Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û Partiya Edaletê bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin

Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963)

Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin

Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965)

Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin

Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965)

Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin

Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969)

Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin

Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)

Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969)

Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin

Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970)

Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin

Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971)

Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin

Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971)

Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin

Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972)

Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin

Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973)

Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya Ferit Melen ve hatiye avakirin

Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)

Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973)

Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya Ferit Melen ve hatiye avakirin

Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974)

Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin

Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974)

Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin

Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975)

Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin

Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977)

Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin

Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977)

Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin

Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978)

Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin

Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979)

Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin

Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980)

Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Süleyman Demirel ve hatiye avakirin

Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê

Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir.

Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê

Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî statû. Jixwe piştî Serhildana Şêx Seîdê Pîranî li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir.

Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî Şoreşa Îlonê givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta Mongolya mijara kurdan bir Neteweyên Yekgirtî. Ev piştî Peymana Sevrê duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke navneteweyî [4]. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê Hereketa Piling li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike [5] Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn.

Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê
Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk
Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî

Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî Peymana Qesra Şîrîn ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku Kurdistan ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne.

Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye.

Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze;

Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:

  1. Têkiliyên Tirkiyeyê li gel DYA û Îsraîlê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake
  2. Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike.
  3. Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide.
  4. Polîtîkayên Tirkiyeyê li Asyaya Navendî û Kafkasyayê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike.

Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav Başûrê Kurdistanê û Iraqê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin.

Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina PJAKê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin[6].

Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê

Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka Şetelereb hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin Peymana Seedabadê an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike [7]

Li sala 1946ê van herdu dewletan Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946 destnîşan kir.

Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê

Piştî şerê cîhanî yê yekem dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana Sykes Pycot û Peymana Sevrê axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya Fransayê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî Xetay (parêzgeh) ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe.

Dînên Tirkiyeyê

Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% misilmanên (80% suni û 16,1% elewî) ne; 0,6% jî xiristiyan û 3,2% ateîst û agnostîk in.[8]

Tirkiye dewleteke laîk e ku oleke fermî lê nîne. Azadiya olî û wijdanî bi destûra bingehîn a welat hatiye misogerkirin. Lê belê bi damezrandina gelek partiyên îslamî li welêt, nîqaşên li ser rola dîn di hikûmetê de derketin holê. Li welatî ji ber ku bi salan e li welat wek sembola siyaseta Îslamê tê dîtin girtina serjê li sazî û mektebên fermî hatiye qedexekirin. Ev qedexe di sala 2011an de li zanîngehan, di sala 2013an de li saziyên giştî û di sala 2014an de li dibistanên din bi dawî bû.

Li Tirkiyeyê ola serdest Îslam e. Mezheba belavbûyî Henefîtî ye ku yek ji mezhebên Sunnî ye. Rayedariya herî bilind a Îslamê ya li welêt Serokatiya Karên Diyanetê ye û olê li gorî rêgezên mekteba Henefî şîrove dike. Di heman demê de berpirsiyariya zêdetirî 90,000 mizgeftên li welêt û îmamên ku li wir dixebitin berpirsiyar e. Herwiha elewîtî jî li welêt belav bûye û akademîsyen dibêjin ku hejmara elewiyan di navbera 15-20 milyonan de ye.

Di sala 1914an de rêjeya Xiristiyanan li Tirkiyeyê %25-20 bû, di sala 1927an de daket %5-3an û îro di navbera %0.4-0.3 de diguhere. Îro li wî welatî gelek xirîstiyanên ji mezhebên cihê hene, di nav wan de Yewnan Ortodoks, Katolîk, Protestan û Mormon jî hene, ku bi qasî %0.3ê nifûsa Tirkiyeyê ye. Hejmara dêrên vekirî li welêt 398 e. Stenbol ji sedsala 4an vir ve navenda Dêra Ortodoks a Rojhilat e.

Li Tirkiyê 15.000 cihû hene, ku piraniya wan bi eslê xwe Sefardî ne. Ji sedsala 5-an berî zayînê, civatên cihûyan li Anatolyayê dest pê kir û bîst sedsal şûnda, bi derxistina Cihûyên Spanî û Portekîzî ji Spanyayê di dawiya sedsala 15-an de, Împaratoriya Osmanî destûr da ku van cihûyan li Tirkiyeya îroyîn bi cih bibin. Bi vî awayî nifûsa Cihûyan li Anatolyayê zêde bû. Tevî koçberiya di sedsala 20-an de, nifûsa hindik a Cihû îro jî li Tirkiyê heye.

Gelên Tirkiyeyê

Li Tirkiyeyê tirk, kurd, çerkez, Gurcî, bosnî, ereb, alban, laz, û gelek gelên din wek ermenî (Hamşen), bulgar (pomak), suryanî, Çeçen, yewnan (pontî), tirkên cihû û roman[çavkanî hewce ye].

Nexşeya gelên Tirkiye.

Li gorî çapa 2016 ya CIA World Factbook, 70-75% ji nifûsa Tirkiyê ji tirkên etnîkî pêk tê, ku Kurd %19 û hindikahiyên din jî di navbera 7 û %12 de ne.[9] Li gorî Milliyet, di rapora 2008-an de ku ji hêla akademîsyenên sê zanîngehên Tirkiyeyê yên li rojhilatê Anatolyayê ve ji bo Konseya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiyê hat amadekirin, tê pêşniyarkirin ku bi qasî 55 milyon tirkên etnîkî, 9,6 milyon kurd, 3 milyon zaza, 2,5 milyon çerkez, 2 milyon boşnak, 500,000-1,3 milyon albanî, 1 milyon gurcî, 870.000 ereb, 600.000 pomak, 80.000 laz, 60.000 ermenî, 30.000 brîtanî, 25.000 asûrî / suryanî, 20.000 cihû û 15.000 grek û 500 êzdî li Tirkîyê dijîn.[10]

Herwiha:

Erdnîgarî

Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e.

Nexşeya cihêrengên Anatolyayê

Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê.

Galerî

  • Meydana Kizilayê, li Enqerê

    Meydana Kizilayê, li Enqerê

  • Meydana Taksîmê, li Stembolê

    Meydana Taksîmê, li Stembolê

  • Perava Îzmîrê

    Perava Îzmîrê

  • Alanya

    Alanya

  • Pamukkale

    Pamukkale

  • Sûlava Manavgatê

    Sûlava Manavgatê

  • Mizgefta Selimiye, li Edîrnê

    Mizgefta Selimiye, li Edîrnê

  • Derwêşên zivîrok, li Qonyayê

    Derwêşên zivîrok, li Qonyayê

  • Bodrum

    Bodrum

  • Muzeya Ayasofyayê

    Muzeya Ayasofyayê

Çavkanî

  1. ↑ Egemenlik[Girêdan daimî miriye]
  2. ↑ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 29 kanûna paşîn 2019 de hat arşîvkirin, roja wergirtinê: 1 adar 2017
  3. ↑ Steadman, Sharon R.; McMahon, Gregory (15 îlon 2011). The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000-323 BCE) (bi îngilîzî). OUP USA. r. 3–11, 37. ISBN 978-0-19-537614-2.
  4. ↑ Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112
  5. ↑ Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5
  6. ↑ Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13
  7. ↑ Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48
  8. ↑ Kopîkirina arşîvê (PDF), ji orîjînalê (PDF) di 25 adar 2009 de hat arşîvkirin, roja wergirtinê: 25 adar 2009
  9. ↑ Turkey Girêdana arşîvê 2017-07-02 li ser Wayback Machine. The World Factbook. CIA
  10. ↑ "Türkiyedeki Kürtlerin Sayısı!". Milliyet (bi tirkî). 6 hezîran 2008. Roja wergirtinê: 7 hezîran 2008.
Li Wikimedia Commons medyayên di warê Tirkiye de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Tirkiye&oldid=1156887" hatiye standin.