Tirkiye

Komara Tirkiyeyê Türkiye Cumhuriyeti
Ala Mertal
Dirûşm: Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir (Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e)
Sirûd: İstiklal Marşı Sirûda Serxwebûnê
Şûnewarê Tirkiye
Şûnewarê Tirkiye
Paytext		Enqere 39°55′Bk 32°50′Rh
Bajarê mezin		Stembol 41°1′Bk 28°57′Rh
Zimanên fermî		Tirkî
Zimanên herêmî		Kurdî Adigeyî Erebî Ermenî Lazî Yewnanî Bosnî Albanî Bulgarî gelek zimanên din
Komên etnîkî		70 % Tirk 19% Kurd 11% ya din
Dîn		Pirranî Îslam
Demonîm		Tirk an jî Romî
Rêveberî		Komara asasiya yekpare serokatî
•	Serokkomar	Recep Tayyip Erdoğan
•	Cîgirê Serokê	Cevdet Yılmaz
•	Gotevana Meclîsa Mezin a Neteweyî	Numan Kurtulmuş
•	Dadgeha Destûra Bingehîn a Tirkiyê	Zühtü Arslan
Avakirin
•	Împeratoriya Osmanî	c. 1299
•	Şerê Rizgariya Tirkiyeyê	19ê Gulan 1919an
•	Hikûmeta Meclîsa Neteweyî ya Mezin	23ê Avrêl 1920an
•	Rakirina siltanatî	1ê Mijdar 1922an
•	Peymana Lozanê	24ê Tîrmeh 1923an
•	Ragihandina Komar	29ê Cotmeh 1923an
Rûerd
•	Giştî	783,562 km2 (36.)
•	Av (%)	2.03
Gelhe
•	2023 Giştî	85,279,553 (17.)
•	Tîrbûn	111/km2} (107.)
TBH (PHK)		2023 texmînkirin
•	Giştî	$3.573 trîlyon (11.)
TBH (nomînal)		2023 texmînkirin
•	Giştî	$1.029 trîlyon (19.)
Gini (2019)		41.9 navîn
PPM (2021)		0.838 pir bilind · 48.
Dirav		Lîraya tirkî
Demjimêr		UTC+3
Hatûçûna ajotinê		rast
Koda telefonê		+ 90
ISO 3166		TR
Înternet TLD		tr.

Tirkiye an jî Komara Tirkiyeyê (bi tirkî: Türkiye Cumhuriyeti) dewletek li nîvgirava Anatolyayê ye ku li ser beşek erdnîgariya Kurdistanê û beşek biçûkê nîvgirava Balkanan ku li başûrê rojhilata Ewropayê ye hatiye ragihandin. Sînorên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: Bulgaristan li bakurê rojavayê, Yewnanistan li rojavayê, Gurcistan li bakurê rojhilatê, Ermenistan, Îran û Azerbaycanê li rojhilatê, Iraq û Sûrî li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi Deryaya Navîn li başûrê, Deryaya Egeyî li rojavayê û Deryaya Reş li bakurê tê dorpêçkirin. Deryaya Marmara jî li navbera axên Tirkiyeyê dikeve. Ev derya wekî sînorê parzemîna Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê dewletek du-parzemînî ye.

Deverên din ên Tirkiyeyê û Bakurê Kurdistanê yek ji wan herêmên herî pêşîn ên cîhanê ku bi domdarî bûye cihwarê mirovan, mal û warên girîng ên Neolîtîk ên mîna Girê Mirazan li Kurdistanê bû û şaristaniyên kevnar ên di nav de Hattît, Hîtît, gelên Anatolya, Yewnan, Suryanî, Faris, Kurd û yên din lê dijîn.

Piştî fethên Îskenderê Mezin ku serdema Helenîzmê dest pê kir, piraniya herêmên Anatolyayê yên kevnar ji aliyê çandî ve helenîze bûn û ev yek di serdema Bîzansiyan de jî berdewam kir. Tirkên selcûqî di sedsala 11an de dest bi koçkirina Anatolyayê kirin û bi vê yekê pêvajoya tirk kirina Anatolyayê dest pê dike. Siltanatiya Rûmê a selcûqî heta êrîşa Mongolan di sala 1243an de pirraniya Anatolyaya navînê desthilatdarî kir û piştî ku ew li ser mîrekiyên biçûk ên tirkan belav bû. Di destpêka sedsala 13an de, Osmaniyan bi mîrekiyên tirkî a din kirin yek û herêma Balkan zeft kirin, di dema Osmaniyan de tirkkirina Anatolyayê bêtir pêşve çû. Piştî ku Mehmed II di 1453 de Konstantînopolîs (niha Stembol) zeft kir, berfirehbûna Osmaniyan di bin Selîm I de berdewam kir. Di dema serdestiya Silêman I de, Împeratoriya Osmanî bû hêzekî cîhanî.

Piştî damezrandina dewleta Osmanî, Şerê Rizgariya Tirkiyeyê bi alîgerên xwe ji hinek eşîrên Kurd li dijî dewletên hevalbend ên dagirker di 1ê Mijdara 1922an de ji holê rakirina Siltanatê, di 24ê Tîrmeha 1923an de Peymana Lozanê (ku li şûna Peymana Sevrê bû, wekî bi mînak soza dewleta kurdî da, lê ji aliyê Mustafa Kemal Atatürk ve nehate cîbicîkirin) hat îmzekirin û di 29ê Çiriya Pêşîn 1923an de jî Komarê hat îlankirin. Bi reformên ku ji aliyê serokkomarê yekem ê welêt Mustafa Kemal Atatürk ve hat destpêkirin. Tirkiye di piraniya Şerê Cîhanî yê Duyem de bêalî ma, lê li aliyê Hevpeymanan kete qonaxên dawî yên şer.

Di salên destpêkê yên desthilatdariya Tirkiyê de di navbera salên 1923 - 1938an de bi giranî li rojhilatê Tirkiyê di nav kurdan de serhildanên cudaxwaz çêbûn, ku beşek ji nêrîna Îslamî an jî daxwazên Neteweperistî dihatin kirin, gelek caran bi awayekî hovane hatin tepisandin (binere: Komkujiya Zilanê an Komkujiya Dêrsimê). Herî kêm 100.000 kurd mirin di van "peywirên paqijkirinê" ku dewletên tirk bi nav kir de û nêzî 3-4 hezar gund hatin wêrankirin. Li gorî çavkaniyan, diviyabû di vê serdemê de herî kêm 1 milyon kurd sirgûnî bajarên tirkan bibûna, di encamê de jî divê ev kurd bileztir beşdarî siyaseta tirkkirinê bibin. Îro tê peşbîn kirin ku 7 heya 8 milyon kurd li bajarên ku bi pirranî tirk in dijîn wekî Stembol, Enqere, Îzmîr, Antalya, Qonye, Edene û hinek bajarên wiha ku wek beşekî mezin ji wan ne-kurdîaxiv e lê dijîn. Tê peşbînîkirin ku têne jî 3 heya 4 milyon kurd li Stembolê dijîn. Ev yek Stembol wek bajarê herî qelebalixê ku kurd lê dijîn destnîşan dike.

Tirkiye di Şerê Korêyê de roleke girîng lîst û di sala 1952 de endama NATOyê bû. Di salên Şerê Sar de, welat du derbeyên leşkerî di salên 1960 û 1980an de, û di salên 1970an de heyamek aloziya aborî û siyasî derbas kir. Aborî di salên 1980an de lîberalîze bû, bi sedema mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 2002an vir ve, pergala siyasî ya welêt ji hêla Partiya Dad û Geşedanê û serokê wê Recep Tayyip Erdoğan ve tê birêvebirin ku heya sala 2013an di bin desthilatdariya wî de heya sala 2013an aboriya Tirkiyê di astek normal de bû. Piştî sala 2013an aboriya Tirkiyê her ku diçe têk diçê û di navbera salên sala 2020an û 2023an aboriya Tirkiyê dadikeve asta herî xirab ku hêza aboriya welatiyan dadikeve û di sala 2023an de enflasyona Tirkiyê digihîje asta herî bilind a dîrokî. Destkeftiyên aborî yên destpêkê yên hikûmeta AKPê ku bi dahatên taybetmendî û deynan ve hatin fînanse kirin, di bin siya paşveçûna demokratîk û hilweşîna cihêbûna desthilatan û azadiyên sivîl de, ku piştî ku komara parlamenî bi referandûmê veguherî pergala serokatiyê ya îcrayî di sala 2017an de geş bû.

Navnasî

Xanedaniya tirkan a ewil navîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê Împeratoriya Goktirkan hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi awayê ku îro tê bikaranîn cara yekem li ser nivîskeke di wextê Goktirkan de derbas dibe.

Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek Tūjué bi kar tînin. Dîroknas İlber Ortaylı li nivîseke xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12an de Tirkiye wek Turchia û Turkmenia şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivîskî de, di weqayînameya Seferên Xaçperestan derbas dibe.

Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19an navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên Devlet-i Âliyye, Devlet-i Osmaniye,Memalik-i Şahane, Diyar-ı Rum (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bikaranîn. Xerîteyên ku di wê heyamê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye navên mîna Türkistan, Türkeli, Türkili hatine pêşniyazkirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin.

Di destûra bingehîn a 1921ê de navê "Türkiye" hatiye nivîsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923an de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû.

Guhertina navê fermî li ser zimanên din

Di kanûna 2021ê de Serokkomar Erdogan bi giştînameyek belav kir û xwest îxracat bi etîketa "Made in Türkiye" bê danîn. Di belavokê de her wiha hate gotin ku têkildarî danûstandinên din ên hikûmetê de jî dê hesasiyeta pêwîst li ser bikaranîna hevoka Türkiye li şûna hevokên wek Turkey (bi Îngilîzî), Türkei (bi almanî), Turquie (bi fransî) û hwd. Sedema tercîhkirina Türkiye ev bû ku "çand, şaristanî û nirxên neteweya tirk bi awayekî herî baş temsîl û îfade dike."

Dewleta Tirk di gulana 2022an de Neteweyên Yekbûyî û rêxistinên navneteweyî yên din agahdar kir û xwest ku peyva Türkiye bi fermî li şûna Turkey bi înglîzî bi kar bînin, ku Neteweyên Yekbûyî yekser qebûl kir. Wezareta Karên Derve ya Dewletên Yekbûyî di Çileya 2023 de bi fermî dest bi karanîna bi peyva Türkiye kir.

Dîroka Anatolyayê

Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.

Çekirînê Hittîtiyan

Îro nîvgirava Anatolyayê ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema Neolîtîkê û serketinên leşkerî yên Îskenderê Mezin jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Pirraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata zimanên hind û ewropî tê dîtin. Hin lêkolîner destnîşan kirine ku zimanên hind û ewropî ji zimanên hîtîtî û lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha Trakyaya Rojhilat ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna Ewropayê pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne.

Girê Mirazan, ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê Rihayê de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatolyaya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya UNESCO hate ragihandin 2012. Kampûsa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya Erxenî ya Amedê de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê Çanakkaleyê niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta Serdema hesinî dewam kirine.

Yekem niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka Hattî û Hurî ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatolyaya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn keyaniya mezin ava kirin. Asûrî jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên Suryaniyan dihate hînbûn ku Urartî di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê Medên ku ji Îranê hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin.

Piştî hilweşîna Împeratoriya Hîtît, ku li ser Anatolyaya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên hind-û-ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Kîmmeran ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatolyaya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê Împeratoriya Hexamenişî Kûruşê Mezin ve hatin tunekirin.

Antîk, Serdema helenîstî û Serdema Bîzansê

 Gotara bingehîn: Împeratoriya Bîzansê

Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.

Di Şerê Issus de (333 BZ) ji aliyê Îskenderê Makedonî, şahê Faris III. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek Miletos, Efes, Simîrna û Bîzans ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a Rojhilate Tirkiye dewletek ji aliyê Xanedaniya Orontîd a Ermeniyan ve hatiye damezrandin.

Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya Împeratoriya Hexamenişî, dewleteke farisan, û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta Frîgya, Kapadokya û herî dawî jî Kîlîkya. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora Îskenderûnê (Entakya) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora Iraqê bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împeratoriya Hexamenişî bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî rojhilatê Firatê hate kirin û bi vî awayî serdestiya Persan a li Anatolyayê bi dawî bû.

Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.

Statûya Canpidoglio

Damezrênerê bajarê Konstantînopolisê û Împeratoriya Romaya Rojhilat, ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Mezin de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li Babîlê di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên Helenîstîk derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema Împeratoriya Romê de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin.

Di sala 324an de, Împeratorê Romayê Konstantînê Mezin paytexta împeratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên împerator Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împeratoriya Romê ya Rojava ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopolîs (Stembol) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împeratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên Împeratoriya Osmanî Stembol girtin, hebûn.

Serdema Selcûqî û Împeratoriya Osmanîyan

Piştî ku Tirkên oxizî bûn Misilman, nêzî alema Îslamê bûn û di sedsala 9an de li bakurê Deryaya Qezwînê û Gola Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, Selçûqiyan ji welatê bav û kalên xwe, Asyaya Navendî, bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û Dewleta Selçûqiyan ava kirin.

Di nîvê duyem ê sedsala 11an de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên rojhilatê Anatolyayê kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Milazgirê yê di navbera Tirkên Selçûqî û Împeratoriya Bîzansê de, tevgera Tirknasî û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê tirk derbasê Anatolyayê bûn û belav bûn. Ji ber vê yekê Xiristiyanî û Yewnanî ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin.

Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, Siltanên selcûqîyen ya Anatolyayê ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan bajarê Îznîk e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema Sefera xaçperestan a yekem de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê siltan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Qonyeyê û ji vê rojê û vir ve paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema siltan Elaedîn Keyqubadê Selcûqî Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Elaeddîn ketiye dewra rawestanê.

Împeratoriya Mongolan ji mirina Elaedîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anatoliyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda li ser cihê mîrekiyên tirkan de. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand.

Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.

Mîrektiya Osmanî ya ku Osman I. serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser Anatolya, Balkan, Afrîkaya Bakur û Şam serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împeratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împeratorî.

Di sala 1514an de Selîm I bi têkbirina Mîrê Sefewî Şah Îsmaîl di Şerê Çaldiranê de sînorên împeratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de Şam, Misir û Cezayir bi dest xist û li Misirê siltanatiya Memlûkan hilweşand û hişt ku xelîfetiya Îslamê derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împeratoriyên Osmanî û Portûgalî de li ser Deryaya Sor, Deryaya Erebî û Kendava Farsê hatin kirin da ku di Okyanûsa Hindî de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portûgalî ya li ser Hindistanê ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û Amerîkî, bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera Asyaya Rojhilat û Ewropaya Rojava de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir.

Şere Prevezayê di sala 1538.

Împeratoriya Osmanî di sedsalên 16an û 17an de, bi taybetî di serdema Siltan Silêmanê Qanûnî de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropaya Navendî û başûrê Polonyayê bi dagirkirina erdên ber bi Împeratoriya Romayê ya Pîroz a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbicur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li Deryaya Navîn zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi Dewleta Sefewiyan re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye.

Împeratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, Şoreşa Zanistî, Serdema Ronahîdariyê û Şoreşa pîşesaziyê ku li Ewropaya Rojava pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împeratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tenzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket.

Tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.

Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikira mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema Şerê Krîmê de, Împeratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împeratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împeratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Siltanatiya Aceh li Sumatra, Îndonezya. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî Okyanûsa Atlantîk û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û Spanya ku ji Amerîkaya Latînî derbas bûn û Manîla misilmanên berê li Filîpînê dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Erîşên ewropî li şerê cîhanê li dijî Xelîfetiyê kirin.

Împeratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanî yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, Ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anatolyayê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împeratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnan û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin.

Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.

Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împeratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê.

Komara Tirkiyeyê

Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanî yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, Îzmîr û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê gulana 1919an de bi çûna Mustafa Kemal Atatürk, yek ji navdarên Şerê Dardanellê, bo Samsûnê, Şerê Rizgariya Tirkiyeyê, bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. Ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de ye.

Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.

Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltanet betal kir û Împeratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. Peymana Lozanê ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû Enqereyê bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanistanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanistanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn.

Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye.

Wêneyên Mustafa Kemal Atatürk.

Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de siltanî û piştre jî xelîfetî hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, Alfabeya latînî hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclîsa Mezin a Neteweyî ya Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên Kurd û Zaza bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. Ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin.

Di Şerê Cîhanî yê Duyem (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26ê hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanistanê de piştî Şerê Cîhanî yê Duyem û daxwaza Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanistanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD.

Tirkiye tevî hêzên Neteweyên Yekbûyî beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952an de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî NATO bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Kîprosê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanistanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Kîpros a Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin.

Di sala 1946an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve Partiya Karkerên Kurdistanê dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15ê tîrmehêa 2016an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat.

Tevlîbûna tirkî di şerê naxweyî yê Sûriyê

Tevlîbûna Tirkiyê di şerê navxweyî yê Sûriyê de ji aliyê dîplomatîk ve dest pê kir û piştre ji aliyê leşkerî ve zêde bû. Di destpêkê de, dewleta tirk hikûmeta Sûriyê bi derketina aloziyên sivîl li Sûriyê di bihara 2011an de şermezar kir; û destwerdanên leşkerî yên rasterast di 2016-17, di 2018 de, di 2019, 2020, û di 2022 de di encama operasyonên leşkerî de ji Tebaxa 2016an û vir ve dewleta tirk a dagirker li ser rojavaya Kurdistanê pêk hatiye. Di dagirina Efrînê û paşê jî dagirinên din ên Rojavayê Kurdistanê de Tirkiyê bi eşkere dixwaze ku demografiya kurdan biguherîne û etnîsîteyê din li van herêmen Rojavayê Kurdistanê bi cih bike ku jê re dibêjin qirkirina etnîkî ku pêkanîna van herêman divê piranîya Ereban hebe. Erdogan ditirse ku eger bi awayekî fermî rêveberiyeke xweser a kurdî bê avakirin, ev yek ji bo gelek kurdên Tirkiyê dibe nimûne, her wiha Erdogan tawanbar kir ku ew li Sûriyê paqijiya etnîkî dike, argumana wî rexne kir û got ku rojavayê Kurdistanê ne ji aliyê dîrokî ve ne jî îro xaka Kurdan e. Li gor hinek nivîskaran ev gotin pir rexnegir e, nezanîbûn û pir eşkere li dijî kurdan e.

Dabeşên îdarî

Tirkiye di warê rêveberiyê de xwediyê pêkhateyeke yekîtî e û ev aliyê yek ji faktorên herî girîng e ku rêveberiya giştî ya Tirkiyeyê ava dike. Dema ku sê desthilatdarî (îcrakar, qanûndanîn û dadwerî) wekî erkên sereke yên dewletê bêne hesibandin, rêveberiyên herêmî xwedî hêzek hindik in. Tirkiye sîstemeke yekîtî a pir navendî ye û parêzgeh jî di bin serweriya navendê de ne. Rêveberiyên herêmî ji bo xizmetên di cih de pêşkêş bikin hatin avakirin û hikûmet ji aliyê qeymeqam û qeymeqamên bajaran ve tê temsîlkirin. Ji xeynî walî û qeymeqamên bajaran, karbidestên din ên payebilind jî ji hêla hikûmeta navendî ve têne tayîn kirin ne ku ji hêla şaredaran ve an jî ji hêla pêkhateyan ve têne hilbijartin.

Di vê çarçeweya yekîtî de Tirkiye ji bo mebestên îdarî li ser 81 parêzgehan hatiye dabeşkirin. Di hemî parêzgehên tirkî de bi giştî 973 navçe hatin dabeşkirin. Tirkiye jî ji bo mebestên erdnîgarî, gelhenasî û aborî di nav 7 herêm û 21 herêman de hatiye dabeşkirin; ev nayê wateya dabeşkirina îdarî.

Nexşeya parêzgeh û navçeyên Tirkiyeyê û Bakurê Kurdistanê.

Reverberî û Siyaset

Meclîsa mezin a neteweyî ya Tirkiyeyê li Enqere.

Meclîsa Mezin a Neteweyî ya Tirkiyeyê 600 endamên dengdanê hene, ku her yek ji bo heyamek pênc salan nûneratiya navçeyekê dike. Kursiyên parlamenê li gorî serjimêrî li parêzgehan li gorî nifûsê têne dabeş kirin. Serok bi dengdana rasterast tê hilbijartin û heyama pênc salan kar dike.Serokkomar nikare piştî du dewreyên 5 salan careke din bibe namzedê hilbijartinan, heya ku parlamen di heyama duyem a serokkomariyê de hilbijartinên serokomariyê pêşwext neke. Hilbijartinên parlamenê û hilbijartinên serokkomariyê di heman rojê de tên kirin. Endamek ji bo heyama diwanzdeh salan tê hilbijartin û ji nû ve nayê hilbijartin. Endamên Dadgeha Destûra Bingehîn dema ku temenê wan di ser şêst û pêncê re derbas bibe, mecbûr in ku xanenişîn bibin.

Di sîstema yekkirin a Tirkiyeyê de welatî di bin sê asta desthilatdariyê de ne: neteweyî, parêzgehî û herêmî. Erkên hikûmeta xwecihî bi gelemperî di navbera şaredarî û navçeyan de têne dabeş kirin, ku tê de karbidestên cîbicîkar û yasadanîn bi dengdana pirjimar a welatiyan li gorî navçe têne hilbijartin. Tirkiye ji bo mebestên îdarî li ser 81 parêzgehan hatiye dabeşkirin. Her parêzgeh li ser navçeyan, bi giştî 973 navçeyan hatiye dabeşkirin.

Partî û hilbijartinan

Serokkomar Recep Tayyip Erdoğan.

Kemal Kılıçdaroğlu, oposisyona herî mezin ya hikûmetê.

Her hevwelatekî tirkî ku 18 saliya xwe derbas kiriye mafê dengdanê heye û di hilbijartinan de bibe namzet. Ji sala 1934an û vir ve û beriya pirraniya welatan ji bo her du zayendan mafê dengdana gerdûnî li tevahiya Tirkiyeyê tê sepandin. Li Tirkiyê rêjeya beşdarbûna hilbijartinên herêmî û giştî li gorî gelek welatên din bilind e, ku bi gelemperî ji sedî 80 bilindtir e. 600 endamên meclîsê hene ku ji bo heyama 5 salan ji 88 navçe û navçeyan bi sîstema nûnertiya rêjeyî ya bi lîsteyên partiyan têne hilbijartin. Dadgeha Destûra Bingehîn dikare fînansmana giştî ya partiyên siyasî yên ku li dijî laîk an jî têkiliyên wan bi terorîzmê re hene, ji holê rake, an jî hebûna wan bi tevahî qedexe bike. Wezareta Navxweyî dikare partiyên nû ji hilbijartinan re asteng bike jî, eger dadgeh ji bo partiyê biryara xwe bide. Baraja hilbijartinê ya partiyên siyasî li ser asta neteweyî ji sedî heftê dengan e. Partiyên biçûk dikarin ji benda hilbijartinê dûr bikevin, bi rêya pêkanîna tifaqekê bi partiyên din re, ku tê de dengên giştî yên hevpeymaniyê ji %7 derbas bibin, bes e. Namzedên serbixwe di bin benda hilbijartinê de ne.

Piştî Şerê Cîhanî yê Duyem, ji sala 1946an û pê de Tirkiye di bin sîstemeke pirpartî de xebitî. Li aliyê rastê yê aliyên siyasî yên Tirkiyê, partiyên wekî Partiya Demokratîk (DP), Partiya Dad (AP), Partiya dayîkê (ANAP) û Partiya Dad û Geşepêdanê (AKP) bûne partiyên siyasî yên herî navdar ên Tirkiyê û di gelek hilbijartinan de bi ser ketin. Partiyên rastgir ên tirk îhtîmal e ku prensîbên îdeolojiyên siyasî yên wekî kevneperestî, netewperestî an îslamparêziyê qebûl bikin. Li aliyê çepê yê spektrumê, partiyên wekî Partiya Gel a Komarî (CHP), Partiya Populîst a Sosyal Demokrat (SHP) û Partiya Çep a Demokratîk (DSP) carekê serkeftina herî mezin a hilbijartinê bi dest xistin. Partiyên çepgir zêdetir prensîbên sosyalîzm, kemalîzm an jî sekulerîzm dipejirînin.

Serokkomarê 12emîn Recep Tayyip Erdoğan (AKP) yê ku di hilbijartina serokomariyê ya 2023an da serketî bû û serokwezîrê berê ye, niha wek serokê dewletê û serokê hikûmetê dixebite. Kemal Kılıçdaroğlu (CHP) serokê Giştî yê Opozîsyona Tirkiyê ye. Devlet Bahçeli Serokê Demî yê Meclisa Mezin e.

Hêz

Hêzên Çekdar ên Tirkiyeyê ji serfermandariya Giştî, Hêzên Bejayî, Hêzên Deryayî û Hêzên Esmanî pêk tê. Serokê Sererkaniyê ji aliyê Serokkomar ve tê tayînkirin. Serok ji bo meselên ewlekariya netewî û amadehiya têr a hêzên çekdar ji bo parastina welat li ber parlamenê berpirsiyar e. Lê desthilata ragihandina şer û şandina Hêzên Çekdar ên Tirkiyê bo welatên derve yan jî hiştina hêzên çekdar ên biyanî li Tirkiyê bi cih bibin, tenê di destê parlamenê de ye.

Fermandariya Giştî ya cendirmeyan û fermandariya Ewlekariya Peravê saziyên înfazê yên bi organîzasyona leşkerî û di bin rayeya Wezareta Karên Hundir de ne. Di dema şer de, serokkomar dikare ferman bide hin yekîneyên Fermandariya giştî ya cendirmeyan û fermandariya Ewlekariya Peravê ku di bin Fermandariya Hêzên Bejahî û Hêzên Deryayî de tevbigerin. Cendirmeyan û Ewlekariya Peravê yên mayî yên di bin serweriya Wezareta Karên Hundir de wezîfeyên xwe yên hiqûqê didomînin.

Tirkiye di nav NATOyê de, piştî Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (DYA) duyem hêza leşkerî ya domdar e, ku ji Sibata 2022an vir ve 890,700 leşkerî hene.

Tirkiye ji Şerê Korêyê û vir ve beşdarî mîsyonên navneteweyî yên di bin banê Neteweyên Yekbûyî û NATOyê de bûye, di nav wan de mîsyonên aşitiyê yên li Somalya, Yûgoslavya û Kevana Afrîkayê. Di Şerê Kendavê yê Yekem de piştgirî da hêzên koalîsyonê, personelên leşkerî beşdarî Hêza alîkariya Ewlekariya Navneteweyî li Efxanistanê kir, û di Hêza Kosovayê, Eurocorps û Komên Şer ên Yekîtiya Ewropayê de çalak dimîne. Di van salên dawî de Tirkiyê di warê ewlehî û perwerdeyê de alîkariya hêzên Pêşmerge li başûrê Kurdistanê û Hêzên Çekdar ên Somaliyê kiriye.

Hêzên Çekdar ên Tirk li dervayê welat bi baregehên leşkerî wekî yên li Albanya, Iraq, Qeter, û Somalya hebûneke leşkerî ya nisbeten girîng heye. Hêzek ji 36,000 leşkeran li Bakurê Kîprosê ji sala 1974 ve digire.

Têkiliyên derve

 Gotara bingehîn: Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê

Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkiyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir.

Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê

 Gotara bingehîn: Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê

Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî statû. Jixwe piştî Serhildana Şêx Seîdê Pîranî li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir.

Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî Şoreşa Îlonê givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta Mongolya mijara kurdan bir Neteweyên Yekgirtî. Ev piştî Peymana Sevrê duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke navneteweyî . Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê Hereketa Piling li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn.

Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê

 Gotara bingehîn: Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê

Reza Şah Pehlewî û Mustafa Kemal Atatürk

Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Recep Tayyip Erdoğan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî

Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî Peymana Zehabê ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Zehabê welatê kurdan an ku Kurdistan ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne.

Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye.

Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze;

“

1. Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn.

1. Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtihad û Tereqiyê polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku Îtihad û Tereqiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan.

1. Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî şerê cîhanî yê yekem gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye.

1. Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.

” — Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205

Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:

1. Têkiliyên Tirkiyeyê li gel DYA û Îsraêlê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraêlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraêlê nasnake
2. Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike.
3. Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide.
4. Polîtîkayên Tirkiyeyê li Asyaya Navendî û Qefqasyayê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, qirgiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Qefkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike.

Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav Başûrê Kurdistanê û Iraqê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin.

Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina PJAKê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn.Di 27ê tîrmehê 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin.

Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê

 Gotara bingehîn: Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê

Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka Şetelereb hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin Peymana Seedabadê an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike

Li sala 1946ê van herdu dewletan Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946 destnîşan kir.

Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê

 Gotara bingehîn: Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê

Piştî şerê cîhanî yê yekem dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana Sykes–Picot û Peymana Sevrê axa welatê Osmaniyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya Fransayê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî Xetay (parêzgeh) ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe.

Qanûn

Qesra bealî ya Stembolê.

Bi damezrandina Komarê re, Tirkiyê pergala hiqûqa medenî pejirand û li şûna qanûnên osmanî yên ku ji Şerîetê derketî de cih girt. Zagona Medenî, ku di sala 1926an de hatî pejirandin, li ser bingeha Qanûna Medenî ya Swîsre ya 1907an û Qanûna Swîsre ya Peywiran a 1911an bû. Her çend ew di sala 2002an de gelek guhertin derbas bû jî, ew pir ji bingeha Qanûna bingehîn diparêze. Qanûna Cezayê, ku bi eslê xwe li ser bingeha Qanûna Cezayê ya Îtalyayê ye, di sala 2005an de bi zagonek bi prensîbên mîna Qanûna Cezayê ya Alman û bi gelemperî qanûnên Alman ve hate guheztin. Hiqûqa îdarî li ser bingehê wekheviya fransî ye û qanûnên prosedurê bi gelemperî bandora pergalên hiqûqî yên Swîsre, alman û fransî nîşan dide. Prensîbên îslamî di pergala hiqûqî de cih nagirin.

Mafên mirovan

Rewşa mafên mirovan li Tirkiyeyê bû cihê nîqaş û şermezarkirina navneteweyî. Di navbera salên 1959 û 2011an de Dadgeha Mafên Mirovan a Ewropayê zêdetirî 2400 biryar li dijî Tirkiyeyê ji ber binpêkirina mafên mirovan di mijarên wekî mafên kurdan, mafên jinan, mafên LGBT û azadiya medyayê de da. Rewşa mafên mirovan a Tirkiyeyê ji bo endambûna welat di Yekîtiya Ewropayê de dibe asteng.

Abdullah Öcalan, damezrînerê PKK û xebatkarê mafên kurdan.

Di nîvê paşîn ên salên 1970an de, Tirkiye rastî tundûtûjiya siyasî di navbera komên çekdar ên çepgir û rastgir ên tund de, ku di derbeya leşkerî ya 1980 de derket holê. Partiya Karkerên Kurdistanê (bi kurtasî PKK) di sala 1978an de ji aliyê komek çekdarên kurd ve bi serokatiya Abdullah Öcalan ve hatiye damezrandin û daxwaza avakirina dewleta kurdî ya serbixwe ku xwe dispêre îdeolojiya Marksîst û Lenînîst dike. Sedema destpêkê ya vê yekê ji aliyê PKKê ve, zext û zordariya li ser kurdan li Tirkiyeyê bû. Di sala 1984an de dema ku PKKê serhildana kurdan îlan kir, serhildaneke berfireh dest pê kir. Bi demê re PKK daxwazên xwe guhert û kir mafên wekhev ên etnîkî yên Kurdan û otonomiya parêzgehan ku bi pirranî kurd lê dijîn di nava Tirkiyê de bibe. Ji sala 1980an de, parlamenê Tirkiyeyê parêzbendiya endamên xwe ji dozgeriyê derxist, ku di nav wan de 44 parlementerên ku piraniya wan ji partiyên alîgirê kurdan bûn.

Di 20ê Gulan 2016an de, parlamenê Tirkiyeyê hema ji çaryeka endamên xwe ji dozgeriyê parêzbendî betal kir, di nav de 101 parlementerên partiya alîgirê kurdan Partiya Demokratîk a Gelan û partiya opozîsyona sereke Partiya Gel a Komarî. Di sala 2020an de, bi hinceta bersivdana hewldana derbeya têkçûyî ya 2016an, rayedaran zêdetirî 90,000 hemwelatiyên tirk girtin an jî avêtin girtîgehê. Li gorî Komîteya Parastina Rojnamegeran, hikûmeta Partiya Dad û Geşedanê li dijî azadiya medyayê zextan pêk aniye. Gelek rojnameger bi sûcdariya "terorîzm" û "çalakiyên dij-dewletê" hatin girtin. Di sala 2020an de, CPJ-ê 18 rojnamevanên girtî yên li Tirkiyeyê tespît kirin (di nav wan de karmendê edîtoriya Cumhuriyet, rojnameya herî kevn a Tirkiyeyê ku hîn jî aktîv e).

Mafên LGBT

 Gotara bingehîn: Mafên kesên LGBT li Tirkiyê

Aborî

Tirkiye endamê damezrîner ê OECD û G20 e û di nav welatên E7 û EAGLE de cih digire. Ew welatek nû-pîşesazkirî ye ku xwedan aboriya dahata jorîn-navîn e, ku ji hêla GDPya binavkirî ve di cîhanê de 19emîn mezin e, û ji hêla PPP-ê ve ya 11emîn mezin e. Li gorî texmînên IMFê, di sala 2023an de serê mirovekî ji aliyê PPP'yê ve hilberîna hilberîna navokî ya Tirkiyeyê 41 hezar û 412 dolar e, serê şexsekî jî 11 hezar û 932 dolar e. Li gorî sala 2019an ji sedî 11,7ê tirkan di bin metirsiya xizanî û dûrketina civakî de ne. Di sala 2021ê de li Tirkiyê bêkarîbûn %12 ji xelkan bû. Li gorî daneyên Banka Cîhanê, di navbera salên 1993-2010an de nifûsa çîna navîn li Tirkiyeyê ji sedî 18 derketiye ji sedî 41ê nifûsa giştî.

Di cotmeha sala 2021an de, depoyên diravên biyanî yên hemwelatî û niştecîhan di bankên Tirkiyê de 234 milyar dolar bû, ku bi qasî nîvê hemî depoyan e. Ji adara 2023an vir ve rezerva diravê biyanî ya Bankaya Navendî ya Tirkiyeyê 62,6 milyar dolar bû (li gorî meha borî ji sedî 2,3 zêde bû), rezerva zêr jî 52,2 milyar dolar bû (li gorî meha berê ji sedî 7,2 zêde bû). Hebûnên rezervan 122,4 milyar dolar bû (ji sedî 4,3 zêdebûnek li gorî meha borî).

Togg T10X SUV, Bakû, Azerbaycan.

Togg Sedan SUV, Stembol.

Pîşesaziya otomobîlyayê li Tirkiyê mezin e, û di sala 2022an de 1,352,648 wesayîtên motor hilberandine, ku di rêza 13emîn hilberînerê herî mezin de di cîhanê de ye (hilberîn di sala 2017 de bi 1,695,731 wesayîtên motorê bilind bû, dema ku Tirkiye jî di rêza 13emîn de bû). Şîrketên otomotîv ên Tirk ên mîna TEMSA, Otokar û BMC di nav mezintirîn hilberînerên van, otobus û kamyonan de ne. Togg, an jî Automobile Joint Venture Group Inc., yekem pargîdaniya wesayîtên hemî elektrîkî ya Tirkiyê ye. Kargehên keştiyê yên Tirkiyeyê hem ji bo hilberîna tankerên kîmyewî û neftê yên heya 10,000 dwt û hem jî ji bo mega yatên wan pir têne hesibandin. Marqeyên tirkî yên mîna Beko û Vestel di nav hilberînerên herî mezin ên elektronîkên xerîdar û alavên malê de li Ewropayê ne, û ji bo lêkolîn û pêşkeftinê di teknolojiyên nû yên têkildarî van qadan de gelek fonan veberhênan dikin.

Sektorên din ên sereke yên aboriya Tirkiyê ev in: banking, avahî, alavên malê, elektronîk, tekstîl, parzûnkirina neftê, berhemên petrokîmyayî, xurek, maden, hesin û pola û pîşesaziya makîneyê. Li gorî anketa Saziya Statîstîkê ya Tirkiyeyê ya sala 2021an ku daneyên berdest ên sala 2020'an bi kar anîne, tê texmînkirin ku ji sedî 46,7ê dahata giştî ya bidestxistî ji sedî 20'ê herî zêde yên dahatiyê werdigirin, ji sedî 20ê herî hindik jî ji sedî 6,1an werdigirin.

Geştyarî/Tûrîzmê

Berava Ölüdenizê.

Geştyarî li Tirkiyeyê di sedsala 21an de hema her sal zêde bûye û beşeke girîng a aboriyê ye. Wezareta Çand û Tûrîzmê ya Tirkiyeyê niha di çarçoveya projeya "Turkey Home" de tûrîzma Tirkiyeyê pêş dixe. Tirkiye di cîhanê de yek ji deh welatên mebesta sereke ye, ku rêjeya herî zêde ya mêvanên biyanî ji Ewropayê tên; bi taybetî di salên dawî de Almanya û Rûsya. Di sala 2019an de Tirkiye di warê hejmara geştiyarên navneteweyî de li pişt Îtalyayê di rêza şeşem a cîhanê de cih girt û 51,2 milyon tûrîstên biyanî serdana wî welatî kirin. Tirkiye 19 Cihên Kelepora Cîhanê ya UNESCOyê û 84 Cihên Mîrateya Dinyayê di lîsteyê de hene. Li Tirkiyeyê 519 plajên Ala Şîn hene, ku ew di cîhanê de di rêza sêyemîn de ye. Stembol di sala 2018an de bi 13,433,000 ziyaretvan salane di rêza dehem de ye. Antalya di sala 2021ê de bi zêdeyî 9 milyon tûrîstên Tirkiyeyê duyem bajarê herî zêde tê ziyaretkirin e.

Binesaziyê

Di sala 2013 de li Tirkiyê 98 balafirgeh hebûn, ji wan 22 balafirgeh navneteweyî ne. Balafirgeha Stembolê tê plankirin ku bibe balafirgeha herî mezin a cîhanê, bi kapasîteya ku salê 150 mîlyon rêwî xizmet bike. Turkish Airlines Balafirgeha Stembolê, ku kapasîteya wê ya salane ya xizmetkirina 90 mîlyon rêwiyan heye, wekî navenda xwe ya sereke bikar tîne û çend xetên din ên hewayî li welêt kar dikin. Turkish Airlines seferên xwe ji bo 315 mebestan li Ewropa, Asya, Afrîka, û Amerîka destnîşan kiriye, ku ew dike mezintirîn keştiya sereke ya cîhanê ji hêla hejmara welatên ku têne xizmet kirin.

Tora otobanê li gorî sala 2020an 3,523 kîlometre (2,189 mîl) vedigire. Tê pêşbînîkirin ku tor di sala 2023an de bigihîje 4,773 kîlometre (2,966 mîl) û heya 2035-an 9,312 kîlometre (5,786 mîl).

Metroya Stembolê bi 495 mîlyon siwarî salane şebekeya metroya herî mezin a welêt e. 9 xetên metroyê di bin xizmetê de ne û 6 xetên din jî di bin çêkirinê de ne.

Tûnela Mermarayê ku di sala 2013an de hat vekirin, di bin Tengava Stembolê de xetên trenê û metroyê yên aliyên Ewropî û Asyayî yên Stembolê girêdide; dema ku Tumûnela Eurasia ya nêzîk (2016) ji bo wesayîtên motorê girêdanek rê ya binê behrê peyda dike.

Pira Çanakkale 1915 li ser tengava Çanakkaleyê, pira direjtirîn ya cîhanê

Pira Bosforê (1973), Pira Fatîh Siltan Mehmet (1988) û Pira Yawiz Siltan Selîm (2016) sê pirên daleqandî ne ku peravên Ewropa û Asyayê yên Tengava Bosforê li Stembolê bi hev ve girê didin.

Pira Çanakkale 1915 (2022) li ser tengava Çanakkaleyê ye, ku Ewropa û Asyayê bi xwe re girêdide, û ew pir ji têr dirêjtirîn pira daleqandî ya cîhanê ye. Pira Osman Gazî (2016) peravên bakur û başûrê Kendava Îzmîtê bi hev ve girêdide.

Rêhesinên dewleta tirkî bi dirêjahiya 12.532 kîlometre trênên bi lez û bez bi rê ve dibe. Şîrketa rêyên hesinî ya milî ya hikûmetê di sala 2003an de dest bi çêkirina xetên hesinî yên bilez kir. Xeta Enqere-Qonye di sala 2011an de dest bi xebatê kir, xeta Enqere-Stembol di sala 2014an de ket xizmetê. Xeta Enqere-Sêwasê (252 mi) dirêj di 2023 de vebû.

Trêna lezî bilind, Enqere

Gelek boriyên gaza siruştî li ser xaka welêt dikevin. Herrokê hêşîn, xeta boriya gazê ya mezin a trans-Berya Reş, gaza xwezayî ji Rûsyayê digihîne Tirkiyê, wekî xeta boriya binê behrê bi Herrokê tirkî. Xeta boriya Bakû-Tiflîs-Ceyhanê ku duyem dirêjtirîn boriya petrolê ya cîhanê ye, di sala 2005an de hatibû vekirin. Di dawiya kanûna 2022an de, hêjmara giştî ya gaza xwezayî ya ku Tirkiyeyê li Deryaya Reş keşf kiribû, bû 710 milyar metrekup piştî ku zevîyek nû hat dîtin û vedîtina berê ji nû ve zêde bû.

Zanist û teknolojî

Dibistana amadeyî a teknîkî li Stembol

TÜBITAK ji bo pêşxistina polîtîkayên zanist, teknolojî û nûjeniyê li Tirkiyeyê saziya sereke ye. TÜBA civakeke zanistî ya xweser e ku ji bo pêşxistina xebatên zanistî li Tirkiyeyê tevdigere. TAEK saziya fermî ya enerjiya navokî ya welêt e, ku li ser lêkolînên akademîk, pêşkeftin û pêkanîna teknolojiya nukleerî ya aştiyane ye. Ew çavdêriya avakirina yekemîn tesîsa nukleerî ya Tirkiyeyê, Santrala Nukleerî ya Akkuyu ya Mêrsînê, bi bihayê 20 milyar dolarî dike; santrala di 27ê nîsana 2023an de dest bi xebatê kir û tê pêşbînîkirin ku dora 10% ji hewcedariya elektrîkê ya welat bicîh bîne.

Hikûmeta Tirkiyeyê di lêkolîn û pêşdebirina teknolojiyên leşkerî de, di nav de Pîşesaziya Hewayî ya Tirk, Aselsan, Havelsan, Roketsan û MKE, gelek veberhênan dike. Tirkiye di warê balafirên bêmirov (UAV) de pêşengek cîhanî ye; Bayraktar TB2 ku ji aliyê şîrketa berevaniya taybet Baykar ve tê çêkirin, ji zêdetirî dehan welatan re hatiye hinardekirin û di gelek pevçûnan de roleke diyarker lîstiye, di nav wan de şerê Qerebaxa 2020an û dagirkirina Rûsyayê ya sala 2022-an a Ûkraynayê.

Tirkiye di sedsala 21ê de di warê teknolojiya hewayî de gavên girîng avêtiye. Di sala 2013an de, wê bi roketa Roketsan Şimşek-1, Pergala Avêtina Fezayê ya Tirkî (UFS) dest pê kir ku kapasîteya avêtina satelaytê ya serbixwe heta bilindahiya 550 km (342 mi) bi pêş bixe. Heta sala 2027, û heta sala 2028an dirêjtir Şîmşek-2 di nav wan de avakirina fezayê pêşxistina wesayîtên avêtina satelaytan, û avakirina stasyonên Erdê yên dûr.

Türksat, tekane operatora peywendiyên peywendiyên welat, rêze satelaytan avêt orbitê; Bi heman awayî, Navenda Meclisa Satelîtan, Entegrasyon û Testê ya Tirk (UMET) - tesîseke hilberîn û ceribandina keştiyên fezayê ya ku xwediyê Wezareta Parastina Neteweyî ye û ji hêla TAI-yê ve tê xebitandin - ji bo keşfê rêzeya peykên çavdêriya Erdê ya Göktürk da destpêkirin; BILSAT-1 û RASAT satelaytên çavdêriya Erdê yên zanistî ne ku ji hêla Enstîtuya Lêkolînê ya Teknolojiyên Fezayê TÜBİTAK ve têne xebitandin.

Aziz Sancar, pisporekî tirk

Di sala 2015an de, Aziz Sancar, profesorekî tirk li Zanîngeha Karolînaya Bakur, Xelata Nobelê ya Kîmyayê wergirt ji ber xebata xwe ya li ser çawaniya tamîrkirina şaneyên DNA yên xisardar; ew yek ji du xelatgirên xelata Nobelê ya Tirk e, û di zanistan de yekem e. Zanyarên din ên navdar ên tirk bijîjk Hulusi Behçet ku nexweşiya Behçet keşf kiriye; matematîkzan Cahit Arg, ku Arf guherbar diyar kir; û pispor Uğur Şahin û Özlem Türeci, ku pargîdaniya wan a biyoteknolojiya Alman, BioNTech, yek ji yekem derziyên bi bandor li dijî Covid-19 çêkir.

Tirkiye di nav pêncî welatên herî nûjen ên cîhanê de cih digire, di sala 2021an de di Endeksa Nûjeniya Gerdûnî de di rêza 41emîn de ye; ev yek ji sala 2011an vir ve zêdebûnek berbiçav nîşan dide, ku ew di rêza 65emîn de bû.

Gelhenasî

Li gorî Sîstema Qeydkirina Nifûsê ya Navnîşan a Tirkiyê, nifûsa welêt di sala 2022an de 85,279,553 bû, 93,4% ji wan li navenda parêzgehan û navçeyan dijiyan, tenê 6,6% li bajarok û gundan dijiyan. Di sala 2022an de, nifûsa Tirkiyê di her km2 de 111 kes bû. Kesên di nav koma temenê 15-64 salî de ji sedî 68,1ê nifûsa giştî pêk tînin; koma temenê 0-14 ji sedî 22,0; dema ku hemwelatiyên bi temen 65 salî û mezintir ji sedî 9,9 bûn. Di navbera salên 1950-2020an de nifûsa Tirkiyeyê ji 20,9 milyonî çar qat zêde bûye û derketiye bi 83,6 milyonî.

Dîn

Mizgefta Ayasofya, Stembol.

Mizgeftekî nûjên li paytext, Enqere.

Dêra xaçaya pîroz li Wan, Bakurê Kurdistanê, Tirkiye.

Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% misilmanên (80% suni û 16,1% elewî) ne; 0,6% jî xiristiyan û 3,2% ateîst û agnostîk in.

Tirkiye dewleteke laîk e ku oleke fermî lê nîne. Azadiya olî û wijdanî bi destûra bingehîn a welat hatiye misogerkirin. Lê belê bi damezrandina gelek partiyên îslamî li welêt, nîqaşên li ser rola dîn di hikûmetê de derketin holê. Li welatî ji ber ku bi salan e li welat wek sembola siyaseta Îslamê tê dîtin girtina serjê li sazî û mektebên fermî hatiye qedexekirin. Ev qedexe di sala 2011an de li zanîngehan, di sala 2013an de li saziyên giştî û di sala 2014an de li dibistanên din bi dawî bû.

Li Tirkiyeyê ola serdest Îslam e. Mezheba belavbûyî Henefîtî ye ku yek ji mezhebên Sunnî ye. Rayedariya herî bilind a Îslamê ya li welêt Serokatiya Karên Diyanetê ye û olê li gorî rêgezên mekteba Henefî şîrove dike. Di heman demê de berpirsiyariya zêdetirî 90,000 mizgeftên li welêt û îmamên ku li wir dixebitin berpirsiyar e. Herwiha elewîtî jî li welêt belav bûye û akademîsyen dibêjin ku hejmara elewiyan di navbera 15-20 milyonan de ye.

Di sala 1914an de rêjeya Xiristiyanan li Tirkiyeyê %25-20 bû, di sala 1927an de daket %5-3an û îro di navbera %0.4-0.3 de diguhere. Îro li wî welatî gelek xirîstiyanên ji mezhebên cihê hene, di nav wan de Yewnan Ortodoks, Katolîk, Protestan û Mormon jî hene, ku bi qasî %0.3ê nifûsa Tirkiyeyê ye. Hejmara dêrên vekirî li welêt 398 e. Stembol ji sedsala 4an vir ve navenda Dêra Ortodoks a Rojhilat e.

Li Tirkiyeyê 15.000 cihû hene, ku piraniya wan bi eslê xwe Sefardî ne. Ji sedsala 5an berî zayînê, civatên cihûyan li Anatolyayê dest pê kir û bîst sedsal şûnda, bi derxistina cihûyên spanî û portûgalî ji Spanyayê di dawiya sedsala 15an de, Împeratoriya Osmanî destûr da ku van cihûyan li Tirkiyeya îroyîn bi cih bibin. Bi vî awayî nifûsa Cihûyan li Anatolyayê zêde bû. Tevî koçberiya di sedsala 20an de, nifûsa hindik a Cihû îro jî li Tirkiyê heye.

Komên gel

Li Tirkiyeyê tirk, kurd, çerkez, Gurcî, bosnî, ereb, alban, laz, û gelek gelên din wek ermenî (Hamşen), bulgar (pomak), suryanî, Çeçen, yewnan (pontî), tirkên cihû û roman^{[çavkanî hewce ye]}.

Nexşeya gelên Tirkiye.

Li gorî çapa 2016 ya CIA World Factbook, 70-75% ji nifûsa Tirkiyê ji tirkên etnîkî pêk tê, ku Kurd %19 û hindikahiyên din jî di navbera 7 û %12 de ne. Li gorî Milliyet, di rapora 2008an de ku ji hêla akademîsyenên sê zanîngehên Tirkiyeyê yên li rojhilatê Anatolyayê ve ji bo Konseya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiyê hat amadekirin, tê pêşniyarkirin ku bi qasî 55 milyon tirkên etnîkî, 9,6 milyon kurd, 3 milyon zaza, 2,5 milyon çerkez, 2 milyon bosnak, 500,000-1,3 milyon alban, 1 milyon gurcî, 870.000 ereb, 600.000 pomak, 80.000 laz, 60.000 ermenî, 30.000 brîtanî, 25.000 asûrî / suryanî, 20.000 cihû û 15.000 grek û 500 êzdî li Tirkîyê dijîn.

Kurd komê herî mezin a ne-tirk in ku ji sedî 17 heya 25ê nifûsê ne. Hêjmara rastîn mijara nîqaşê dimîne; Li gorî Servet Mutlu, "pir caran ev nirxandin, ne ji rastiyên zanistî û nezaniyê, sempatî û helwestên tirkparêz nîşan didin". Kurd li parêzgehên Agirî, Batman, Bîngol, Bidlîs, Diyarbekir, Hekarî, Îdir, Mêrdîn, Mûş, Sêrr, Şirnex, Dêrsim û Wanê piranîya xwe pêk tînin; li parêzgeha Riha (% 47); û hindikahiyek mezin li parêzgeha Qersê (45%). Herwiha, ji ber koçberiya navxweyî, civakên kurdên dîasporayê li hemû bajarên mezin ên navend û rojavayê Tirkiyê hene. Li Stembolê, bi texmînî sê heya çar milyon kurd hene, ku ew dike bajarê ku herî zêde nifûsa kurdan li dinyayê lê heye. Tê bawer kirin ku hindikahiyên ne kurd ji sedî 15 - 20 ê nifûsê pêk tînin.

Beriya destpêkirina şerê navxweyî yê Sûriyê di sala 2011an de, hejmara Ereban li Tirkiyê ji 1 milyon heya zêdetirî 2 milyon diguherî. Ji nîsana 2020an vir ve, 3.6 milyon penaberên Sûrî li Tirkiyê hene, ku piraniya wan Ereb in, lê di nav wan de Kurdên Sûriyê, Tirkmen û komên din ên etnîkî yên Sûriyê jî hene. Piraniya van bi destûra rûniştina demkî li Tirkiyeyê dijîn. Hikûmeta Tirkiyeyê mafê welatîbûna Tirkiyê da penaberên ku tevlî Artêşa Niştimanî ya Sûriyê bûne.

Herwiha:

• Gelhenasiya Kurdistanê
• Tirk
• Kurdên Anatolyayê
• Kurdên Stembolê
• Çerkezên Tirkiye
• Gurcîyen Tirkiyeyê
• Bosnakên Tirkiyeyê
• Serbên Tirkiyeyê
• Erebên Tirkiye
• Albanên Tirkiyeyê
• Lazên Tirkiyeyê
• Azeriyên Tirkiyeyê
• Teterên Krîmê li Tirkiyeyê
• Çeçenên Tirkiyeyê

Zimanên wêlet

 Gotara bingehîn: Zimanên Tirkiyeyê

Zimanê fermî yê Tirkiyê têne tirkî ye ku ji sedî 75ê nifûsê ku di nav wan de gelek kesên ne-tirk jî hene wek zimanê dayikê bi tirkî diaxivin. Piştî vê yekê duyemîn zimanê herî zêde li welêt tê axaftin, kurdiya bakur e, ku ji aliyê derdora %15ê nifûsê ve tê axaftin, lê hejmara kurdan derdora %24ê nifûsê ye. Ji destpêka şerê Sûriyê ve civakeke mezin a bi erebîaxiv jî di encama penaberên Tirkiyê de ava bûye, ku bi rêjeya %4-5ê zimanên neteweyî pêk tê. Her wiha derdora 70 zimanên din jî hene ku bi kêmanî bi dehan kes li welêt diaxivin, di nav de çerkezî, gurcî, albanî, bosnî, serbî, ermenî û gelekên din.

Perwerde

Wezareta Perwerdehiya Neteweyî berpirsiyariya perwerdeya pêşdibistanê ye. Ev mecbûrî ye û diwanzdeh salan dom dike: her yek çar sal ji bo dibistana seretayî, dibistana navîn û lîseyê. Hemî 12 sal perwerdehiya mecburî di dibistanên dewletê de bêpere ye. Tê gotin ku perwerdehiya bingehîn li Tirkiyeyê li paş welatên din ên OECD-ê ye û di navbera kesên xwedî performansa bilind û kêm de ferqên girîng hene. Gihîştina dibistanek bi kalîte bi giranî bi performansa azmûnên têketina dibistana navîn ve girêdayî ye, heya wê astê ku hin xwendekar dema ku deh salî dibin dest bi dersên hîndekariya taybet dikin.

Di sala 2023an de li Tirkiyeyê 207 zanîngeh hebûn.

Tirkiye di van salên dawî de bûye navendeke xwendekarên biyanî. Di sala 2016an de hejmara xwendekarên biyanî li Tirkiyeyê 795.962 bû. Hikûmetê planek ragihand ku bi pêşkêşkirina bûrsên balkêş, dora 500,000 xwendekarên biyanî li zanîngehên xwe bikişîne. Bûrsên Tirkiyeyê bernameyek navneteweyî ye ku ji hêla Hikûmeta Tirkiyê ve tê fînanse kirin. Di sala 2021 de, Bûrsên Tirkiyeyê li 178 welatan 165,000 serlêdan ji xwendekarên paşerojê wergirtin.

Parastina saxlemiyê

Wezareta Tenduristiyê ji sala 2003an vir ve pergala lênihêrîna giştî ya gerdûnî dimeşîne. Bi navê Bîmeya Tenduristiyê ya Gerdûnî (Genel Sağlık Sigortası) tê zanîn, ew bi lêzêdekirina bacê li ser kardêran tê fînanse kirin, ku niha %5 e. Fînansekirina sektora giştî bi qasî ji sedî 75,2 ji lêçûnên tenduristiyê digire. Tevî lênihêrîna tenduristî ya gerdûnî, lêçûnên giştî yên tenduristiyê wekî parê GDPê di sala 2018an de di nav welatên OECD de ji % 6,3 ê GDPyê herî hindik bû, li gorî navîna OECD 9,3% Xercên lênihêrîna tenduristiyê kêmtir dibe sedema kêmbûna temenê navîn li Tirkiyeyê ku 32,4 sal e, li gorî Îtalya ku 47,3 e. Pîrbûna nifûsê sedema sereke ya lêçûnên lênihêrîna tenduristî yên li cîhana pêşkeftî ye.

Hêviya jiyanê li Tirkiyeyê bi 78,6 sal e (75,9 ji bo mêran û 81,3 ji bo jinan), li gorî navîneya Yekîtiya Ewropayê 81 sal e. Li Tirkiyê rêjeyên qelewbûnê zêde ye, ji sedî 29,5 ê nifûsa wê ya mezin xwedî nirxek indeksa girseya laş (BMI) ya 30 an jî jortir e. Germbûna hewayê li Tirkiyeyê sedema sereke ya mirina zû ye.

Li welêt gelek nexweşxaneyên taybet hene. Di van salên dawî de Tirkiye ji tûrîzma bijîskiyan sûd werdigire ku di sala 2019an de zêdetirî 1 milyar dolar dahat bi dest xistiye. Ji sedî 60ê dahatê ji emeliyata plastîk hatiye bidestxistin û di sala 2019an de li welêt di çarçoveya tûrîzma tenduristiyê de bi giştî 662 hezar û 87 nexweşan xizmet kirine.

Erdnîgarî

Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê.

Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e.

Nexşeya cihêrengên Anatolyayê

Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe.

Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalayayê dirêj dibe.

Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Ewrasyayê re digihêje hev û Deşta Anatolyayayê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatolyayê ku sînorên pîta yên îroyîn ên Ewrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anatolyayê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîv ên erdhejê.

Pamukkale

Kapadokya

Gola Saldayê

Qozava bilbile

Trakyaya rojhilat, beşa Ewropayê ya Tirkiyeyê, li rojhilatê herî rojhilatê Balkan e. Ew sînorê di navbera Tirkiye û cîranên wê Yewnanistan û Bulgaristanê de pêk tîne. Parçeya Asyayê ya welêt bi piranî ji nîvgirava Anatolyayê pêk tê, ku ji deştek navendî ya bilind û deştên peravê yên teng, di navbera rêzeçiyayên çiyayên Köroğlu û pontî li bakur û Toros li başûr pêk tê.

Li Herêma Golan (bi tirkî : Göller Yöresi ) golên herî mezin ên Tirkiyeyê wek Gola Beyşehir, Gola Egirdir, Gola Burdur, Gola Akşehir, Gola Eber û Gola Işikli. Gola Tûz, Gola Nemrûdê, Gola Çildırê, Gola Îznikê, Gola Uluabat, Gola Manyas, Gola Sapanca, Gola Salda, Gola Meke û Gola Uzunggolê di nav golên din ên Tirkiyeyê de ne.

Piraniya Tirkiyeyê ji ber erdhejan metirsîdar e.

Cureyên jîyannasî

Pisikî spî a Angora bi çavên heterokromî.

Helwesta Tirkiyê ya li xaçerêya rêyên bejayî, deryayî û hewayî yên di navbera her sê parzemînên Cîhana Kevin de û cihêrengiya jîngehên li seranserê herêmên wê yên erdnîgarî, cihêrengiya cureyên cûrbecûr û ekosîstemek jîndar çêkiriye. Anatolya welatê gelek riwekên ku ji destpêka çandiniyê û vir ve ji bo xwarinê têne çandin e û bav û kalên kovî yên gelek kulîlk û nebatên ku niha ji bo mirovatiyê keresteyên bingehîn peyda dikin, hêj li Tirkiyê şîn dibin. Pirrengiya faunaya Tirkiyeyê ji ya flora wê jî zêdetir e. Li tevahiya Ewropayê jimara heywanan derdora 60.000 e, li Tirkiyeyê jî zêdetirî 80.000 cureyên heywanan hene (ji 100.000î zêdetir cureyên binecure hene).

Li Tirkiyeyê 40 parkên neteweyî, 189 parkên xwezayê, 31 herêmên parastina cewherî, 80 herêmên parastina jîngeha kovî û 109 abîdeyên xwezayê yên wekî Parka Neteweyî ya Dîrokî ya Nîvgirava Gallipoli, Parka Neteweyî ya Çiyayê Nemrûdê, Parka Neteweyî ya Troya Antîk, Parka Xwezayê ya Ölüdeniz û Parka Xwezayê ya Polonezköy hene. Di sedsala 21. de ji ber guherîna avhewayê ya li Tirkiyeyê çolbûna çolbûnê jî di nav de ye.

Leopardê Anatolyayê hê jî li herêmên Bakurê Kurdistanê bi hejmareke pir kêm tê dîtin. Linxên Ewrasyayê, pisîka kovî ya Ewropayê û Caracal cureyên din ên mêş in ku niha li daristanên Tirkiyeyê têne dîtin. Pilinga Xezerê ku niha tune bûye, heta nîvê dawiya sedsala 20an li herêmên herî rojhilatê Anatolyayê jiyan dikir.

Avhewa

Nexşeya Avhewayê Köppen‘ê Tirkiyê nişan dide

Deverên peravê yên Tirkiyê yên ku sînorên deryaya egeyî û deryaya navîn hene, avûhewaya xweya Behra Navîn a nerm, havînên germ û hişk û zivistanên nerm û hênik û şil hene. Herêmên peravê yên li ser sînorê deryaya reş xwedî avûhewaya okyanûsê ya nerm û havînên germ û şil û zivistanên hênik û sar û şil in. Beravên Tirkiyê yên Behra Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde dibare. Beşa rojhilatê peravên deryaya reş salane 2200 mîlîmetre (87 în) dibare ku di welêt de barîna herî zêde ye. Deverên peravê yên li ser sînorê deryaya mermerê, ku deryaya egeyî û deryaya reş bi hev ve girêdide, xwedan avhewayek veguhêz e di navbera avhewa nerm a deryaya navîn û avhewa nerm a okyanûsê de bi germ û germ, havînên bi nermî hişk û zivistanên sar û sar û şil. Berf hema hema her zivistan li deverên peravên deryaya marmara û Deryaya Reş dibare, lê bi gelemperî ji çend rojan zêdetir dihele. Lê belê berf li peravên deryaya egeyî kêm e û li peravên Deryaya Navîn jî pir kêm e. Zivistana li deşta Anatolyayê bi taybetî dijwar e. Germahiya li bakurê rojhilatê Anatolyayê di navbera -30 û -40 °C (-22-40 °F) de çêdibe û dibe ku salê herî kêm 120 rojên salê û di tevahiya salê de jî li ser lûtkeyan berf bibare. çiyayên herî bilind. Li Anatoliya navîn germahî dikare dakeve binê -20 °C (-4 °F) û çiya hê sartir in.

Çand

Yek ji deriyên sereke yên ketina Qesra Dolmabahçeyê ye.

Dîmenek ji hundurê xaniyek kevneşopî ya tirkî, ji hêla John Frederick Lewis (1805–1875).

Tirkiye xwedî çandeke pir cihê ye ku ji hêmanên curbecur ên çandên tirkî, Anatolî, Bîzansî û Osmanî (ya dawîn ji gelek aliyan ve berdewamiya çandên Yewnan-Romen û Îslamî bû) bi çand û kevneşopiyên rojavayî re, pêvajoyek e, demê ku rojavabûna Împeratoriya Osmanî dest pê kir û îro jî berdewam dike. Ev tevlihevî di eslê xwe de ji encama rûbirûbûna tirkan û çanda wan bi gelên ku di dema koçberiya xwe ya ji Asyaya Navendî ber bi Rojava de rastî wan hatine dest pê kiriye. Çanda tirkî ya hemdem a di serdema komarê de berhema hewldanên afirandina civakeke rojavayî ya "nûjên" e û li gel parastina nirxên kevneşopî, olî û dîrokî e.

Hûnerên dîtbarî

Namık Kemal helbestvan, romannivîs, şanonivîs û rojnamevanekî navdar ê Tirk ê dawiya sedsala 19an a împeratoriya Osmanî bû.

Karagöz û Hacivat karakterên sereke yên lîstika siya kevneşopî ya tirkî ne, ku di serdema Osmanî de populer bûne.

Mînyatûra Osmanî bi kevneşopiya Mînyatûra farisî ve girêdayî ye û bi heman awayî ji şêwaz û teknîkên nîgarkêşana çînî jî bandor bûye. Peyva tasvir an jî nakış ji bo danasîna hunera wênesaziya mînyaturê ya di tirkiya osmanî de hatiye bikaranîn. Ji stûdyoyên ku hunermend tê de dixebitîn re digotin nakkaşhane. Minyatûr bi gelemperî nehatine îmzekirin, dibe ku ji ber redkirina ferdperestiyê, lê ji ber ku kar bi tevahî ji hêla yek kesî ve nehatine afirandin; wênesazê serî kompozîsyona sehneyê dîzayn kir, û şagirtên wî xêzên (ku jê re tahrîr dihatin gotin) bi mîhenga reş an rengîn xêz kirin û dûv re mînyatur xêz kirin bêyî ku xeyalek kûr çêbike. Serê resam û pir caran jî nivîskarê metnê di hin destnivîsan de bi rastî nav û teswîr bûne. Têgihîştina perspektîvê ji ya kevneşopiya nîgarkêşiya Ronesansê ya Ewropî ya nêzîk cûda bû, û dîmenê ku tê xêzkirin bi gelemperî dem û mekanên cihêreng di yek wêneyê de vedihewîne. Wan ji nêz ve çarçoweya pirtûka ku tê de cih girtibûn şopand, ji karên hunerî yên serbixwe bêtir nîgarkêşan. Nakkaş Osman û Matrakçı Nasuh (1480–1564) ji hunermendên herî navdar ên vê serdemê ne.

Nexşeya sedsala 16an li Stembolê ya Matrakçı Nasuh.

Wênesaziya tirkî, di wateya rojavayî de, ji nîveka sedsala 19an de bi awayekî zindî pêş ket. Yekem dersên resimê li Zanîngeha Teknîkî ya Stembolê (wê demê Dibistana Endezyariya Leşkerî ya Imperial) di sala 1793an de, bi piranî ji bo armancên teknîkî, hatine plansaz kirin. Di dawiya sedsala 19an de, bi taybetî bi Osman Hemdi Bey (1842-1910) re, mirovî bi maneya rojavayî di wênesaziya tirkî de ava dibe. Di nav meylên hemdem de paşê jî bi Halil Paşa (dora 1857-1939) derketê holê. Wênesazên din a girîng ên tirk di sedsala 19an de Ferik Ibrahim Paşa (1815-1891), Osman Nuri Paşa (z. 1839-1906), Şeker Ahmet Paşa (1841-1907), û Hoca Ali Riza Paşa (1864-1939) bûn.

Hunermendên ciwan ên tirk ên di sala 1926an de şandina Ewropayê, bi îlhama meylên nûjen ên wekî Fovîzm, Kubîzm û Ekspresyonîzmê ku hê jî li Ewropayê gelek bi bandor in, vegeriyan. Paşê "Koma D" ya hunermendan a bi pêşengiya Abidin Dino, Cemal Tollu, Fikret Mualla, Fahrunnisa Zeid, Bedri Eyüboğlu, Adnan Çoker û Burhan Doğançay hin meylên ku li Rojava ji sê deh salan zêdetir dom kiribûn destnîşan kirin. Tevgerên din ên girîng di wênesaziya tirkî de "Yeniler Grubu" (Koma Nûbiharê) ya dawiya salên 1930î bû; "On'lar Grubu" (Koma wan) ya salên 1940î; "Yeni Dal Grubu" (Koma Şaxa Nû) ya salên 1950î; û "Siyah Kalem Grubu" (Koma Pênûsa Reş) ya salên 1960î. Peykersazên tirk ên di sedsala 20an de di qada navneteweyî de navdar in Ali Hadi Bara, Zühtü Muridoğlu, Ilhan Koman, Kuzgun Acar û Ali Teomar Germaner in.

Mînakên pêşîn ên mermerkirina kaxizên tirkî, ku bi tirkî jê re ebru tê gotin, tê gotin ku nusxeya Hâlnâme ya helbestvan Arifî ye. Mamosteyekî destpêkê bi paşnavê Şebek piştî mirina xwe di nivîsa herî kevn a osmanî ya li ser hunera ku bi navê Tertib-i Risâle-i Ebrî tê zanîn, ku li ser bingeha delîlên hundurîn ji sala 1615an şûnde hatîye destnîşan kirin. Mamosteyekî din ê navdar ji sedsala 18an bi navê Hatip Mehmed Efendi (mir 1773) bi motîfên pêşkeftî û belkî sêwiranên kulîlkên pêşîn ve hatî pejirandin, her çend delîlên ji Hindistanê xuya dikin ku hin ji van raporan berevajî dikin. Tevî vê yekê, motîvên mermerî îro li Tirkiyeyê bi gelemperî wekî sêwirana hatip têne binav kirin.

Wêje û şano

Wêjeya tirkî ji bandorên çandî têkel e. Têkiliya di navbera Împeratoriya Osmanî û cîhana Îslamê de li gel Ewropayê di muzîk û hunera wêjeyî ya îroyîn de ya Tirkî, kevneşopiyên tirkî, Îslamî û Ewropî pêk anî. Wêjeya tirkî di piraniya serdema Osmaniyan de bi giranî di bin bandora wêjeya farisî û erebî de maye. Reformên Tenzîmatê yên sedsala 19an cureyên rojavayî yên ku berê nedihatin zanîn, di serî de roman û kurteçîrok destnîşan kirin. Gelek nivîskarên serdema Tenzîmatê bi hevdemî di çend cure cureyan de nivîsandine: wek nimûne, helbestvan Namık Kemal romana girîng a 1876an Întibah (Hişyarbûn) nivîsiye, lê rojnamevan Şinasî di sala 1860an de yekem şanoya tirkî ya nûjen nivîsiye. -Çalakiya komediya "Şair Evlenmesi" (Zewaca Helbestvan). Piraniya kokên wêjeya tirkî ya nûjen di navbera salên 1896 û 1923an de çêbûne.

Di helbesta tirkî ya sedsala 20an de gava yekem a radîkal a nûjeniyê ji aliyê Nâzım Hikmet Ran ve hat avêtin, ku şêwaza helbesta azad destnîşan kir. Di sala 1941ê de bi tevgera Garîp a bi pêşengiya Orhan Veli, Oktay Rıfat û Melih Cevdet, di helbesta tirkî de şoreşeke din pêk hat.

Orhan Pamuk, 2009.

Tevliheviya bandorên çandî yên li Tirkiyeyê, wek nimûne, di şiklê "sembolên nû yên pevçûn û tevhevkirina çandan" de ku di romanên Orhan Pamuk de, ku di sala 2006 de Xelata Nobelê ya Wêjeyê wergirtiye, tê dramatîzekirin.

Di vê serdemê de yekem muzîkên tirkî jî hatin nivîsandin. Bi demê re, jinên tirk dest pê kir ku li ser sehnê derketin, ku di civaka Osmanî ya dawî de pêşveçûnek girîng bû. Heta wê demê, rolên jinan tenê ji aliyê şanogerên ku endamên hindikahiyên etnîkî yên Tirkiyeyê bûn, dilîstin. Îro li welêt gelek şanoyên taybet hene, yên ku ji aliyê dewletê ve tên destekkirin, wek Şanoyên dewleta tirk.

Muzîk û dans

Tarkan, stranbêjekî tirk ê navdar.

Bi asîmîlekirina koçberên ji herêmên curbecur re cihêrengiya cureyên mûzîkê û amûrên muzîkê jî berfireh bû. Tirkiyê her weha muzîka folklorî ya belgekirî dîtiye û muzîka gelêrî tomar kiriye ku bi şêwazên etnîkî yên civakên kurd, yewnan, ermenî, alban, polon, cihû û yên din hatine çêkirin.

Li gelek bajar û bajarokên Tirkiyê sehneyên muzîka herêmî yên zindî hene ku, di encamê de, piştgirîya çend şêwazên muzîka herêmî dikin. Digel vê yekê, şêwazên muzîka rojavayî yên mîna muzîka pop û kanto di dawiya salên 1970an û 1980an de mevşûrbûna xwe ji Erebesk winda kirin. Di destpêka salên 1990an de, di encama vebûna aborî û civakê de, dîsa mevşûr bû. Ji nû ve mevşûrbûna muzîka pop bû sedem ku gelek stêrkên popa tirk ên navneteweyî yên wekî Ajda Pekkan, Sezen Aksu, Erol Evgin, MFÖ, Tarkan, Sertab Erener, Teoman, Kenan Doğulu, Levent Yüksel û Hande Yener derketin holê. Muzîkvan û bestekarên jazz û blues ên tirk ên navneteweyî Ahmet Ertegün (damezrîner û serokê Atlantic Records), Nukhet Ruacan û Kerem Görsev hene.

Avakarî

Qesra Topkapiyê, Stembol.

Qesra Îshaq Paşayê, li herêma Bakurê Kurdistanê.

Sînanê Avahîsaz (z. 1489-1588) mîmarê herî girîng ê serdema klasîk a mîmariya Osmanî bû. Ew mîmarê sereke yê herî kêm 374 avahiyan bû ku di sedsala 16an de li parêzgehên cuda yên împeratoriya Osmanî hatibûn çêkirin. Sedefkar Mehmed Ağa, mîmarê Mizgefta şîn a Stembolê, şagirtê Sînanê Avahîsaz bû, paşê di dema nebûna wî de bû alîkarê wî yê yekem ku berpirsê ofîsa mîmarê sereke bû. Berhemên Sînanê Avahîsaz bandorek girîng li ser Sedefkar Mehmed Ağa kir.

Mizgefta hêşîn, Stembol.

Ji sedsala 18an vir ve mîmariya tirkan her ku diçe ketiye bin bandora şêwazên ewropî û ev yek bi taybetî di avahiyên Stembolê yên serdema Tenzîmatê yên wek Dolmabahçe, Çiragan, Baregehên Leşkerî yên Taksîmê (hilweşandin), Feriye, Beylerbeyi, Küçüksu, Ihlamur û Yıldız de tê dîtin. Qesrên ku hemû ji aliyê endamên malbata Balyan ên mîmarên dîwanxaneya ermeniyên Osmanî ve hatine çêkirin. Xaniyên li ber avê yên serdema Osmanî (yalı) yên li ser Bosforê di heman demê de yekbûna di navbera şêwazên mîmariya klasîk ên Osmanî û Ewropî de di serdema navborî de nîşan dide. Mîmarê îtalî Raimondo D'Aronco 16 salan mîmarê qesra Siltanê Osmanî Ebdulhemîd II li Stembolê kir. D'Aronco li Stembolê hejmareke mezin ji avahiyên cûrbecûr dîzayn kir û çêkir. Taybetmendiyên şêwekariyê yên berhemên wî di sê koman de têne dabeş kirin: Vejînparêzî, ji nû ve şîrovekirina formên Osmanî, Art Nouveau û Veqetandina Viyanayê. Art Nouveau yekem car ji hêla D'Aronco ve li Stembolê hate nasîn, û sêwirana wî eşkere dike ku wî bi serbestî li ser xemlên Bîzansî û Osmanî xêz kiriye. D'Aronco di xebata xwe de şêwazên rojavayî û rojhilatî jî tevlihev kir, ku bi heman rengî taybetmendiyek berbiçav a sêwiranên Alexander Vallaury di heman serdemê de bû.

• 

  Yekem Navenda Banka Zîraatê (1925–29) li Enqereyê ku ji hêla Giulio Mongeri ve hatî çêkirin, sembolek girîng a Tevgera Mîmariya Neteweyî ya Yekemîn e.

• 

  Ji hêla Şekip Akalın ve hatî sêwirandin, Stasyona Navendî ya Enqereyê (1937) sêwirana hunerî ya hunerî ya navdar a serdema xwe ye.

• 

  Anıtkabir ji aliyê Emin Halid Onat û Ahmet Orhan Arda (1944–53) ve hatiye çêkirin.

• 

  Bîneya Sapphire (2006–2011) avahîya herî bilind a Tirkiyeyê û 4emîn li Ewropayê ye.

• 

  Pirtûkxaneya Netewî ya Serokatiyê, Enqere

• 

  Dîmenek şevê ya Mizgefta Taksîm

Xwarin

 Gotara bingehîn: Pêjgeha Tirkiyeyê

Biraşka Edeneyê.

Qehweya tirkî.

Pêjgeha tirkî hêmanên pêjgehên yewnanî, Balkan, ermenî, gurcî, kurdî, erebî û farisî dihewîne. Ew dikare wekî tevlihevbûn û paqijkirina xwarinên Deryaya Navîn, Rojhilata Navîn, Asyaya Navîn, Balkan û Ewropaya Rojhilat were binav kirin. Helwesta welat di navbera Ewropa, Asya û Deryaya Navîn de alîkariya tirkan kir ku bi tevahî rêyên bazirganiyê yên sereke bi dest bixin û erdhejek îdeal û avhewa hişt ku nebat û heywan geş bibin. Pêjgeha tirkî di nîveka salên 1400an de, ku di dîroka 623-salî ya împeratoriya Osmanî de destpêka serdema klasîk bû, baş hate damezrandin. Saladên mastî; Meze; masî û xwarinên deryayê; cureyên goştê biraştî, şorkirî an bi buhar; sebze an jî sebzeyên dagirtî û pêçandî yên bi rûnê zeytûnê hatine pijandin; û vexwarinên wek Şerbet, Dew û Rakî bûne keresteyên tirkî. Împerator, ku di dawiyê de ji Awistirya û Ûkrayna li bakur heta Yemen û Sûdan li başûr, Cezayir û Mexrib li rojava heta Deryaya Qezwînê û Kendava Farsê li rojhilat, rêyên xwe yên bejahî û avê bikar anîn da ku malzemeyên biyanî ji hemûyan li ser cîhanê derxîne. Di dawiya sedsala 16an de, dadgeha Osmanî zêdetirî 1,400 aşpêjên zindî dihewand û qanûnên ku tazekirina xwarinê bi rê ve dibin derxistin. Ji hilweşîna împeratoriyê di Şerê Cîhanî yê Yekem (1914-1918) û damezrandina Komara Tirkiyê di 1923 de, xwarinên biyanî yên wekî sosa hollandaise ya fransî û xwarina bilez a rojavayî rê li ber xwarina nûjen a tirkan girtin.

Spor

Tîma neteweyî tirkî ya futbol di sala 2016an di lîstika li hembera Awistiryayê.

Di nav hemû sporên li Tirkiyeyê de ya herî mevşûr futbol e. Tîmên sereke yên Tirkiyeyê Fenerbahçe SK, Galatasaray û Beşiktaş in. Di sala 2000 de Galatasarayê Kasa UEFAyê ewropa û Kasa Super a UEFAyê qezenc kir. Du sal şûnda, Tîma Neteweyî ya Tirkiyeyê di Fînala Kasa Cîhanê ya FIFAyê ya 2002an da li Japon û Koreya Başûr bû sêyem, di sala 2008an da jî tîma neteweyî di pêşbirka UEFA Euro 2008an da di nîvfînalê derket. Stadyûma Olîmpiyadê Atatürk a Stembolê mazûvaniya Fînala Lîga Şampiyonan a UEFAyê ya sala 2005an kir, li Stadyûma Şükrü Saraçoğlu ya Stembolê jî Fînala Kupaya UEFAyê ya sala 2009an bû mêvan.

Tîma neteweyî a Basketbol ji Tirkiye, 2010.

Sporên din ên navdar basketbol û Voleybol in. Li Tirkiye fînalên EuroBasket 2001 û Kasa Cîhanê ya FIBA ​​ya 2010an bûn û tîma neteweyî ya mêran di her du pêşbirkan de bû duyem. Tîma neteweyî di Kasa Cîhanê ya FIBA ​​ya 2006an û Kasa Cîhanê ya FIBAyê ya 2014an de jî derket çaryek fînala. Di asta klûbê de, Anadolu Efes (wê demê wek Efes Pilsen dihat nasîn) di sala 1996an de Kasa FIBA ​​Korać qezenç kir, di sala 1993an de di Kasa Saporta ya FIBAyê de bû duyem û di sala 2000 û 2001an de wekî tîma tirkî a yekem di dîrokê de derket Fînala Fourê ya EuroLeague.

Tîmên voleybolê yên jinan ên bi navê Fenerbahçe, Eczacibaşi û Vakıfbank gelek sernav û madalyayên şampiyoniya Ewropayê bi dest xistin. Vakıfbank niha yek ji baştirîn tîmên voleybolê yê cîhanê ye, 3 caran şampiyoniya cîhanê ya klûban û 4 caran jî şampiyoniya Ewropayê wergirtiye.

Werzişvanên tirk herî dawî di asta Ewropayê de serkeftin bi dest xistin; Di Şampiyoniya Ewropayê ya 2010an de di 10000 metreya jinan de Elvan Abeylegesse madalyaya zêr û di 5000 metreya jinan de zîv, Alemitu Bekele di 5000 metreya jinan de madalyaya zêr û Nevin Yanit jî di şampiyoniya Ewropayê ya 100 metre Hurdl de madalyaya zêr bi dest xistin. Di Şampiyoniya Atletîzma Navxweyî ya Ewropayê ya sala 2011an da Kemal Koyuncu di 1500 metreya mêran da maça zîv û di 3000 metreya mêran da jî Halil Akkaş maça tûnc qezenc kir.

Spora neteweyî li Stenbolê, gemşa rûnê.

Spora neteweyî ya tirkî û kevneşopî ji serdema osmanîyan vir ve gêmşa rûnê ("Yağlı güreş") e. Edirne ji sala 1361ê vir ve mazûvaniya gêmşa rûnê a Kırkpınar dike. Sporêkî din a sereke ya ku tirkan di qada navneteweyî da serketî bûn, spora Wrestling ye.

Medya

Bi sedan kanalên televizyonê, bi hezaran radyoyên herêmî û neteweyî, bi dehan rojname, sînemaya neteweyî ya berhemdar û bikêrhatî û mezinbûna bilez a bikaranîna Înternetê ya fireh, pîşesaziyek medyayê ya zindî li Tirkiyê pêk tîne. Pirraniya temaşevanên televîzyonê di nav weşanên giştî TRT û kanalên şebekeyê yên wekî Kanal D, Show TV, ATV û Star TV de tên parvekirin. Ji ber ku sêlên satelîtê û pergalên kabloyê bi berfirehî berdest in, medyaya weşanê xwedan ketina pir zêde ye. Lijneya Bilind a Radyo û Televîzyonê (RTÜK) saziya hikûmetê ye ku çavdêriya çapemeniya weşanê dike. Ji aliyê tîrajê ve rojnameyên herî navdar Posta, Hürriyet, Sözçü, Sabah û Habertürk in.

TRT 2 kanala giştî ya çand û hunerê ye û TRT Belgesel jî ji bo belgefîlman e. Di sedsala 21an de hin reform ji bo baştirkirina mafên çandî yên hindikayiyên etnîkî li Tirkiyê hatin kirin, wek avakirina TRT Kurdî, TRT Erebî û TRT Avaz ji aliyê TRT ve.

Medyaya Tirkî di bin rexneyên tund de ye, bi taybetî ku nûçeyên li ser karûbarên siyasî, bi piranî li ser mijara Kurdî, gelek caran sexte ne. Gelek nivîskar medyaya Tirkî wekî navgînek propagandaya gel bi nav dikin, her wiha di gelek xalan de medyaya Tirk îdeolojiya xwebawer a neteweyî ya Tirk xurt dike, her wiha ji gelek Kurdan re wêneyek xelet ji nakokiya heyî ya PKK'ê re tê dayîn, ku dibe sedema gelek Kurd dev ji cudaxwaziyê berdidin an jî rewşa herî xirab jî nasnameya xwe ya Kurdewarî didin. Her wiha di bin rexneyan de peyva Kurdistanê di cîhana medyaya Tirkiyê de tê sansûrkirin, li şûna wan peyva "Rojhilata Anatolyayê" an "Bakurê Iraqê" tê girtin.

Mücahit Bilici li ser axaftina Erdogan a derbarê kurdan de wiha dinivîse;

“ Di zimanê Erdogan de û bi rastî jî di nêzîkatiya hemû mixatibên îslamîst ên bi kurdan re qalibekî zelal heye. Armanca bingehîn ew e ku bi eşkerekirina misilmantiya kurdan kurdbûna kurdan kêm bike û nebîne. Ji xwe peyva “Kurd” ji xwe dûr dikeve û tenê bi awayekî pir stratejîk tê bikaranîn. Ew bi piranî wekî beşek ji navnîşek cilşûştinê ya etnîsîteyên - Laz, Çerkez, Gurcî, Ereb, Bosnak, Alban--hemû taybetmendiya ku ji hêla cihêrengiya derewîn ve hatî dorpêç kirin pêk tê. Kurd tenê wek xizmetkar û parêzvanên Îslamê dikarin meşrûîyet û navdarîyê bi dest bixin. Bajarên Kurdan weke wargehên olî yên kûr ji nû ve tên nîşandan. Mînak ji bajarê Rihayê re her tim “bajarê pêxemberan” û ji Amedê jî “bajarê sehabeyan” tê gotin. Armanc ew e ku tu tiştekî kurdî bi tenê kurdî neyê dîtin. ”

Galerî

• 

  Meydana Kizilayê, li Enqerê

• 

  Meydana Taksîmê, li Stembolê

• 

  Perava Îzmîrê

• 

  Alanya

• 

  Pamukkale

• 

  Sûlava Manavgatê

• 

  Mizgefta Selimiye, li Edîrnê

• 

  Derwêşên zivîrok, li Qonyayê

• 

  Bodrum

• 

  Ayasofya

Herwiha binêre

• Portala Tirkiyeyê
• Meclîsa Mezin a Neteweyî ya Tirkiyeyê
• Zimanên Tirkiyeyê

Giredanê Malper

• Country Profile of Turkey (PDF, 28 S., August 2008), Library of Congress – Federal Research Division (162 kB)